DE AMSTERDAMMER, WEEEBLAD VOOR NEDERLAND. No. 917 KT o d o -v l GL n dL in on. S o lx r i ft. (FABRIEKSWEZEN). Stoom en Uzer, We zijn, aan het einde dezer eeuw geko men, gewend snel te leven. De nieuwe uit vindingen, welke tot ons kwamen, de her haalde reusachtige ontdekkingen op het gebied van wetenschap en industrie, die telkens en telkens de wereld deden verbaasd staan, de geleidelijke ommekeer, welke er plaats vond in het reiswezen, in de verlich ting en in -tienduizenden andere dingen des dagelijkschen levens, hebben langzamer hand het denkbeeld bij ons doen ontstaan, dat dit alles het resultaat moet zijn van 's menschen genie en geduld, door de eeuwen heen. Dit is echter niet aldus : de wetenschap en de beschaving hebben geruimen t\jd na genoeg stil gestaan; alleen aan het einde der achttiende en aan de negentiende eeuw was het voorbehouden die reusachtige omwente ling op het gebied van wetenschap en in dustrie in het leven te roepen, waarvan wij de schitterende resultaten dagelijks om ons heen zien. En wij hebben dit vooral te dan ken aan de toepassing van den stoom. Dat water, door vuur verhit, overging in een toestand, waarin het een groote kracht kon uitoefenen, was reeds in de hooge oud heid bekend. Hero van Alexandrië, die omstreeks 120 jaren voor Christusleefde, voort te bewegen. Hij beschreef, toen hij zich later in Duitschland metterwoon had gevestigd, dezen toestel in 1690 in een boekje, Acta van Leip~i(j geheeten. Wij zullen niet nagaan welke proeven met de nieuwe uitvinding zijn gedaan, maar alleen het feit constateeren dat S a v e r y, een ambtenaar bij de mijnen in Engeland, het eerst een octrooi nam voor een stoomtoestel tot het opmalen van water, die later, in 1705, door den smid Newcomen werd verbeterd en dan ook het eerste practisch bruikbare stoomwerktuig kan genoemd worden. Zoover was men gekomen, toen er te Greenock in Schotland een man werd ge boren, James Watt, dien men eigenlijk als den vader van het stoomwezen kan be schouwen. Hij was de zoon van een onver mogend man, kleinzoon van een schoolmeester, een self made man, en het waren toch zijn schitterende uitvindingen, die het stoomwerk tuig tot zulk een hooge trap van volkomen heid brachten, dat men nu nog, na verloop van meer dan een eeuw, in de hoofddeelen geen zeer groote verbeteringen heeft kun nen aanbrengen. Hij was het die achtereenvolgens den condensor, de kruk, het planetenrad, waardoor de rechtlijnige beweging der machine in een cirkelvormige kan worden omgezet, den centrifugalen régulateur, den manometcr, de heeft der wereld deze reusachtige arbeids kracht geschonken. Aan dit alles dachten we, toen we dezer dagen in het machinehuis van de Nederlandsche Fabriek van Werktui gen en Spoorwegmateriëel te Am sterdam, het reusachtig vliegwiel eener Sulzer triple compound-machine, dat een doorsnede heeft van 4.HO M., kalm zagen voortwentelen. In deze wereld van ijzer was zij de l venwekkende macht, die ieder oogenblik de * O zwaartekracht vernietigende, de lieren en kranen lasten deed dragen, door menschenhanden niet te bewegen, de boor door het dikste ijzer deed dringen, de schaaf een metalen plaat deed behandelen als ware zij zacht hout; en waar het parallellogram van Watt bijna geruischloos zijn rechtlijnige, horizontale beweging vertoonde, daar werd deze veroorzaakt door dezelfde kracht, die reeds de aandacht trok van Hero van Alexandrië, van Archimedes, en eindelijk in P a p i n en Watt de mees ters vond, die haar in den dienst der menschheid stelden. Het was de ontwikkeling van het stoom wezen, welke in !S2(i de heer Paul van V l i s s i n g e n er toe dreef de fabriek op Oostenburg te stichten, teneinde aldus de commanditaire sociëteit, gehouden den 25sten Maart 1871, waarin het besluit werd genomen om tot liquidatie over te gaan, tevens be sloten werd een nieuwe naamlooze vennoot schap te stichten, aanvangende 7 April 1871 en eindigende 31 December 1921. Deze kreeg den naam van Koninklijke Fabriek van Stoom- en a n de re werktui gen. De heer J. M. van der Made trad als directeur op. terwijl de heeren A. C. W e r t h e i m, A. J. H. van der Toorn, H. J. van Gelder, E. Mohr en C. A. J. van der Honert zich de op hen uitgebrachte benoeming van commis sarissen lieten welgevallen, In 1884 werd de heer J. D. van der Made als mede-directeur der inrichting aan zijn vader toegevoegd, terwijl deze kort daarna zijn betrekking neerlegde en vervan gen werd door den heer T. W. H u d i g. De eerste jaren der gereorganiseerde inrich ting waren, zooals blijkt uit de tot het jaar 188H betaalde dividenden, zeer voorspoedig. Na dien tijd trad echter het tijdperk van financieele achteruitgang der fabriek in. Die worsteling om het bestaan ligt aan alle bewoners van de hoofdstad, die belang stellen in een inrichting welke zoo groot een deel der bevolking van de Eilanden het dagelijksche brood verschafte, nog versch in net geheugen. WACKXMAKEKI.I. vervaardigde reeds een werktuigje, dat, door de reactie van den daarin voortgebrachten stoom, een omwentelende beweging aannam en door hem aeolipyle genoemd werd. Evenzeer als de electriciteit, vóór de uit vinding der telegrafen, alleen dienst deed om haar verschijnselen te gebruiken voor een soort van electrisch speelgoed, zoo ook werd de werking van den stoom in den loop der eeuwen alleen bestudeerd ter wille van de wetenschap en vermoedden de geleerden niet welk een wereldschuddende macht zij daar voor zich hadden. Noch De C au s in Kilo, noch Branca in 1029, noch de Markies van Worcester in 1CC3, hoewel zij de stoomspanning kenden en daarmede kracht uitoefenden, zagen in de verste verte in, wat ons de negentiende eeuw eenmaal zou schenken. Misschien dat de uitvinding van de luchtpomp door den bekenden Maagdenburger bur gemeester, OttovonGuericke, de moe der is geweest van het denkbeeld dat bij een fransch geneesheer, Denis Papin, in 1647 te Blois geboren, opkwam, om een toestel uit te vinden, dat in de nijverheid gebruikt kon worden, waardoor het hem eindelijk gelukte de eerste machin'e te ver vaardigen, groot genoeg om een raderbootje luchtporap, voedingspomp en Icnspomp, de stoomschuif, en Inst nol least het beroemde paralielogram, dat bestemd is om aan de zuigerstang een rechtlijnige beweging te doen behouden, uitvond, het vliegwiel invoerde. totdat hij eindelijk uit zijn fabriek te Hobo, dicht bij Birmingham, welke hij met Boulton, een rijke fabrikant uit die plaats had op gericht, het eerste stoomwerktuig voor de in dustrie afleverde en wel voor de katoenspin nerij van A r t w r i g h t te Manchester. Toen hij, rijken geëerd, in l si!) stierf, was het aantal stoomwerktuigen in Engeland en Schotland reeds tot tien duizend geklommen, die het werk van meer dan drie millioen menschen verrichtten. Hoe groot de kracht van alle stoomwerk tuigen, welke zich thans op aarde bevinden, zal bedragen, is vermoedelijk moeilijk in cijfers te brengen ; zeker zal ze reusachtig groot zijn. In het jaar 1870 werd de gezamenlijke kracht van alle stoomwerktuigen op aarde geschat op twintig millioen paardenkracht een arbeidsvermogen veel grooter dan dat van alle werklieden, die toen op de aarde woon den, en al moge nu P a p i n's naam terecht in Frankrijk in eere worden gehouden, het schitterend genie van den kleinzoon van een schoolmeester, van een zoon uit liet volk, rijzende zon te begroeten. Drie jaren later, ging zij over in een commanditaire vennoot schap onder de firma Paul van Vlissing e n, D u d o k van Heel A ('o. In de eerste jaren werd, bij weinig concur rentie, veel geld verdiend; de fabriek was toch een der eersten, zoo niet de eerste in richting in het land voor aanmaak en repa ratie van machines. Omstreeks het jaar 18.")!! trok de lieer Paul van Vlissingen zich als directeur der machinefabriek terug en trad in zijn plaals de heer Paul van Vlis singen .Fr. als directeur op. De fabriek bleef zich steeds ontwikkelen en breidde haar connecties meer en meer uit, maar ook rampen bleven haar niet gespaard. Den Lasten Januari isijs brak een groote brand uit, waardoor een belangrijk deel der fabriek, de modellen en teekcningen werden vernietigd. De herbouwing kostte veel geld en was mede oorzaak dat in ]s70 sur séance van betaling moest worden aange vraagd en de rechtbank de heeren mr. M. J. Pij nap]) el, (.'. D. van der Vliet ea B. J. Tideman tot bewindvoerders aanwees. Was het een oogenblik te verwachten dat deze nuttige instelling zou moeten verdwijnen, aun deze vrees werd een einde gemaakt, toen in de vergadering van deelhebbers in de In 187(1 zag zich de fabriek genoodzaakt eerst surséance van betaling aan te vragen om daarna tot liquidatie harer zaken over te gaan. Als bewindvoerders in de surséance traden op de heeren mr. E. N. liahusen, J. C. Jansen en H. C. van Heukelom. Liet het zich andermaal aanzien, dat deze groote instelling zoowel voor de vaderlandschc nijverheid als voor de hoofdstad zou verdwijnen, weldra vernam men dat zich een combinatie van invloedrijke stadgenooten had gevormd om te trachten de Koninklijke Y a b r i e k te behouden. En deze pogingen gelukten, in de eerste plaats door toetreding van de crediteuren der liquideerende vennootschap tot de voor waarden waarop overgang der eigendommen aan een nieuwe vennootschap : »N e d e r1 a n d s c h e Fabriek van Werktui gen e n S p o o r w e g m a t e r i a a l ge schieden kon. Bij acte van den 22sten Mei 1S91 werd zij opgericht met een maatschappelijk kapi taal van / 1,280,00(1, waarvan f 080,000 aandeelen serie A en f c>UO,000 serie Ji. Op laatstgenoemde aandeelen hebben de Hollandsche Ijzeren Spoorwegmaatschappij tot exploitatie van Staatsspoorwegen aan de aan