No. 1355 DE AMSTERDAMMER WEEKBLAD VOOR NEDERLAND. U N jS T N IJ . E $ H E I D. De Kunstinrichting van X. van Leer & Co. te Amsterdam. I. Als men van den Amsteldijk af de Rustenburgerstraat inloopt en de remise der Gemeentetram is gepasseerd, ziet men aan zijn linkerhand een inrjjpoort waar boven het opschrift Stoom steendrukkerij L. van Leer & Co.; een gewone deur Klein gedeelte vooraanzicht der fabriek, links de photochemigrafische afdeeling. geeft toegang tot de fabriek. Deze een voudige entree doet weinig vermoeden dat daarachter een inrichting verrijst die tot de grootste van dien aard in Europa behoort en wier voortbrengselen met het beste wat het buitenland levert, kunnen wedijveren. Welke die voortbrengselen zijn behoef ik den lezer niet te vertellen. Iedereen kent ze, de fraaie boekillustraties, de veel kleurige sprekende reclameplaten, de artis tieke kunstplaten, de photochromo-portretten en de prenten voor aanschouwelijk ?onderwijs, welke uit de drukkerij van Van Leer komen. Minder bekend is het, welke reusachtige hoeveelheden de firma aan het buitenland levert, en hoeveel daarvan hier <weer wordt ingevoerd en dan als buitenlandsch werk wordt bewonderd. Wanneer in het begin van den winter de KerstNummers der Engelsche tijdschriften voor de ramen der boekwinkels prijken en door hun fraaien druk en eigenaardige teekeningen de aandacht van het publiek trek ken, kan men dikwijls de opmerking hooren: «Zulk werk maken ze toch maar alleen in het buitenland." Maar de meeste zijn bij v. Leer gedrukt, die het even goed kan als de beste Engelsche drukker. Van dezelfde her komst zijn de typische Engelsche modeplaten waarop onze kleermakers de latest fashion bestudeeren, de Fransche catalogussen van piano's en automobielen met hun keurige, nooit te zien krijgt omdat het uitsluitend voor home eonsumption bestemd is; ik noem slechts de show aards, de religieuze tekstkaarten en de Every day Scripture books in veelkleurige Gothische karakters. De firma werd in 1869 te Haarlem opgericht; twintig jaar later verplaatste zij hare zaak naar Amsterdam, waar op een terrein van 3000 M2, aan de Rus tenburgerstraat een groot gebouw van drie verdiepingen was opgericht. Kaast dit hoofd gebouw der steendrukkerij werd acht jaar geleden een tweede groote inrichting gesticht voor de photochemigrafische procédé's, die eerst van den lateren tijd dagteekenen. De reusachtige zaak, waarin ongeveer 250 personen werkzaam zijn, wordt beheerd door drie firmanten. Voor den lezer die belang stelt in dezen tak van kunstnijverheid, zullen we een beschrijving geven van deze uitgebreide inrichting, beginnende met de oudste af deeling, de lithografie. Tot goed begrip van een en ander volge hier eerst een beknopt overzicht van de techniek in dit kunstvak. Het lithografisch procédé, door Senefelder in 796 uitgevonden, berust op de onverraengbaarheid van water en vet. De lithografische steen, een bijzondere soort van kalksteen die hoofdzakelijk bij Solenhofen in Beieren wordt gevonden, kan even goed vet als water inzuigen, maar op de plaats waar het vet is ingetrokken, neemt hij geen water meer aan, doch alleen vet, terwijl omgekeerd de met water gedrenkte plaatsen geen vet meer aannemen. De afbeelding die gereproduceerd wordt teekent men omgekeerd op den steen met lithografisch krijt, bestaande uit een mengsel van schapenvet, was, zeep en zwartsel, of met een pen met lithografischen inkt, die ongeveer dezelfde bestanddeelen in vloeibaren toestand bevat. De steen zuigt het vet uit het krijt of den inkt op en is daardoor in staat, op die plaatsen den vetten drukinkt aan te nemen die er met een rol opgebracht wordt; om de overige plaatsen blank te houden, maakt men den steen nat. De teekening kan dan op papier worden afgedrukt. Op deze manier worden, om een algemeen bekend voorbeeld te noemen, de wekelijksche prenten van Braakensiek de losse namelijk, de prent op de voorlaatste pagina is een zincografie gedrukt, en iedereen weet welke mooie effecten met dit procéd te verkrijgen zijn, door de eigenaardige weekheid welke deze steenkrijtteekeningen bezitten. Om het effect te verhoogen, is de steen vooraf door slijpen met vuursteenpoeder gegreind, waardoor de teekening een puntachtige textuur krijgt; om de plaatsen die blank moeten blijven, te be schermen tegen het aannemen van inkt, worden zij geëtst en gegomd met salpeterzuur en gom. De steendruk houdt dus, wat het relief betreft, het midden tusschen den koperdruk en den boekdruk. Bij een kopergravure of een ets staat de teekening diep in het metaal; de inkt, op de plaat gebracht en daarna weggewreven, blijft alleen in de diepe gedeelten zitten en wordt bij het drukken daaruit opgenomen door het papier. diamant, maar dit behoort niet tot het procédédat we hier beschrijven. Om een afbeelding in toon te krijgen, wordt het papier eerst bedrukt met een ondergrond in de geelachtige kleur van den steen, waarbij de zeer licbte gedeelten open worden gelaten; op dezen onder grond wordt dan de eigenlijke teekening l gedrukt. Uit dezen z. g. toondruk heeft zich de kleurendruk (chromolithografie) ontwikkeld, paalde kleur behooren, waardoor die plaat sen geschikt worden om de vette verf aan te nemen. De teekeningen op de verschil lende steenen komen dus niet met elkaar overeen, maar vormen te zamen de teeke ning van het origineel. Het aantal benoodigde kleurensteenen is dikwijls vrij aanzienlijk. De kleuren worden n voor n op de pers gedrukt. Het origineel kan ook met behulp der photografie op den steen worden overgeoker gedrukt, waarop voordat hij droog ia, het brons komt. Kaast deze zaal, in een afzonderlijk ge bouw, is de machinale steenslijperij. De stee nen worden eerst machinaal met grof en fijner zand geslepen en vervolgens uit de hand met puimsteen. Daarnaast is een steenenbergplaats, waar de steenen die voor een eventueelen herdruk in aanmerking komen, behoorlijk genummerd op rekken staan; de zeer zware staan in de onderste rekken doordat men kleuren nam in plaats van een eenvoudigen toon. De daarbij gevolgde methode is in 't kort deze. Op het gekleurde origineel legt men een vel doorschijnend gelatine-papier, waarin met een naald de omtrek der kleuren gekrast wordt. Als men met vlakke naast elkander geplaatste kleuren te doen heeft, is dit eenvoudig genoeg, maar lastiger wordt het als men een afbeelding moet reproduceeren met samengestelde kleuren, die uit een combinatie van verschillende andere ontstaan zijn. Er behoort jarenlange routine toe om dan nauwkeurig aan te geven, welke kleuren men over elkander moet drukken om hetzelfde resultaat te verkrijgen als op het origineel Is deze bewerking afgeloopen, dan wordt het gelatinepapier met vetten inkt ingewreven, op gevignetteerde clichés in Amerikaanschen stijl, 't Is alles in Amsterdam gemaakt, even als de aardige, bontgekleurde kinderboeken in dertien talen die de jeugd van even zooveel landen in verrukking brengen, en al dit werk heeft een artistiek cachet; het behoort tot het beste wat er op dit gebied gepres teerd wordt. Verder levert de firma aan Engeland nog een massa wat men hier Zuidelijke vleugel der drukkerij. Bij den boekdruk staan de letters in relief, wat wit moet blijven, de spaties, interlinies enz. zijn lager en worden niet door de inktrol geraakt. Bij de lithografie daaren tegen drukt men van een volkomen plat vlak, waarop alleen de vette gedeelten inkt aannemen. Voor bijzondere doelein den, b. v. voor visitekaartjes, worden de letters in den steen gegraveerd met een een steen overgedrukt en hiervan afdrukken gemaakt op papier; deze contour-basis dient alleen als hulpmiddel voor den teekenaar om te zorgen dat elke kleur precies op hare plaats komt. Voor elke kleur wordt nu een afzonderlijke steen gereed gemaakt, waarop die contour wordt gebracht, en met lithografisch krijt of inkt worden er die deelen op uitgewerkt die bij een beNoordelflke vleugel der drukkerij bracht; dit procédé, de photolithografie, wordt in 't bijzonder toegepast voor de reproductie van zaken waar het op groote nauwkeurigheid aankomt, manuscripten, autografen en opnamen naar de natuur, want het geeft het origineel weer met eene getrouwheid die door den knapsten teeke naar moeielijk te bereiken is. De steen wordt daartoe geprepareerd met een licht gevoelige laag en onder een photografisch negatief van het origineel belicht, naar dezelfde methode die wij later bij de photozincografie uitvoerig zullen bespreken. De photolithografie kan men verder met den kleurendruk combineeren, ter reproductie van schilderijen enz. Deze photochromo's worden dikwijls zóó artistiek uitgevoerd dat ze geheel den indruk maken van een schilderij; men denke slechte aan het be kende portret van Koningin Wilhelmina (uitgave Allert de Lange), dat door de firma Van Leer & Co. vervaardigd is naar de schilderij van Thérèie Schwartze. Om niet te uitvoerig te worden moeten wij het bij deze korte schets laten; ver schillende bijzonderheden zullen op onzen rondgang door de fabriek nog vanzelf ter sprake komen. Het hoofdkantoor binnengaande, pas seert men eerst de kantoren en komt dan in het kantoor der directie. Hier hangen een paar reproducties die eenig in haar soort zijn: het zijn de portretten van de Koningin en de Kon'ngin-Moeder, vervaar digd naar houtskoolschetsen van Thérèse Schwartze, en waarvan er, tijdens het bezoek dat HH. MM. in 1897 aan de fabriek brachten, twee exemplaren gedrukt werden in tegenwoordigheid der hooge bezoeksters. In de benedenzaal naast de kantoren is de afdeeling stoomsnelpersen voor kleu rendruk, waarin onze af beeldigen een kijkje geven. De groote pers waarvan men een gedeelte op den voorgrond ziet, is een baas in zijn soort: er kunnen platen opgedrukt wordtn van 1.65 bij 1.15 M. Aan den linkerkant ziet men de rollen die den inkt uit den inktbak overbrengen op de inktplaat, van daar komt de inkt op de rollen voor den cylinder, die hem weer op den steen overbrengen. Achter den cylinder zijn de rollen die den steen met water bevochtigen. Op den steen ziet men dezelfde afbeel ding een groot aantal malen herhaald; dit geschiedt om tijd te winnen, als de oplaag te groot is om de teekening stuk voor stuk te drukken. Daartoe maakt men met Je handpers een aantal afdrukken op overdrukpapier, dat geprepareerd is met een laag bariet en stijfsel; al deze afdrukken worden gerangschikt op een plaat zink en gaan dan eenige malen door onder een overdrukpers, die ze op een steen afdrukt. Telkens wordt het papier gevocht, zoodat het vervolgens kan weggewasschen worden j met de bovenste laag (couche); de zwarte teekening blijft alleen op den steen zitten en wordt ten slotte weggewasschen met terpentijn. Met dezen steen kan men dan zooveel platen tegelijk drukken als er af beeldingen op staan. Behalve gewone steendrukpersen staan in deze zaal nog bronsmachines, waarmede het verguld op de platen wordt gebracht; daarvoor wordt eerst een ondergrond van op rollen. Deze voorraad vertegenwoordigt op zichzelf al een heel kapitaal, want deze steensoort is duur. Er wordt wel lithografische steen gevonden in Canada, Frank rijk, Griekenland enz. maar de steenen uit Solenhofen, Pappenheim en omgeving hebben nog altijd de voorkeur. In hetzelfde gebouw is de machinale verfmalerij, waar de verf die in drogen toestand van de fabriek komt, met vernis wordt gemengd en tusschen walsen van porfier heengaat, totdat ze behoorlijk verwreven is. Een groote voorraad potten met verf slaat hier gereed voor het gebruik. Verder vinden we hier buiten het hoofd gebouw het ketelhuis voor twee stoomketels en de machinekamer met drie stoommachi nes. Een daarvan, een machine van 45 paardenkracht, drijft de dynamo voor de verlichting der fabriek en voor de electrische lampen op de photografisch e ateliers. We keeren nu naar het hoofdgebouw terug en begeven ons op de eerste etage, die vier afdeelingen heeft. In de eerste zien wij de teekenaars en lithografen aan het werk, in de tweede de handpersdrukkers die proeven mnken van kleurendrukken. De derde heet het papiermagazijn, ofschoon de firma er eigenlijk geen voorraad op nahoudt; alles wordt op maat besteld naar gelang van de behoefte. Het papier dat hier verwerkt wordt komt bijna uitsluitend uit het buitenland, daar het chromo-papier hier te lande minder aangemaakt wordt. Er staat ook een grainingmachine, waar mede reproducties van aquarellen worden geperst om er de grein op te brengen. Gedeelte der machinekamer. Aquarellen worden op greinpapier gemaakt, maar kunnen niet op dat papier gedrukt worden; daarom worden de reproducties gegreineerd als ze klaar zijn. De afdeeling hiernaast, voor het vervaardigen van ge voelige platen, slaan we ditmaal over, die behooren niet bij de eigenlijke chromoafdeeling. Op de tweede verdieping vindt men