DE AMSTERDAM Al E K WEEKBLAD VOOR NKDERLANÜ. No. 1608 Lettergieter uit de löe eeuw. Het boei in ome flap, De letter en het lettergieten. Laurens Janas. eens in den Hout wande lende, sneed eenige letters uit beukenschors, ?welke hij in eenen doek knoopte, ten einde zijnen kleinkinderen da letters te leeren; doch by zyne thuiskomst ontwaarde hy, dat deze letters, door het gap of vocht, op den doek waren overgedrukt, hetwels Coster op het denibeeld bracht, om met beweegbare letters te drukken. Anderen beweren, dat hy eene alzoo gesnedene letter in het zand liet vallen, en door het indruksel op de gedachte der uitvinding kwam." Zoo luidt de o rei-levering, die reeds tot heel wat twistgesc blijf, tot tal van veronderstel lingen en weerleggingen aanleiding heeft ge geven, en de balans der uitvinding van de boekdrukkuustnu eens ten gunste vanLaurens Janszoon, dan wel ten faveure van G tenberg deed overhellen. Maar al spreekt men dan algemeen ook van de uitvinding der boekdrukkunst, het wil ons toeschijnen, dat ongetwijfeld de loste letttr de .eigenlijke pointe is. Hierop zouden latere graveurs voortbouwen, zouden lettergieters hun vernuft spitsen, zouden bekwame technici hunne gecompliceerde machines bazefren. .Want brachten de positief gesneden beukenschorsletters, die in spiegelbeeld op den doek of in het zand afdrukten, gtSteld dat wij de legende eens onvoorwaardelijk zouden aannemen, ons iets verder, men moest toch holle vormen hebben, waarin de ietter gegoten kon worden, en deze letters moesten allen gelijk van grootte, gelijk van dikte en hoogte zijn. Het materiaal moest meerdere afdrukken kunnen gedoogen, zon Ier van vorm te veranderen, alle voorwaarden, noodzakelijk voor de bruikbaarheid van Coster's vinding. Wy willen hier nog niet eens aan toevoegen dat onze twintigste eeuw weer hare bijzon dere eisenen van goedkoop en spoedig" aan de letters en de vervaardiging zou voor schrijven, wat een geheel nu u we wee ding aan dit'bedrijf zou geveu. Dat het een afzonderlijk bedrijf is, en nog wel van niet geringen on. vang, zullen wei nigen, die dagelijks couranten en boeken onder de oogen krijgen beseffen, en als zij hoorden van een Hollandsche, Amsterdamsche firma, waar een vijftigtal gietmachines geregeld hunne letter voorraad uitwerpen, waar ruim een honderdtal menschen dage lijks bezig zijn, drukkers, uitgevers en daar door het lezend publiek van dienst te zijn, zij zouden het bezwaarlijk gelooven. En toch is dit zóó, de oude lettergieterij van Tetterode op de Bloemgracht, sinds eecige jaren verplaatst naar de Bilderdykstraat, is op een dergelijke wijze uitgebreid dat z\j een schitterend bewijs geeft van de ondernemingsgeest der directie. Jnist een bedrijf als dit heeft hare eigenaardige voor waarden, waardoor telkens vernieuwingen in machinerieën, die meerdere accuratesse in afwerking waarborgen, noodzakelijk worden. Doch ook een artisiieke zijde heeft het vak van den lettergieter, daar hij door goeile let tervormen, door fraaie typografische ornamentatiea in niet geringe mate opdeaesthetiek van het boek zijn invloed kan doen geiden. De eerste vereiscate voor het gieten van letters toch is de teekening ervan, het ont werp, en niet zelden, wij denken aan groote buitenlandgche gieterijen, is dit het werk van eerste kunstenaars op grafisch gebied, die dan mede in verband met hunne boekletter, ini tialen en ornamentaties maken, zoodoende den zetter zijn taak reeds zeer vergemakke lijkende. Waar Holland in deze wellicht te klein is, alleen de firma Enscbedéin Haarlem heeft een oorspronkelijk stel initialen in den handel gebracht, en als wij ons goed herinneren bestond er bij de lettergieterij kmgteidam" een der gel g k plan, dat helaas niet tot uit voering is gekomen, daar zijn namen van decoratieve kunstenaars als Morris, Grasset, Otto Hupp, Behrens, Eek man, George Auriol in frankrijk en Duitschland zeer nauw aan door hun ontworpen lettereen versieringen verbonden. Van de geteekende letter wordt dan eerst een positieve stempel gegraveerd (de patrijs), dit wisten reeds Cogter en Gütenberg, die weer dient, om een holle stempel te maken, (de matrijs), Waarin dan weer de letter zelf gegoten wordt. En vergelijken wij de oude giet wy ze . zooals Jost Amman ze afbeelt met de nieuwste gietmachiue, dan is het in hoofdzaak nog het zelfde gebleven, slechts de machine doet thans, n sneller n beter, wat ? eertijds menschenhanden in eindeloozen ty'd vermochten. De matryzen, door de eerste letter gieters in een gietvorm met houten voet bekleed, vast gegre pen, werden uit de hand met vloeibaar metaal volgegoten. Hei is duidelijk, dat er dan aan iedere letter nog al een en ander viel bjj te retoucheeren en by te vijlen. Meer en meer ging men de gietvorm nu verbeteren, en de 18e eeuw geeft ons al een toestel, ook van yzer met hout omkleed, waar bij de matrijs tusschen twee verstelbare plaatjes kon worden vastgezet en aangedrukt door een stevigen veer met spit sen punt. Aan de tegenoverge stelde zijde werd ingegoten, de veer ont spannen, de matrijs er uitgenomen en de vorm, die uit twee deelen bestond geopend, om de letter er uit te laten. Deze vorm moest dan direct als de letter specie ingegoten, flink geschud worden, om te bereiken dat het vloeibare metaal zonder te stollen de matrijs vulde, waartoe nog al eenige slag of handigheid werd vereischt. Vandaar dat latere vindingen er op uit waren de specie in de matrijs te spuiten en tevens het productie-vermogen te vermeer deren, want raamde men het aantal letters dat een werkman uit de hand kan gieten op 5000 per dag, de gietmachines bereikten een cijfer van 20.000. Hillerscheidt, Kisch en later Küatermann te Berly'n brachten ze het eerst in den handel en daarna trachtte men ze voortdurend te verbeteren, want verbetering was noodig. Zy werkten sneller dan de handgieter, maar... Huis Bloemgracht. iets minder solide, en daarbij moest er aan een letter nog zooveel gedaan worden vóór hy bruikbiar was, zoodat men steeds peinsde en zon, en ten slotte in de compleet-machine, een gecombineerd toestel bereikte, dat de letters geheel af maakt. Zij breekt den gietknop af, neemt , de bramen" weg, zoodat slijpen," appreteeren", oazuiveren onnoodig is; schaaft er ten slotte den voet in, en de letter is voor ver zending gereed. Zoo is du? door den loop der jaren het bedrijf van den lettergieter aanmerkelijk gewijzigd; bet heeft de veranderingen onder gaan die van het handwerk een zuiver machinaal vak hebben gemaakt, waardoor het in zeker opzicht wel iets aan persoonlijk heid, aan kunstwaarde, als wij het zoo noemen mogen, verloren heeft. Waar echter ter andere zijde de machinale productie vele voordelen biedt, daar is het len en .. geregeld aan hen die zich met de versierde kunsten, in dit geval met de grafische in het bijzonder, bezig houden, zich geheel te richten naar de wijze waarop hun werk uitge voerd zal worden, reke ning te houden met de bijzondere eischen, die de machine stelt. Kortom hun werk te baseeren op het eigenaardige karak ter dat machine-werk heeft, maar waardoor het echter o.i. volstrekt niet minder behoeft te zyn. Set verkeerde resultaat dat men in soortgelijke gevallen dikwijls krijgt, ligt dan ook hoofdza kelijk aan het onjuiste begrip, dat men met de machine precies het zelfde cachet wil verkrij zen, wat met de hand mogelijk is, en dit gaat niet. L>e machine stelt eveneens eenige voorwaarden, die men in asht dient te nemen. Blijft in enkele be drijven het handwerk raast de machine nog zijn plaats behouden ; bij het gieten van letters zal dit spaarzaam voor komen, en wie de gie terij der firma Tetterode bezocht heeft, en al de machines aan het werk zag, zal zich levendig kunLen voorstellen de onmogelijkheid om dit alle^ gesteld dat het er beter van zou worden, met de hand te moeten dos'n. De tijden zijn hiervoor te veel veranderd, tele foon- en telegraaf bestel er moet geleverd worien, en om n die letterbehoefte te kunnen voorzien, was het noodig, dat de oude zaak op de Bloemgracht werd verplaatst naar de Bilderdijkstraat, waar -iet later onvermijdelijk werd er nog een verdieping op te bouwen, waardoor thans de lettergieterij Amsterdam" eene inrichting H geworden, die aan alle eischen beantwoordt. En toch heeft 'deze gieterij, zij het dan ook in^haar vorig verblijf, dejaren der hanimachines ten volle gekend, en de geheele ontwikkeling van het vak medegemaakt. Opgericht te Amsterdam aan de Bloem gracht, omstreeks 1729, door de heeren A. en H. Bruyn kwam de fabriek in 1766 in handen van den heer Hendrik Bruyn, die er een deel der gieterij van den heer Nozeman aan verbond. In 1839 ging de zaak over aan den heer Elix en een paar jaar later, na zijn overlijden, Fabriek nu de verbouwing. Gietvorm. aan den meesterknecht De Passé, die zich met den heer Menne associeerde. In 1851 kwam zij in handen van de heer N. Tetterode die eigenaar was der letter gieterij van de firma Brolse en Co. en deze ermede vereenigde. Naderband door diens neef en diens zoon onder de naam der firma N. Tetterode voortgezet, breidde zy zich meer en meer uit en maakte een naamlooze vennootscuap wenschelyk die in 1891 tot stand kwam als de Amsterdameche lettergietery." Het complex van huizen aan de Bloem gracht bleek voor een dergelijke zich uit breidende zaak onvoldoende en onpractisch, zoodat in 1902 het gebouw aan de Bilderdykstraat betrokken werd, dat onder het beheer der tegenwoordige directeuren de heeren Th. J. Verrijo Stuart en F. L. vanderTuuk nog door het opbouwen eener geheele ver dieping werd vergroot. Dit is in het kort de levensgeschiedenis eener fabriek, die, dit zij ter loops vermeld, de volgende week met het bezoek van H. M. de Koningin vereerd zal worden, en de historie van een bedrijf, waar velen dagelijks de resultaten van onder de oogen krijgen, zonder er waarschijnlijk ooit bij te denken, wat er aan vooraf moet gegaan zyn, vóór zetter en drukker hun werk kunnen beginnen. R. W. P DB VRIES Jr. Sintels, De meeste weldoeners zijn niet tevreden met een erkenning van hun weldaden, indien deze in de juiste verhouding staat tot bet goed dat ze hebben gedaan. Conclusie: de meeste weldoeners zijn ondankbare menschen. Liefde tot de eenzaamheid leidt naar de waarheid. Liefde tot de waarheid leidt naar de eenzaamheid. * Levende in een atmosfeer van respect en bewondering komt een groot kunstenaar, een publiek persoon, een mooie vrouw er ten slotte toe te vinden, dat deze dingen vol komen onbeteekenend zyn ... en dat zy er niet buiten kunnen. Tegenwoordig is de jacht op reclame, de behoefte om zich ten toon te stellen, zich op een voetstuk te plaatsen, zóó groot ge worden, dat menigeen moet betreuren de afschaffing van de kaak. De beschaving" verbiedt iemand op de tapijten van zyn gastheer te spugen, maar niet om het te doen op zijn goeden naam. Een lijfspreuk er op na honden is on voorzichtig of oneerlijk: want een lijfspreuk is een biecht of een leugen. * Door hetzelfde alty'd weer te herhalen eindigt men met er niet meer in te gelooven. De geschiedenis bestudeeren? Waartoe? Het verleden kan nooit de Baedeker ly'n van de toekomst! # Wat zijn er een menschen verpletterd onder het gewicht hunner lichtzinnigheden I Aan het feestmaal des levens begint men gewoonlijk met het dessert. (Naar Louis LegendreJ Graveurs- afdeeling. Compleet-machines.