l*. 1630 DE AMSTERDAMMER TA°. 1908 WEEKBLAD VOOR NEDERLAND recisLütL© -van. Dit nummer bevat e«n bijvoegsel. . DP. L. Uitgevers: VAN HOLKEMA & WARENDORF, Keizersgracht 333, Amsterdam. Het auteursrecht voor den inhoud van dit Blad wordt verzekerd overeenkomstig de wet van 28 Juni 1881 (Staatsblad No. 124). Abonnement per 3 maanden f 1.50, fr. p. post f 1.65 Yoor indie per jaar, büvooruitbetaling, mail 10. JUkonderUjke Nummers aan de Kiosken verkrijgbaar , 0.12'/« Zondag 20 September' Advertentiën van 1?5 regels f 1.25, elke regel meer f 0.25 Reclames per regel 0.40 Annonces uit Duitechl&nd, Oostenrijk en Zwitserland worden uitsluitend aangenomen dooi de film» RUDOLF MOSSE te Keulen en door alle filialeB dezer firma. De prija per regel i« 40 P'feanig. INHOUD: .VAN VERRE EN VAN NABIJ: De Troon rede. Militaire wreedheid, door d. K, Met blindheid geslagen. Maatschappelijke prophrlazia, door A. B. Davids Erkenning van natuurlijke kinderen, door X. SOCIALE AANGELEGENHEDEN: De Woningwet in werking, door Sch. FEUILLETON: De Remeinache welpnt. Naar het Engelsch, van Robert Louis Steveneon. KUNST EN LETTEREN: De Armenzorg te Leiden tot het etpde van de zestiende eeuw, door dr. Christine Ligtenberg, beoord. door H. E. v. G. Laatste godsdienstige overdenkingen, door dr. Jobs. Dyserinck, beoord door dr. J. A. Bejjerman. Over klanken en nog wat, door F. Buitenrust Hettema. Berichten. VOOR DAMES: Van Houten'a kieswet de beste, in 't gebiuik de voordeeligste, door W. Wynaendts Francken- Dyserinck. Allerlei, door Caprice. -r UIT DE NATUUR, door E. Heimans. Indische figuren, VI, met portret, door Y. De suikerhandel van Amsterdam, met af b, door J. H. R. Led er versieringskunst, met afb., door Jan Walch. Van Wisseling en Co., Pulchri Studio", door Flasschaert. Tentoonstelling Vincent van Gogh in de Kunstzalen Van Gogh, met portret, door W. Steenhoflf. Een Kinderfeest bö(Soethe, door M. FINANCIEELE EN OECONOMISCHE KRONIEK, door V. d. M. en V. d. S.--i- De onmuzikale zijde van het muzikale Bayrenth, door Johanna Diepenhorst. SCHETSJE. INGEZONDEN. SCHAAK SPEL. ADVERTENTIËN. De Troonrede. Het merkwaardige van deze troonrede ligt zeker in de eerste plaats in den openlijken, niet door veel schaamte gehinderden draai, door het ministerie genomen inzake zijn stoeling op de Christelijke" beginselen. Wanneer nog eenige oprechtheid schuilt in dit staatsstuk, dat een echo is van een Troonrede a la De Meester, is de op merking gewettigd, dat Kuyper door Heemskerk en Talma morsdood wordt gerekend onder de eereteekenen, en dat het oud-liberalisme-met-alle-tinten in hun kring zegeviert. Wanneer oprechtheid mocht schuilen in de Troonrede ware een nieuwe aera inge luid; ware de partij van alle gematigden" bijna gereed; moesten WQ vóór de verkie zingen een andere groepeering hebben... De N. B. Ct., de N. Ct., het Alg. Hbl. zouden het niet anders wenschen! Met welbehagen zegt het zelfs de N. E. Ct. Maar wij zouden willen vragen: in hoe-verre is hier oprechtheid? Aan den eenen kant gedraagt zich immers het Kabinet, als zag het een leven vóór zich van vijf jaren minstens. Aan den anderen kant is de rede waar het belangrijke vraagstukken geldt zoo vol... hiaten, zoo vol raadseltj es-voor-de-toe komst, dat men wel ongeveer weet wat men heeft aan deze regeering voorloopig, maar allerminst voor naderhand. Van Christelijkheid" geen sprake, over tarie ven geen woord, gezwegen wordt over Grondwetsherziening, wat heeft de kiezer te wachten van dit bewind, voorgeval hij het helpt bestendigen? Komen noch tarieven noch Christelijkheid" hem later verrassen en blijft dit ministerie het ministerie dat het is, of verbergt het thans zijn wezen, en schiet het achter de struiken vandaan in den herfst van 't volgend jaar? Het boezemt ons belang in, voor den goeden naam van onze politiek, te ont waren of deze troonrede een eerlijk stuk is geweest of een masker. De rede genomen zooals ze daar ligt, beschouwd dus als document van direct nut, is in haar geheel wel de flauwste, meest smakelooze acte van levering, die ons in langen tijd van regeer in gszij de is gepresenteerd. Cynisme, het is waar, heeft haar wat gepeperd! De bloedbaden op Sumatra's West kust betreurt" de regeering Een begin van berouw? Het zou verblijdend mógen heeten. Met verder lezen wordt men echter wel anders gewaar. Het onrecht ter Oostkust gepleegd en Van Heutsz' Atjehpolitiek neemt Heemskerk op luchten toon, voor zijn rekening.... Den weg tot bevrediging van Atjeh" acht hij thans gevonden, het helder inzicht" gekomen.... Het is bedroevend en lachwekkend tevens. Men leze wat wij verderop schrijven over Sumatra's Oostkust.... Over Atjeh na al de jammerlijke wisselingen van systeem en schrikkelijke expedities" is 't bij zulk een optimisme en vriendelijk gebaar moeielijk spreken!! Daar mag bij de debatten een hartig woord over vallen! Het is trouwens eerst na de debatten, dat wij een helder inzicht" kunnen krijgen in de bedoelingen van dit, wat de Hollandsche politiek betreft, achter de schermen zich houdende ministerie! Wat Indiëbetreft... daar)ver houdt het zijn meening niet schuil, daarover is het duidelijk! Militaire wreedheid. Volgens eene mededeeling aan De Tijd zijn bij de manschappen, die zich in de nabijheid van Ede op manoeuvre bevinden, niet minder dan circa 300 ziektegevallen voorgekomen, zoodat men dan ook op het punt gestaan heeft het vertrek van de manschappen uit Amster dam, die Maandag naar het kamp ver trokken, af te gelasten. In dit hooge cijfer zijn 20 longlijders begrepen, waar van inmiddels een gestorven is en twee op sterven liggen. De ernstige zieken zijn naar Utrecht vervoerd. Algemeen klaagt men zeer over de onvoldoende beschutting des nachts in dit gure regengetij. Het hooge ziektecijfer wordt dan ook toegeschreven aan het feit, dat de manschappen te zeer zijn blootgesteld aan de nadeelige werking van den door den regen geheel door trokken drassigen bodem." Bij deze militaire wreedheid zal de vraag geoorloofd zijn: weet men nu nog niet hoe lichtzinnig in vredestijd door militaire autoriteiten over menschenlevens wordt beschikt en had men niet reeds lang, niet alleen de miliciens, maar de manoeuvres zelve, onder een onafhan kelijk medisch toezicht behooren te plaatsen ? Zouden dergelijke toestanden, ? we denken hierbij ook aan de veel te zware marschen, waarover dit jaar zeer werd geklaagd, kunnen blij ven voorkomen, indien de militaire hardvochtigheid ? ze behoort zoo bij het vak onder huma nitaire, civiele tucht ware gebracht? Welke volksvertegenwoordiger neemt eindelijk eens het initiatief, om met het parlement den Minister van Oorlog te noodzaken een doortastende hervorming ten deze in te voeren, in 't belang van duizenden jongelieden, wier leven, of gezondheid, zoo herhaaldelijk noodeloos wordt gewaagd? Waren geneesheeren verantwoordelijk voor het opvolgen der hygiënische eischen, bij manoeuvres, marschen enz., aan deze buitensporigheden zou ongetwijfeld spoedig een eind gekomen ' Met blindheid geslagen. In een paar artikels, in de nrs. van 26 Juli en 6 September van dit Weekblad, hebben wij uitvoerig aangetoond, hoe de tegenwoordige Gouverneur-Generaal van Nederlandsch Indiëdoor verkrachting van eens gegeven beloften en door minachtend opzij stooten van eeuwenoude instellingen, een kalm volk als dat van Sumatra's Westkust tot beroering en verbitterde opstanden gebracht heeft. Wij hebben de redenen ontvouwd, waarom in die streken gedurende tientallen van jaren ons gezag in ruime mate zal worden gehaat. Als het Alg. Handelsblad (dat nog steeds verzuimd heeft mede te deelen, dat zijn artikel van l Juli j.l. van a tot z berustte op onjuiste gegevens en zijn lezers dus bewust in dwaling doet voortleven) als, herhalen wij, het Alg. Handelsblad den heer van Heutsz in navolging van een chauvinistischen Indischman een Titan noemt, geldt deze uitspraak voorzeker niet alleen den van Heutsz van Sumatra's Westkust. Neen, onze Gouverneur-Generaal is, wat voor soort Titan dan ook, een man uit n stuk: Wie een rechtsgevoel bezit van dien aard, dat hij in dezen officier de perfectie ziet van een NederlandschIndisch bestuurder, kan hem de kroon op 't hoofd drukken om al wat hij doet, waar ook in den Archipel. Wij gaan thans in gedachten de bergplateau's over aan de grenzen der Padangsche Bovenlanden en bespreken de politiek van den tegenwoordigen landvoogd ten opzichte der zelf bestu rende rijkjes ter Oostkust van Sumatra. Wij zullen dan zien, dat ter Westkust of ter Oostkust Van Heutsz Van Heutsz is en geweld geweld. Om den volke te verkondigen, welke de beginselen zyn volgens welke hij bestuurt, heeft een Gouverneur-Generaal meer dan n middel. Door een rede van een minister, door een artikel in de be vriende pers, door uitlatingen van per sonen uit zqn directe ambtelijke omgeving, komen wij te weten welke de Ujn" is, die de Indische onderkooing wil, dat hij.., tenminste heet te -volgen. Voor de lijn" van Van Heutsz met opzicht tot de onafhankelijke sultanaten ter Oostkust van Sumatra hebben wq vele gegevens. Wij hebben b.v. eene rede van den heer Moresco, gedurende twee jaren hoof d der afdeeling voor politieke zaken van de Algemeene Secretarie te Buitezorg (Ind. Gen. 7 Apr. 1908), wij hebben de hoofdartikels van de Van Heutsz-gezinde pers, met name een artikel in de N. E. Ct. van 30 Aug. j.l., en wij hebben den, ook door den heer Moresco genoemden leid draad voor het burgerlijk bestuur," die officieel *) bekend staat als weergevende de gevoelens van den tegenwoordigen Gouverneur- Generaal. Ziehier de punten uit dezen leiddraad", die de politiek ten opzichte der Zelf besturen betreffen: 1. Oordeelkundige uitbreiding van Nederland's invloed in streken, waar de bestaande toestanden belemmeringen in den weg leggen aan de maatschappelijke vrijheid, welvaart, beschaving en ontwik keling van land en volk, woriealg plicht der Regeering aangemerkt. 2. In verband met dien eisch worde de politiek van onthouding met de in wendige aangelegenheden der in mindere of meerdere mate in het genot van zelf bestuur gelaten landschappen verlaten. 3. Langs vredelievenden weg worde getracht in de staatkundige verhouding tot de eelf best uren zoodanige wijziging te brengen, als noodig mocht blijken om bevredigende waarborgen te erlangen voor een geleidelijke verbetering van bestuur en rechtspraak. 4. Inzonderheid worde, waar zulks noodig mocht blijken, het financieel beheer op doelmatige wijze onder con trole gesteld, opdat de landsinkomsten in ruime mate ten bate kunnen strekken van de ontwikkeling van land en volk. 5. Met vermijding onzerzijds van elke aanleiding tot gewelddadig optreden, worde nochtans met beslistheid bet standpunt ingenomen, dat ook in de landschappen, welke in het genot van zelfbestuur gelaten zijn, het streven der bestuurders gericht zal moeten zijn op het ontwikkelen van de natuurlijke bron nen van welvaart des lands en het verbeteren van den oeconomisctien en socialen toestand der inheemsche be volking. 6. Inlijving van in het bezit van het recht van zelfbestuur gelaten landschap pen bij het Gouvernementsgebied ge schiede niet anders dan op verzoek van de betrokken hoofden en bevolking, dan wel wanneer het in het belang der bevolking onvermijdelijk blijkt. Hoewel men uit deze zes punten ten duidelijkste ziet, dat het Van Heutsz' bedoeling is aan de met ons door contract verbonden vorstjes meer en meer de volstrekte souvereiniteit in eigen kring te ontnemen, hen immers onder meer controle te stellen, voelt men toch tevens den nadruk gelegd op het omzichtig en met wijs beleid doen plaats grijpen der veranderingen en op een vermijding van elke aanleiding'' tot gewelddadig optreden. Langs vredelievenden weg", zegt de landvoogd, worde getracht in de staatkundige verhouding tot de zelf besturen... wijzi ging te brengen". Het is in dezen zin, en eigenlijk in nog; zachteren, dat de heer Moresco in de reeds genoemde rede den leiddraad" uitlegt. Van Heutsz, aegt hij daar immers, stuurt aan op behoud" en ontwikkeling" der zelfbesturen. Het is ook in dezen zin, dat de officieele stukken en de groote pers over 's landvoogds optreden spreken ten op zichte der sultanaten aan de Oostkust, getuige het artikel in de N.E.-Ct. en de Koloniale Verslagen. De door Van Heutsz tot stand ge brachte hernieuwing van contract met deze sultanaten, wordt daarin voor gesteld als op de welwillendste wijze begonnen en doorgezet. Zoo in de Koloniale Verslagen van 1907 en 1908. *) Blijkens de verklaring van den Minister van Koloniën in de Memorie van Antwoord op het Voorloopig Verslag der Ie Kamer Indische Begrooting voor 1908.) 1907. De besprekingen over het nieuwe contract werden het eerst geopend met den sultan van Siak, den hoogste in rang der vorsten van dit gewest. Ofschoon daarbij aanvankelijk eenig bezwaar en wantrouwen werd ontmoet, slaagde de resident er spoedig in den sultan en zijn landsgrooten tot het inzicht te brengen, dat zoowel de belangen van het Gouvernement als die van hun Landschap bij de verlangde herziening der contractueele verhouding slechts gebaat konden zijn." 1908. In 1907 werd dein 1906aangevangen herziening van de politieke verhoudingtusschen het Gouvernement en de zelf besturende Landschappen, uit welke het Gewest bijna geheel is samengesteld, voortgezet en tot een goed einde gebracht. Met de zelfbesturen van Deli, Langkat, Serdang, Assahan en Koealoe werden, zooals hieronder nader zal blijken, evenals in 1906 met die van Siak en Pelalawan (vergl. K. V. 1907), politieke contracten gesloten, overeenkomstig het voor dit Gewest vastgesteld nieuw model, terwijl de politieke verhouding tot de overige minder belangrijke Landschappen geregeld werd op den voet van de z.g. korte verklaring van onderwerping. Hoewel door enkele zelfbesturen tal van bezwaren tegen de nieuwe bepaliegen werden ingebracht, waardoor de met hen gehouden besprekingen geruimen tijd vorderden, werden die bezwaren ten slotte ?toch geheel weggenomen en laat het zich aanzien, dat over het algemeen op een loyale uitvoering van de contracten mag worden gerekend. De met den Sultan van Assahan ge poerde besprekingen over het sluiten van een nieuw contract, leidden ertoe, dat hij op 23 Augustus 1907 de overeenkomst onderteekende bezegelde en beëedigde; zij is goedgekeurd en bekrachtigd bij Gouvernements Besluit van 14 Januari 1908 No. 7." Door den Sultan van Deli werd, om gezondheidsredenen, een reis naar lava ondernomen om zijn opwachting bij den Gouverneur-Generaal te maken ter bespreking yan enkele punten van het nieuwe politiek contract. Ook tijdens het verblijf van den Landvoogd ter hoofdplaats Medan in het laatst van 1907 vroeg en verkreeg de Sultan audiëntie." Vorenstaande hoogst sobere mededeelingen over een zoo gewichtige aange legenheid kunnen op den gewonen lezer slechts den indruk maken, dat die con tracten door het diplomatieke talent en de gemoedelijke besprekingen van het Gewestelijke bestuur zijn tot stand ge komen, met (na eenig bedenken) geheele instemming der betrokken Zelfbesturen. De heer Moresco, volgens wien bij het sluiten yan die contracten de moderne politiek is toegepast (en dus eveneens de hiervoren aangegeven beginselen"), zegt dan ook, dat wij het zeer te waardeeren hebben, dat die medewerking ten slotte door allen de Vorsten ? verleend is" en dat er ongetwijfeld heel wat overredingskracht van de zijde vanden Resident en diens medewerkers aangewend is moeten worden, wat meer zegt er een groote mate van vertrouwen in de Europeesche bestuurders persoonlijk moest bestaan om tot dit resultaat te komen". Wij zullen maar niet gewagen van wat de N. llott. Ct. zegt, deftige en bijna vrome echo van de officieele waarheid. Wij zullen alleen vaststellen, dat de ware waarheid net andersom is dan deze verhalen; dat van vertrouwen noch over reding noch diplomatie in de verste verte sprake is geweest; dat wat van Sumatra's Westkust gold, hier wér geldt: geweldrégime. Dat het met directe en indireste bedreiging is geweest, dat de wijziging der contracten is afgedwongen. Aan deze onafhankelijke" vorsten, die met ons sedert tientallen jaren in con tractueel verband stonden, en die ons zonder moeite hand over hand meer inmenging gunden, gereed tot allerlei concessies, bereid tot iedere billijke onderhandeling, ??werd plotseling, zon der eenige aanleiding, laat staan om eenige oorzaak, aangezegd, dat de oude contracten door het Gouvernement waren ingetrokken" en dat nieuwe contracten gereed lagen ter teekening! Toen de onafhankelijke" vorsten, wier zelfbestuur immers moet worden behouden en ontwikkeld" ?! protesteer den en, ten zeerste geschokt over inhoud zoowel als vorm van de ondervonden behandeling, met bemiddelings-voorstellen voor den dag kwamea, werden deze voorstellen met gerustheid van de hand gewezen... zonder opgaaf van redenen. De Sultan van Siak, aanvankelijk be slist weigerend hei nieuwe contract te teekenen, dat hem zoo maar plotseling; zonder overgang, tot bezoldigd ambtenaar maakte (ondanks den leiddraad van Van Heutsz!) wendde zich om steun en raad tot eenige bekenden in Indiëen Nederland. Toen hij liet weten, dat hjj naar Holland wilde gaan om zich bij de Koningin te beklagen, werd hem geant woord, dat gedurende zjjn afwezen een kapitein der infanterie waarnemend Sul tan zou worden en dat, inplaats van zijn zoon, een ander, op het sultanaat meer rechthebbend familielid als zijn opvolger zou worden aangewezen. Ten slotte werd hem schriftelijk gelast te teekenen. Hij toekende. Ook de Sultan van Deli verzette zich eerst krachtig. Hij kwam zelfs tot Batavia toe (geenszins om gezondheidsredenen!) en hij sprak later den Landvoogd te Medan. Maar de onafhankelijke" vorst, die als zoodanig met het hoogste gezag slechts te maken heeft, werd naar zijn resident verwezen. En ook deze sultan toekende. Aldus teekenden, noodgedwongen, alle andera vorsten. Alleen de Sultan van Assahan hield ten slotte nog voat bij stuk. Mondeling en schriftelijk had hij zij n bezwaren inge bracht. Vergeefs. Zijn verzoek om verlof naar Batavia om den GouverneurGeneraal van zijn goed recht te overtui gen werd geweigerd. Ja, eindelijk toekende en bezegelde ook hij het nieuwe contract door een formeel ultimatum daartoe gedwongen en onder protest. Maar toen is hij naar Holland gegaan,?? waar men thans met hem rondtrekt, als met een weltevreden man, dankbaar voor het goed, dat wij Nederlanders hem doen. Hij heeft zich intusschen gewend tot de Koningin, met een gemotiveerd rekest. * * * Nu heeft de contractbreuk, waaraan de heer Van Heutsz in naam der Koningin zich heeft schuldig gemaakt, een oorzaak, die in zichzelf niet zonder belang is, of, beter gezegd: niet zonder belang hoefde te zijn. De heer Va a Heutsz zoekt in decen tralisatie zijn kracht, en het is onder de leus vin de instelling van landschapskassen", dat de sultans opzij worden ge duwd en een resident voor hen in de plaats komt. Het ia onder de leus van behartiging der volksbelangen, dat de macht der vorsten wordt geknot. Behartiging van volksbelangen is een goed program, en men m.ocht er met beleid naar handelen. In deze sultanaten, die, Siak uitge zonderd, de vergelijking wat orde en welvaart betreft gerust kunnen doorstaan met het Ned. Indisch Gouvernemente gebied, had men dit program kunnen uit voeren en tevens den invloed van Neder land heel goed kunnen vermeerderen, zonder verbittering te wekken als men slechls had gehandeld naar den leid draad zelf van Oouv. Oen. Van Heutsz! Inplaats van op de grofste wij ze door hun volk geëerbiedigde landsgrooten voor het hoofd te stooten, inplaats van tegelijker tijd, alsof men het op verbittering aanlei f een belasting op het bedrijf tot 4V» pCt. in te voeren en de heerendiensten te verzwaren van 12 tot 40 dagen, had men kunnen streven", zooals een thans huichel achtig gebleken circulaire f) zegt, naar het langzamerhand in beheer krijgen van de financiën der Zelfbesturen. Maar neen. De tegenwoordige Indische regeering:, de louter militaire regeering te Buitenzorg, heeft geen neiging tot verstandig overleg en tot het geleidelijk zonder schokken tot stand brengen van wat men nuttig en noodig acht. Offensief optreden* dat is het wachtwoord: zoowel in Aijeh als in heel Insulinde. Met een korporaal en vijf man verovert men Atjehsche dorpen. Waarom zou men geen sultanaat naar zich toe halen met een kapitein van de infanterie ? Contracten ? Eeden? Be loften ? Verbittering van hoofden en be volking ? Welk een kleinheid van op vattingen ! Hebben niet eenige salvo's ter Westkust de zaken weer in 't reine'* gebracht en recht gemaakt wat krom was? Zouden, gesteld dat het zoover kwam, die kleine vorstjes ter Oostkust niet voor wapengeweld wijken? Een hoogen toon dus maar aangeslagen, hen flink vernederd, op de manier van een Atjehschen marechaussee hun ge bied ingepalmd overal door schrikbe wind geregeerd het moederland met leiddraden" bedrogen en zwelg in uw macht! Tot hoelang? Wij zetten boven dit artikel: Met blindheid geslagen." t) Regeeringscircalaire van 18 Juni 1907 Byblad op het Staatsblad No. 6672.