ii i ?.l ? DB AMSTEKDAMMEB WEEKBLAD TOOR NEDERLAND. No. 1367 Tentoonstelling van voorwerpen betrekking hebbende op de geschiedenis Tan het bedrijf der firma Joh. Enschedéen Zonen. Haarlemmers »van ouwer-tot-ouwer," sprekende over leden van het geslacht: Enschedé, zeggen steeds: De heer en Enschede. Het klinkt even deftig en voor naam alsof men te Amsterdam spreekt van De Pakhuismeesteren van de thee. De toeren Enschedézijn even klassiek als de Pakhuismeesteren. De heertn Ensched en Haarlem, zijn bijna synoniem. Wat in meer dan twee honderd jaar in Haar lem goeds en groots tot stand gebracht werd, is niet geschied zonder dat de Ensohedé's er werkzaam aandeel aan namen, of er den stoot toe gaven. Hunne namen komen voor als eersten op lijsten van regeering, van kerkbestuur, van handel en nijverheid, van kunst, van leger;... alleen niet op die van vloot. Zij zijn geen bevaren lieden. In de meer dan tweehonderd jaar zijn de Enschedé's niet veranderd. Niet alleen de type is gebleven, maar de volkomen gelijkenis, zelfs het wezen. De gelegenheid biedt zich om dit te ervaren. De oude zetterij der Enschedé's, gelegen aan den kant van het Klokhuisplein, na meer dan 140 jaar als zoodanig in gebruik te zijn geweest, is thans ingericht tot tentoonstelling van al wat tot het geslacht en het bedrijf der Enschedé's in betrek king staat. Daar hangen de portretten, geschilderd of gegraveerd, van het geheele geslacht. Wie deze galerij van voorouderen slechts vluchtig beziet, treft de gelijkenis, de sprekende gelijkenis van dezen of genen voorouder met een der thans levende Enschedé's. Een dezer, een Johannes, hervindt men in Mr. Joh. van thans; een ander toont dezelfde trekken, heeft dezelfde gelaatsuitdrukking van den Enschedé, die den grondslag tot de wereldvermaarde drukkerij legde, en wiens beeltenis, gebloemde samaar aan, steekje op het hoofd prijkt op den omslag van den katalogus. Dat is Izaak Enschedé, de vijfde van de negen zoons, nagelaten door vader Johannes, die in 1670 Groningen had verlaten om zich te Haarlem te vestigen. Izaak Ensched had zich eerst aan het weven gewijd, om daarna leerjongen te worden bij den boek drukker, meester Gasteleyn, wonende aan de Groote Markt, hoek Groote Houtstraat, >in de ' Blije Druck," in welk huis thans een sigarenwinkel is gevestigd en boven op den daklijst een opengeslagen foliant heeft, op welks bladen men genoemde woorden leest. Izaak legde 21 Juni 1703 voor de broeders van het boekdrukkersgild zijn gildeproef af. Dien 21 Juni 1703 is de datum, wairop de Enschedé's het ontstaan van hun be drijf rekenen. De kop van Izaak teekent: »verstand, nadenken, sterk-willen, en geloof aan- en vertrouwen in zich zelf." Met deze eigen schappen heeft hij het ver gebracht, van meet af, klein begonnen, heeft hij veel groots vermocht, en den grondslag voor de groote zaak gelegd. Izaak had ten zijnen huize, in de Fran kenstraat een drukpers, waarop hij kleine werkjes drukte. Het eerste werk van eenigen grooteren omvang bestond uit de «Psalmen Davids, ten dienste der Doopsgezinde gemeente (1713). Hij drukte die met Izaak van der Venne in de Warmoesstraat. Van Izaaks kleinere werken, door hem alleen gedrukt, liggen ter tentoonstelling bruilofts liederen, begraaf nis brief j es, enz. De over levering verhaalt, dat Izaak ten zijnen huize een boekdrukpers had, waarmede hij de kleine werkjes drukte; alsdan stond bij hem Johannes, zijn zoon »in een ton naast de pers, en werkte zijne huisvrouw: Beeltje van der Lucht, dochter van een Makelaar in lijnwaad, met de drukballen." Vader Izaak bereikte, waarnaar hij ge streefd had. Toen hij stierf, had hij eene drukkerij gevestigd, en een handelszaak met het bedrijf in betrekking, die beiden een toekomst hadden. Aan zijn zoon Johannes Enschedé's, die hij als com pagnon in de zaak had opgenomen, kon hij bij zijn verscheiden, alles met een ge rust hart overlaten, wetende voor het nage slacht gewerkt te hebben. Dat is Izaak's ideaal geweest voor de geheele zaak, gelijk hij het, in betrekking tot de lettergieterij, voor welke, door den kundigen stempelsnijder Fleischman letters werden ver vaardigd, heeft uitgedrukt: «Dit alles is een voorzorg en arbeid voor het nageslacht voor verscheidene komende eeuwen, en indien het de God delijke Voorzienigheid gehengt, dat deze lettergieterij in goede handen blijft en de bezitters die in goeden stand houden en niet verwaarloozen, zal na verloop van verscheidene honderd jaaren de naam en kunst van Fleischman nog in achting zijn en zijne bevorderaars daarbij gedacht worden.1' Deze voorzegging, steunende op goede gronden, heeft zich in alle deelen bewaar heid. Zelfs de door Fleischmann gesneden letter, de zoogenaamde «Duitsche letter," is, na 103 jaar nog eene veel gezochte, zelfs in Duitschland, Oostenrijk en Rus land, waar men die zoowel als hier te lande roemt als buitengewoon nauw keurig en zuiver gesneden. De lettergieterij is de roem der Enschedé's geworden en gebleven. Ieder volgend ge slacht heeft er alle zorg aan besteed, en tot voorbeeld van allen gemaakt. Niets sparende, hebben de Enschedé's van ver schillende gieterijen de oudste lettersoorten opgekocht. Zoo kochten zij aan de letter gieterij van Wetstein, in 1748; de gesneden stempels van Jean Francois Rosart, ook afkomstig uit de gieterij der beroemde Elzeviers te Leiden; de Monnikenletter (Gothiscb) gesneden omstreeks 1480, in 1496 gebruikt door de Reguliere monniken te Gouda; de lettersoort van Plan tij n te Antwerpen, de »Caractères de civilités." In Enschedé's letterproef van 1748 komen voor de letters, bekend onder den naam van »Calcographia," letters gegoten uit looden matrijzen. Bij deze letterproef staat aangeteekend: »De stempels van deeze Letteren zijn in Kooper gesneeden, en in Loode matrijzen geslaagen en gegooten, gelijk zulks in den beginne, na de uit voering der Houteneden, door de eerste Lettergieters is gedaan; daarvan heeft de Manier, door de vroegere Geleerden, nameS"'k Bergellamus, en andere, die van de itvinding der Boekdrukkunst gemeld hebben, de Naam van »Calcographie" gekregen. Deeze matrijzen zijn omtieut 250 Jaaren gemaakt geweest; zijnde in dezelfde smaak en manier als die van Albert Durer, die een bijzonder Tractaat over de Figuur en Proportie der Letteren in 1525 uitgegeven heeft." Verder kochten de Enschedé's aan; in 1799 de gieterij in Hebreeuwsche letters van Willem Cupy te Amsterdam; in 1818 de gieterij afkomstig van Jan Smid, 'sGravenhage; later de gieterijen van Isaak en Hendrik de Bruyn, Amsterdam; die van den wijdvermaarden Amsterdamschen drukker Blaeu, afkomstig uit de 17de eeuw, later van die van Ploos van Amstel, enz. enz. Op de tentoonstelling kan men velerlei lettersoort zien (gebruikt in Rusland en andere vreemde, verre landen) waarmede de firma drukt. De lettergieterij der Enschedé's is vooral onder Christiaan Justus Enschedétot hoogen bloei gekomen, dank zij de medewer king, de kennis en de liefde voor het vak der gezellen Hübner, vader en zoon: Johan Heinrich en Martinus Hübner, van 1799 1869, in opvolging bij de firma werk zaam, als hoofden der afdeeling. Beide Hübner's waren hoogst bekwame technici. Martinus Hübner, die in 1869 overleed, muntte vooral uit als stempeisnijder, waar dig navolger van den grooten Fleischmann. Aan zijn talent dankt de firma tal van fraaie schriften, waaronder in de eerste plaats uitmunten de vier Javaansche Schrif ten, gemaakt in opdracht van het gouver nement. Hoewel de firma Enschedéde verschil lende en de hoogst zeldzame lettersoorten nog aan alle landen der wereld levert, wordt het behoud van het recht op de lettersoorten door de Regeering niet be schermd. Ieder kan het met zorg, kennis en geld verworvene, straffeloos namaken! Specialiteit is de firma Enschedéin het drukken van papieren geld en postzegels, waarvoor zij zeer bizondere machineriën en hoogst vertrouwde personen heeft. Niet alleen voor Nederland drukt ze die, ook vooi Perziëen vroeger voor Transvaal. Eigenaardig is het hoe de Enschedé's door het drukken der Bijbels en kerk boeken tot het drukken van geldswaardig papier zijn gekomen, uit den hemel op de aarde. Voor de kerkboeken had de eerste Johannes Enschedé, door den vermaarden graveur Fleischman zijn psalmnoten laten graveeren, later gevolgd door het groote werk van dien kunstenaar: de pianomuziek, een stel van meer dan 500 stempels, dat met de muziek van den Duitscher Breitkopff de eerste pianomuziek was, die ge sneden werd. De muziek van Fleischman is een der hulpmiddelen geweest, waardoor bij de Enschedé's een nieuw soort drukwerk tot ontwikkeling kwam: het geldswaardig druk werk, dat, althans voor zooveel 's Lands Regeering betreft, tusschen de jaren 1790 en 1795 zijn oorsprong vindt. Tot dat voor geldswaardig papier bestemde drukmateriaal behoorden verscheidene schriften, doch de groote kracht lag in de muziek van Fleischman, welke men op het denk beeld was gekomen te bezigen tot het samenstellen van randen, die uit duizenden kleine stukjes bestaande, ook ruimschoots gelegenheid boden tot het aanbrengen van de zoogenaamde geheimteekens. Men kan van deze kunstrandeo, in het bedrijf der Enschedé's nog steeds als »Muziekrand" bekend, gemakkelijk kennis nemen, omdat zij nog heden ten dage geheel op de manier als Enschedévóór ruim honderd jaar be dacht, in ons geldswaardig drukwerk toe gepast worden. De groote uitbreiding, die de zaak in den loop der jaren nam, dreef Jobannes Enschedé, den zoon van Izaak, den grond legger, er toe, zijne zonen tot firmanten te maken, en zóó ontstond de firma: Johannes Enschedéen Zonen. Dat was in 1774. Een dezer, Mr. Johannes Enschedé, de eerste van het geslacht, die eene Akade mische opvoeding genoot, hetft door kennis en ijver, en door liefde voor het vak, het meest bijgedragen ter bevordering van de grootheid der zaak. Behalve door lettergieterij, drukkerij, enz. is er nog n gegeven, dat den naam Enschedéalgemeen bekend en geacht heeft gemaakt: »De oprechte Haarlemsche Courant". Deze krant, in verschillende exemplaren ter tentoonstelling aanwezig, bevat in de wijziging van vorm en in houd een groot stuk beschavingsgeschie denis, naast de historie van het bedrijf der Enschedé's zelve. De oprichter der «Haarlemsche Courant" was Abraham Casteleijn. Hij deed 8 Jan. 1656 er het eerste nummer van verschijnen, ilMnimiiiiMMmimniiiiiiiMMMtHiiiiiiMiii C HO C O L AT-V EEN ART1STIQUE LE PLUS DÉLICIEÜX CHOCOLAT POUR CROQUER. Panorama-Gebouw. Amsterdam, Plantage. Antieke Meubelen, Porceleinen, Schil derijen, Perzische Tapijten. Vaste prijzen. Toegang vrij. DE PHOENIX 234 Spuistraat, Amsterdam. Meubileeringen. Geïli. prijscouranten en begrootingen gratis. Levering onder volledige garantie franco geplaatst door geheel Nederland . l BINNEN-! INRICHTINGTOT MEUBELEERING EN ? VERSIERING P3DER- WONING I2O ? ROKIN 12 Etsen van WILM STEELINK. Met Tekst van J. F. VAN SOMEREN, Bibliothecaris te Utrecht Gedrukt op zeer fraai papier, de tekst in rood kader met vele vignetten en handteekeningen, kost dit prachtwerk (groot folio form.) gebonden slechts ?12.50.