?I*. 1640 DE AMSTERDAMIER A°. 190» WEEKBLAD VOOK NEDERLAND Ut nummer bevat een O:n.cL©r redLeiatL© van. Zk£r. EL F. L. Uitgevers: VAN HOLEEMA & WARENDORF, Keizersgracht 333, Amsterdam. Het auteursrecht voor den inhoud van dit Blad wordt Terakerd overeenkomstig de wet van 28 Juni 1881 (Staatsblad No. 124). AbooMment per 3 maanden f IJ50, fr. p. post f 1.65 Toor ladÜper jaar, by vooruitbetaling » , mail . 10. AftowkrU^e Nummen aan de Kiosken yerkrijgbaar 0.121/» Zondag 29 November Advertentiën van l?5 regels f 1.25, elke regel meer. . .... f 0.25 Reclames per regel 0.40 Annonces uit Duitachland, Oostenrijk en Zwitserland worden nitaluite&d aangenomen door de firma RUDOLP MOSSE te Keulen en door alle filialen dezer firma. De prijs per regel Ie 40 Pfeanig. INHOUD: VA^ VERRE EN VAN NABIJ: De vouw bare .Minister. ' Werkverschaffing in Nederland, door J. Gerritsz. SOCIALE AANGELE GENHEDEN: Herziening der al gemeen e politieverordening en het verbeterde onder wijs Ie Amsterdam, door J. G. van Kuykbof. FEUILLETON: Koch en Kochje, door Cécile de Jong van Beek en Donk. «USST EN LETTEREN: Muziek in de Hoofd stad, door Ant. Averkamp. Tragi- k omedie, door C. P. Brandt van Doorne, beoord.door Frans Coenen. M. Reepmaker, ne Ame de femme, beoord. door Frans Coenen. Berichten. VOOR DAMES: De Scandinavi sche bibliotheek, door Margaretha Meijboom. Mej. Ph. W\jsman, t, door Margaretha M&ijboom. Schoonheid en Onderwijs, door B. Bymholf-. Allerlei, door Caprice. - UIT DE NATUUR, door E. Heimans. Arthur Rackham's teekeningen by Shakeepeare's Midzomernachtedroom, met afb., beoord. door Greve. Portretten-tentoonstelling Larensche Kunsthandel Amsterdam, door Plaaschaert. Dalftsch aardewerk, door H. P. Bremmer, beoord. door A. Pit Ben ik dat? Teeke ningen van Albeit Hahn, beoord. door Cornelis Vetb. Biografisch-Aetiologisch onder zoek over recidive bij misdrijven tegen den eigendom, door mr. N. Muller, beoord. door K. Sociaal-democraten en anarchisten in Japan, d. S.B. Voorbijgaande schepen in den donkeren nacht, door Jobanna Diepenhorst. FINAN. EN OECONOM. KRONIEK, door V. d. M. en V. d. 8.?SCHETSJE: De han delaar in tranen. Naar het Fransch, van Jean Aicard. DAM-RUBEIEK. SCHAAK SPEL. - ADVERTEN1IEN. iimiimifin tuin De vouwtoare Minister. Een slap-vilten hoed weet een ervaren eafé-chantant-komiek dikwijls de zon derlingste metamorphosen te doen onder gaan : de steek van Napoleon, een koffiekan zonder tuit, een drommedaris en een balletdanseres, het zijn alle slechts vormen" voor de hoed van den komiek, de komieke hoed. Het is niet onze schuld als wij onder het doorlezen van de begrootingsdebatten in de Handelingen der 2e Kamer der Staten-Generaal aan zulk een -wisselvormig hoofddeksel herhaaldelijk hebben gedacht....! Is ooit vertoond een zóó vouw- en plooibaar talent als dat van onzen Minister van Binnenlandsche Zaken? Soms staan zijn woorden zelf bewust overeind als Napoleon. Soms hebben ze den tragen gang van een drommedaris. Soms is het maar oude koffie. Soms is er de parfum aan van 't battisten zakdoekje van een ballet danseres. Daar is nu werkelijk niets vasts aan dien man, niets zekers in zijn verzeke ringen ; geen twee Kamerleden kunnen het er over eens zijn wat hij precies gewild heeft; als een wimpel op den wind ziet ge zijn beweren in de rondte fladderen. Het zit dan toch vast aan de vlaggestok van 't christelijk beginsel", zal men zeggen ... Hij, Heemskerk, zegt het zelf, maar waarlijk dat zegt nu juist zér weinig... Een optreden was 't van uitvluchten, van draaierijen, van halve woorden en dan nog onder restricties, een eigen lijk niet zeer waardige vertooning. Uitdrukkingen als de volgende hoorde men onder Heemskerks praten in de Hooge Vergadering gedurig, vooral bij wijze van interruptie: Uw antwoord slaat niet op mijn vraag! Daar loopt de quaestie niet over! Ik heb precies het omgekeerde gezegd! Er is geen hoogte van te krijgen! Wat draait hij er om heen!" n zoo verder. Heemskerk van zijn kant had het zonder ophouden over misverstanden", over misschien niet juist uitgedrukt", ja hij vond het gewenscht eenige leden te bedanken voor hun vertrouwen, dat thans door de omstandigheden iets meer dan anders het karakter draagt, dat die heeren vertrouwen, dat als het Kabinet iets zegt, het dit dan ook meent" . . . Zou het den minister diep gegriefd heb ben, dat zoo'n bedankje noodzakelijk werd vanwege het gebrek aan vertrou wen ? O neen, hij drijft immers met alles wat ernst ia inmiddels op deze manier den spot: Ik voor mij", zegt hij, het kan zeer goed zijn dat ik mij niet goed heb uitgedrukt, ik wil altijd graag gelooven, dat andere geachte sprekers zich veel beter uitdrukken ben beves tigd in mijn overtuiging. . ." enz. Dit is jolig-cynische spot, anders niet, want deze bescheiden minister is er zich won derwel bewust van, dat door zich gedurig half goed uit te drukken, hij zich het best, d.w.z. het handigst, het voordeeligst uitdrukt! Het kan hem geen scha doen, dat zijn heele optreden niet anders was dan de heer T ydeman de welhaast historische Memorie van Antwoord kenschetste: Er is in dit stuk", zeide de aanvoerder der oud-liberalen, iets klassieks, in zooverre het hiermee gaat als met andere klas sieke kunstwerken; hoe langer men er op kijkt, hoe meer men er in ziet" . . . Inderdaad, men ziet er van alles in ! De heer Heemskerk beweert iets om het straks te weerspreken en van het weersprokene dadelijk daarop het tegendeel te zeggen. Het Hbl. heeft reeds een aardig voorbeeld hiervan aan de verge telheid ontrukt door uit 's ministers be toog de verzekering te lichten, dat hij alleen om die reden in zijn openingsspeech in Maart van dit jaar de toen door Kuyper zoo gemiste uitdrukking christelijke beginselen" had weggelaten, omdat hij anders was begonnen met voorop te stellen de antithese", ? terwijl hij nota bene thans, meteen herhaaldelijk uitroepend de antithese niet te stellen, dezelfde booze uitdrukking herhaalde malen bezigde! * * # Ons dunkt dat, wil men aan een poli ticus, die zoo onbepaald is in zijn heele wezen, die opportunist is in zóó hoogen graad, de schakeering zien, die zijn politiek zal aannemen, dat men dan best doet het gewoonweg op te geven en ? gelijk de heer roelstra deed ? te zeggen: Het zal ten slotte afhangen van de volgende verkiezingen hoe het Kabinet zal worden", Kuyperiaansch of iets anders ! Want, zooals men weet, ia om dat dilemma: Kuyperiaansch of... iets anders de strijd in de Kamer, de strijd in de nevelen" gevoerd. Een strijd louter met het oog op de groote verkiezingen be gonnen. Een gevecht om geschikte verkiezings-wapens. Het is uit dit oogpunt bezien, dat wij in verband met de vroegere gebeurte nissen eenige gevolgtrekkingen uit het debat willen maken. * * * Toen minister Heemskerk in Maart optrad als kabinetsleider heeft hij op alle manieren, in deze vooral door Jhr. Lohman krachtig en met fijn talent ge steund, de Kuyper-aera, d.w.z. de periode van aanvallende christelijke politiek, als afgesloten doen kennen. Een schoon tijdperk van idyllische rust ook op hervorrningsgebied, scheen, onder de tonen van een nu eens niet hinderlijk christelijk" strijkje, met succes aangevangen en voor een lang leven bestemd. Minister Heems kerk sprak van bevrediging" voor alle Welgezinde partijen. Alles wat conserva tief was ademde gerust. N. U. Ct. en N. Ct. waren zalig-gestemd of te wel in 't knollentuintje van hun villa Behoud. In een paar merkwaardige artikels, waar wij dadelijk de aandacht op heb ben gevestigd, betoogde de heer De Savornin Lohman hoe de Nederlandsche Overheid volstrekt niet christelijk be hoeft te zijn, als zij slechts Nederland regeert als de christelijke natie, die het van ouds is. En met sympathie werd door dezen staatsman gewezen op Enge land waar niet christelijk tegen on christelijk staat in de politiek, maar (christelijk) vooruitstrevend tegen (christe lijk) behoudend. Inderdaad een nieuwe aera scheen aangebroken. De meer liberale" con servatieven in den lande voelden zich zeer gerust. Zij voelden den tijd komen, dat zij zouden zijn van de partij". De N. R. Ct. werd zelfs zoo speelsch van al het succes, dat zij herhaaldelijk den tong uitstak tegen Dr. Kuyper. het eenige kwaad, dat het blad in Neder land kent. Het boet zijn speelschheid thans duur. Het klaagt nu: het ging zoo goed" en spreekt over malaise" als een oude markies over podegra. Arme N. II. Ct. Zoo vervalt men van de uiterste blijd schap in de diepste verslagenheid! En waarom ? Het blad verwijt, zooals ieder moet doen, ilr. Heemskerk on vastheid en draaierij; aeeft dat geen gewettigde hoop op nog weer eens zoo'n frontverandering" ? Wij zouden zoo gaarne het zenuwachtige blad moed willen inspreken! >[; * * Natuurlijk ? sedert de debatten heb ben plaats gehad is het wel duidelijk, dat in de Memorie van Antwoord voor het oogenUik dat de-1! het voornaamste is, waarin homogeniteit wordt betuigd met hetKabinet-Km per. Het ander deel, waar wij uitvoerig de aandacht op heb ben gevestigd, en dat ook curieus genoeg is, het deel, waarin (naar Heemskerks gewoonte!) weer werd teruggenomen wat hij had gegeven, d. w. z., waarin de Lohmansche theorie van de niet Kuyperiaansche maar de meer Engelsche christelijke" politiek werd vastgehouden, dat deel zal slechts gezegd zijn met het oog op al wat nog gebeuren kan ... Want Heemskerk reserveert" altijd. Hij heeft het gezegd: Mijn recht reserveer ik altijd..." Altijd een appeltje voor den dorst. Altijd een slag om den arm! Voor het oogenblik, en met het oog op de clericale kiezersmassa, is dan het christendom" in de politiek weer troef. Het gejuich van de Standaard (een ge juich óók met reserves!) en het hartelijk gejuich in de overige kerkelijke pers zal de verkiezings-kudden in gang moeten brengen. Dat Heemskerk en zijn minis terie overigens bij goed nalezen van de debatten uitdrukkelijk het regeeren op de antithese verwerpen, dat bereikt die massa's toch niet! Dat hij, met het oog op de meer intellectueele, gematigde elementen, Kuypers manier verwerpt, het dringt niet tot haar door. Christus tegen het liberalistische span, dat is al wat zij hooren. Intusschenis er voor den nauwlettenden lezer genoeg in Heemskerks en Lohmans woorden om de overtuiging te vestigen dat die heele front verandering maareen groote comedie is en geen innerlijke beteekenis heeft hoegenaamd. Het har telijk daaraan meedoen van Jhr. Lohman spreekt naar ons dunkt al boekdeelen. Wat de regeering na 1909 wenscht te doen dit is wel duidelijk is de zaken, zoo eenigszins mogelijk voortzetten op den ouden voet, en 't zij dan meer of minder Kuyperiaansch getint: con servatief regeeren. Welnu, welk een kinderachtig point iVhonnmr stelt men dan bij de oud-li beralen te kijk nu de verkiezingen door Rechts mei luidruchtigheid worden aangekondigd en Tydeman en de zijnen opzij moeten blijven. Dat is wel hard voor hun personen, maar wat deert het, eerlijk gezegd, de conservatieve groepen in het algemeen ? Wat voor kwaad kan daaruit voortvloeien voor 't heilig huisje van het Behoud? De beginselen van lïechts, goed toegepast, schenken van zelf bevrediging ook aan Links", verze kerde Heemskerk. Dat leek voor den mal houderij. Maar het was ernst óók! (Die gaan bij dezen staatsman trouwens altijd samen). Wat zullen wij nu beleven ? Een samenrotting van de linkerzijde, oud-liberaal met vrijzinnig-democraat onder n vlag ? Men moet het gelooven als men ziet hoe vurig Borgesius de antithese is te lijf gegaan. Dat these" en antithese", zei hij, was maar woordenspel. De antithese kwam in werkelijkheid weer op den voorgrond. ,.Gij Rechterzijde, trerpl ons den Tirixfaiipcl, toc\ . . En zoo zal in 1009 een scheiding wel licht wederom voor ernstig worden geno men, waarvan eigenlijk in de Kamer van alle kanten al was 't inaar door te /wijgen erkend is, dat het een valsche on onhoudbare scheiding s: die van christenen en van paganisten in Q politiek. Men zal dan waarschijnlijk om het mindere, want het maar-nu-en-dan-wat beteekenende, moeten vechten, aldus op den achtergrond dringend wat het voor naamst is verreweg: sociale hervormin gen, Hoe jammer zou uien zeggen! Zie, Heemskerk zelf, en Lohman in in de eerste plaats, zij hebben erkend, dat het beginsel van het Kabinet-Heems kerk en het beginsel van het Kabinetde Meester niet bovenmate verschilden Heemskerk heeft in zijn twee rede voeringen onder eindelooze reserves alle hoop op ernstige hervormingen begraven. Als er iets duidelijk is in zijn optreden, dan is het dat hij nooit de man kan zijn van de ingrijpende sociale politiek, waarnaar in breede kringen wordt uit gezien met ongeduld. Waarom kan in die richting de steven niet worden gewend? De .Liberale Unie wil nu Algemeen Kiesrecht. Borgesius sprak van de noodzaak van een spoedige in stelling van Ouderdomspensioen, en scheen door Engeland wakker geschud. Waarom zou niet tegenover alle geschipper ter liechterzijde de verkiezingscry deze sociale kunnen zijn ? Waarom niet Algemeen Kiesrecht vooraan gezet? Want hoe vouw- en plooibaar deze minister is, van de stof van //errormerx is hij niet gemaakt!! Voor licrvormingri* moeten wij zijn bij een ander man ??en een ander Ministerie. Werkverschaffing in Nederland. Onder de middelen tot bestrijding der werkloosheid is de laatste jaren de werk verschaffing meer en meer op den achter grond geraakt. In tegenstelling met vroe gere jaren, toen men juist de werkver schaffing meestentijds het eerst aangreep om den nood door gedwongen werkloosheid ontstaan, te lenigen. Wie echter zooveel mogelijk tracht kennis te nemen van al hetgeen in de laatste twintig jaren in dit opzicht in Nederland is verricht, zal wellicht niet zoo pessimistisch over dit middel tot bestrijding der werkeloosheid denken. Om het overzicht te vergemakkelijken zou men het materiaal op tweeërlei wijze kunnen rubriceerer, door hetzij als maat staf aan te leggen den aard van het te verrichten werk, hetzij den aard van den persoor, door wien 't werk verschaft wordt, in aanmerking te nemen. Volgens de laatste onderscheiding zouden drie groepen op te merken zijn: Ie werk verschaft van gemeentewege, 2e door particulieren, 3e door particulieren met gemeentelijken steun. De eerste onderscheiding zou twee ru brieken kunnen opleveren n.l. ontginningen (A.), werk van allerlei anderen aard (B.). Onder de GE.MEKNTEN, die de werkschaffing aanwendden, vond ikBussuin(1907), Arnhem (1905 en 1907\ Zutphen (1896), Meppel (1896), Havelte (1896), Odoorn(l«96),Sehoterland (1893 en 1901), Appelscha (1895), 't Bildt (1900), Bolsward, Dokkum (f895 1896), Mitwolda (1895?96), Opsterland (1896), Westdongeradeel (1898-1899), Ulst (1895), Appincredam (1893), Slochteren (189É), Zuidhorn (1893), Utrecht, Tilburg (1893), Middel burg (1901), Monnikendam (legaat Walendal>, Alkmaar (1907), Naarden (1908), Velzen (1908), den Haag. Volgens het Verslag over de verriebtin gen aangaande het Armbestuur over 1906", onlangs verschenen, blijkt, dat in het ge noemde jaar door de gemeente of in een enkel geval door het burgerlijk armbestuur werk werd verschaft te Grave, Dreumel, Ermelo, Oldebroek, Hillegersberg, Vlaardingen, Abbenbroek, Heen vliet, Aardenburg, Borselen, Sas van Gent, Uitgeest, Westwoud, Bolsward, Dantumadeel, Doniawersta), Hindeloopen, Opsterland, Smallingerland, L'tingeradeel, Deventer, Enschede, Arcen en Velden, Beegden, Berg en Terblijt, Geule, Grathem, Maasbracht, Mook en Middelaar, Vaals en Vlodrop, Delfzijl, Grootegast, Hoogezand, Oude-Pekela, Sappemeer, Sloch teren, Veendam, Winschoten, Appingendam, Beerta, Finsterwolde, Grijpskerk, Loppersum, Marum, Middelstum, Muntendam, Oldehove, Ten Boer, Uithuizermeeden, rirum, "Warft'um, Winsum, 't Zandt, Zuidhorn, Diever, Relde, Havelte, Xorg, Roden, Slceri en Smilde. Oncier do I'AKTH UI.IEKKX moet eerst ge noemd worden do < 'ranjebond van Orde en het Leger des Hcils, dan de vereeniging Door arbeid tot verbetering" in Friesland met hare afaeelingen te De Bildt, Smallingerland, Opsterland, Gorredijk enz. Keu lange bonte rij volgt dan: de Leidsche vereeniging tot bestrijding der werkloosheid, de Protestantsche Vereen, voor Werkverschaffing te Amsterdam, de Christelijke vereeniging Welkom" te Arnhem, een comitévoor werkverschaffing te Kenkum, te Amerongen, te Coevorden (1896), te Deventer (190"), te Kampen (L.S94--95), te Steenwijk (1897), te Zwartsluis \ 1895), te Borger (1892-93), Veen dam, de maatschappij voor Landontginning^ in Schoterland opgericht te 's Gravenhage," directeur wijlen Mr. A. Kerdijk, de Christe lijke Werkliedenvereeniging Nieuwe Brug bij Ileerenveen, de werkverschaffing van wijlen den heer P. W. Jansen, de afdeeling Appiugedam van het Nut (1903), de Christe lijke NYerkliedenvereerÜJirjg te Appelscha (J900), de afd. Patrimonium te Murmerwoude (1*98), de kerkvoogden te Nijega (1896), de afd. Patrimonium te Nijehaske (1897), freule Lycklama a, Nijeholt en de heeren V. d. Sluis en Baron van Lynden (l<s<ji;?97)I de kerkvoogden te Kortezwaag (1897), de kerkvoogden te Elsloo (1896'j, Comitéte Engwierden (189*), Baron van Heemstra, de N. V. Werkverschaffing door Landontginning te Schoterland, de Diaconie te Nijehaske il8'.l-t?95), de burgemeester van Haskerland (l893?94;, de Diaconie te Suameer (189(>). een comitéte Warga, Ulst (1893, '94, '95), de Bond van Orde door Hervorming, Comitéte Veendam (1896i, Comitéte Wijk bij Heusden (1898), Comit te Aardenburg (1895) te Middelburg, de Haarlemsche Vereen. Weldadigheid naar Vermogen en Vreemdelingenverkeer te Bloemendaal (1896i, Commissie te Enkhuizen (.1895), de afd. Haarlem van Patrimonium, Commissies te Hilversum (1895), te Oosthuizen C1897), te Sloten 'N.-IL), te Zijpe, de Commissie van Tienhoven-Pierson te Amsterdam (1884?85), de Duincomissie te 's Gravenhage, de St.-Vincentiusver. te Den Haag (1893?94), de vereeniging voor werk verschaffing te Harderwj.k, de Commissie te AVageningen, de afd. Beekbergen en Loenen van het fonds van Koning Loiewi;k, de protestantsehe instelling van weldadigheid te Zutfen, de vereeniging werkverschaffing te ter Aar, commissie te Bergambacht, Armenzorg te Dordrecht, de vereeniging werkverschaffing te Gouda, Hazerswoude, Moordrecht, Woerden, Enkhuizen, Krommonie, Benningbroek, Uit hoorn, Landsmeer, het Ned.-Duitsch Her vormd Weeshuis te <!raft, eene Commissie te Weesp, Dantumadeel, Doniawerstal, ver eeniging "Werkverschaffing te Leewarden, de Hervormde kerkvoogden te Giekerk en verdere commissies te Westdongeradeel, Meppel, Stadt- en Ambt-Delden, Steenwijkerwold, Assen, (Patrimonium), Werklieden vereeniging te Beilen, particulieren to Koden. Van GEMESGDEN AARD was de werkver schaffing te Groaingen, waar de gemeente de laatste jaren 210 last compost gratis afstond voor ontginningen, te Amsterdam waar de gemeente het oude huis van bewaring, later het oude Gasthuis gratis afstond en verleden ?winter voor ruim ? 2300 keien liet bewerken. Te ^Deventer steunde men in 1895 het comitédoor een gebouw. Te Westdongeradeel, Kollumerpomp en. Kollumerland ondersteunde men van ge meentewege het vlasbraken. Te IJbt liet men met gemeentelijke subsidie keien kloppen. Te Utrecht steunde men reeds in 1903 de commissie tot werkverschaffing en thans weder het comitémet een crediet van ?2000 plus het beschikbaar stellen van een lokaal. Te Goes ontvangt de werkverschaffing door particulieren reeds ongeveer 15 jaar ? 400 per jaar subsidie van het burgerlijk armbestuur. Te Haarlem stond de gemeente om-niet in 1908 lokalen af voor de commissie die uitkeeringen in geld verstrekte. Te Hoornaar werken Hervormde Diaconie en burgerlijk armbestuur samen bij land bouw werkzaamheden. Te Middelburg laat het burg. armbe stuur met subsidie van particulieren eenig werk verrichten. Te Oostdongeradeel subsidieert de ge meente de vlasbewerking' en ook ontvangen de afdeelingen Patrimonium in de verschil lende dorpen dezer gemeente toelagen voor werkverschaffing. Eveneens is de werkverschaffing te Odoorn en Ruinen van gemengden aard. Van al de hier droog-opg'esom Ie gevallen bestond ongeveer f O maal het werk in ont ginnen. De resultaten, hiermee verkregen, waren in 't algemeen gunstig. In dit ver band wensch ik te verwijzen naar de laatste aflevering van het Tijdschrift der Neder landsche Heidcmaatschappij, waarin is op genomen de rede, waarmee de voorzitter de laatste algemeene vergadering heeft ge opend. Ik neem hieruit over: Dat in 1897, dus aan het einde van het eerste decennium van het bestaan dier maatschappij / 3COO aan arbeidsloonen werd betaald en in 1907 f 417JXK). De voorzitter nam dan ook aan, dat middellijk en onmiddellijk door de Heidemij, aan 1400 werklieden arbeid werd verschaft. 1850 H. A. cultuurland werden dan ook in 1907 aan onzen bebouwden grond toegevoegd. Ook de laatste nummers van October van het Tijdschrift voor Armenzorg en Kinderbeschermirg bevatten een belang rijk artikel in dit opzicht. De beer Willerink zet daarin do tinantieële resultaten uiteen verkregen met heide onttrinning door werkloozen op de Veluwe. Uit de boven aan gewezen 50 gevallen zou nog menig bewijs voor geslaagde ontginning aan te voeren zijn. De overige werkzaamheden waren van zeer uiteenloopenden aard. In de grootere steden beschouwt men sneeuwopruiming, ten platte lande het onderhouden der ijsbanen veelal als werk verschaffing. (Aan het onderhouden der ijsbanen in Haarlem en onmiddelijke om geving werd verleden jaar gedurende eenige dagen ongeveer ? 1000 besteed). Vooral in Friesland en Groningen komt keienkloppen dikwijls voor, b.v. te Borger, Oosterwolde, Ooststellingwerf', IJlst, Ken kum. enz. Met de geklopte keien worden dan de wegen verhard. Maar ook buiten deze gewesten deed men aan wegenverbetering als werkschaffing. Arnhem gaf in 1905 voor den Zijpenschen weg flfOO uit, Zutphen verbreedde den weg naar Warnsveld. Even eens te Odoorn, Bloemendaal, Velzen (Zeeweg), Middelburg, den Haag, Alkmaar (bouwterrein in gereedheid brengen), Naar den (boomen snoeien, rooien, enz.), Appinge dam, (afronden der bermen), Ulst (boomen rooien, toppen enz ), Beekbergen, Doniawer stal, Utingeradeel, Diever, Norg, Odoorn, Buinen, Sleen, Smilde, Vaals. Vlasbraken behoort mede tot een der meerder gebruikte middelen tot werkver schaffing, b.v. te Bolsward, Oost- en West dongeradeel, Kollumerpomp, Kollumerland, Aardenburg, Smallingerland, verschillende gemeenten in Noord-tfrabant enz. Te Groningen, Sloten, meerdere plaatsen in Friesland enz. liet men klaverruiters, boonenstaken enz. maken. Te Coevorden, Harderwijk, Zutfer, Zwart sluis, Moordrecht, Bolsward, Steenwijk, Enkhuizen, zette men de arbeiders aan het vervaardigen van breeuwwerk. liet herstellen van oude goederen en deze om niet of nagenoeg voor niets weg schenken had plaats te 's Gravenhage, Amsterdam, Deventer, Groningen, Leeuwar den, Dordrecht enz. Bepaald productieve arbeid heeft men to Monnikendam op het oog, waar men manden laat maken. Ook te Slochteren doet men dit, terwijl te Warsra legnesteri en korven werden gevlochten. Stoelen en matten maken geschiedde te Wijk bij Heusden. Productieve arbeid was ook het breken en ziften van kiezel in Limburg, het dennen planten te Havelte, het maken van een put te Appingedam, het afbreken van een huis te Bussum, het bouwen van huizen