DE AMSTERDAMMER WE E K'BLAD VOOR NEDERLAND. No. 1666 r , l' * Jozef Haydn. Schaduwbeeld van J. Haydn, door La v at er. Josepb. Haydn. (1732-1809.) Wij leven in een tijd dat onze groote mannen herdacht worden. Eerst kwam Mozart in 1906. Yoor eenige maanden was Mendelssohn aan de beurt. Den laatsten Meidag van 1909 is het een eeuw geleden dat Haydn stierf. Schumann's eeuwfeest wordt in 1910 herdacht, dat van Liszt in 1911. Wagner werd in 1813 geboren. Het is goed dat er DU en dan een moment komt, waarop men tot nadenken genoopt wordt over hetgeen wat was en wat is. Een eeuw is het geleden dat Haydn de oogen sloot, Tjians is de groote ge beurtenis van den dag de opvoering van het jongste werk van Richard Strauss.' -Die Jahreszeiten" en Electra." Wat een wereld, rijk aan gebeurte nissen ligt er niet opgesloten tusschen het ontstaan dier beide werken P Kc toch, wat bezit die Jahreszeiten" nog steeds een onverwoestbre, jeugdige frischheid! Valt het ons thans eigenlij k ni^t moeilijk aan Electra een even lang en krachtig leven te voorspellen? Het genie wischt de grenzen door den tijd gesteld, uit; dat blijkt uit Haydn's werken. De geschiedenis heeft hem zija plaats reeds lang toegekend; met Strauss is zulks niet het geval. Laten wij dus den tijd niet voorbijloopen en niet te vroeg een oordeel uitspreken over dezen componist. De uiterlijke levensomstandigheden van den musicus zijn in het tijdsbestek van een eeuw ook sterk gewijzigd. Men denke zich heden ten dage eea verhouding als tusschen Haydn en vorst Esterhazy be stond; en toch was deze vorst nog in hooge mate welwillend gezind tegenover den kunstenaar. Den 13en Maart 1732 werd Joseph Haydn geboren te Rohrau, een klein dorp in Neder-Oostenrijk, dicht bij de Hongaarsche grenzen. Zijne ouders waren zeer eenvoudige lieden, die echter veel van muziek hielden en het vroeg ont luikende talent van hunnen zoon aan wakkerden. Op vijfjarigen leeftijd trok de knaap de aandacht van den school meester Frank, te Hainburg, een neef van vader Haydn. Frank nam den jongen onder zijn leiding en gaf hem onderricht in den zang en in het bespelen van ver scheidene instrumenten. Na drie jaren bij Frank geweest te zijn, hoorde Georg Reutter, een Weener kapelmeester, zjjn prachtvolle sopraanstem. Hij bezorgde den jongen Haydn een plaats onder de koorknapen van den St. Stephanusdom te Weenen. Daar kon zijn opleiding op eenigszins breeder schaal worden voort gezet. Alleen in de compositieleer ver kreeg hij geen onderricht, wat hem echter niet belette zichzelf duchtig te oefenen en vlijtig te componeeren. Een geschenk van zijn vader, in den vorm van 6 florijnen, bestemd om nieuwe kleeren te koopen, werd besteed tot aanschaffing van Fux' Gradus ad Parnassum" en Mattheson's Vollkommener Kapellmeister." Op zijn achttiende jaar was de sopraan van den knaap gebroken en werd hij als onbruikbaar voor den dienst ont slagen. Omstreeks dien tijd leerde de bekende componist en zangmeester Nicolo Porpora hem kennen. Hij nam hem in zijn dienst om te begeleiden bij zijn zang lessen, maar tevens moest de jonge man zijn kleeren reinigen en ander huisknechtwerk verrichten. Haydn beweerde later veel van Porpora geleerd te hebben en wanneer zijne koorcompositiën zich ken merken door zoo 'n uiterst fijnen zin voor de eischen van de stem, dan werd dit door den meester toegeschreven aan de lessen, waarvan hij bij Porpora getuige was. In 1758 trad Haydn als tweede kapel meester in dienst van den Boheemschen graaf Morzin. Het volgende jaar stond deze hem af aan den Hon?aarschen Magnaat, vorst Nicolaas Esterhazy, die een kapel onderhield van 16 man, welke later nog tot 30 musici vergroot werd. Wel vond Haydn bij vorst Esterhazy niet de behandeling waarop zijn talent aanspraak mocht maken, maar hij had veel tijd en kon nu zooveel eomponeeren, dat zijn onuitputtelijke scheppingsdrang volkomen bevredigd werd. Onnoemelijk groot is het aantal zijner compositiën. Over de 163 werken, ge schreven voor de Viole di Bordone" (Bariton) kan wel net stilzwijgen be waard worden, daar die zijn ontstaan ten behoeve van den vorst, die met voor liefde dit instrument bespeelde. Toch hebben wij aan dit compositiegenre ver moedelijk het bekende cello-concert te danken, dat thans nog op het repertoire staat van ieder violoncellist. Niet minder dan 125 symphoniën heeft Haydn geschreven. Daaronder zijn er vele die niet belangrijk genoeg zijn om tegenwoordig nog te kunnen boeien, maar de Oxford-symphonie, die met den Faukenslag en met den paukenroffel, Ours, la Ohasse n andere, komen jaar lijks nog voor op de programma's onzer groote symphonieconcerten. Men heeft Haydn wel eens genoemd vader der symphonie'V In den laatsten tijd is het echter bewezen dat die eere naam hem niet toekomt. Johann Stamitz, een Mannheimer componist (f 1757), wiens werken tot voor korten tijd geheel vergeten waren, heeft, zooals thans blijkt, hervormingen in den bouw der symphonie aangebracht, die men een tijd lang aan Haydn heeft toegeschreven. Ook zijn verschillende instrumentale effecten niet door Haydn, maar door Stamitz voor het eerst aangewend. Dit neemt echter niet weg dat de spiritueele inhoud der Haydn'sche symphoniën oneindig veel rijker is dan die van Stamitz. Men kan dan ook veilig beweren dat Beethoven in zijn eerste symphonie zich aansluit bij Haydn, wiens leerling hij overigens is geweest. Als componist van het strijkquartet zijn de verdiensten van Haydn misschien nog grooter dan als die van de symphonie. Elk quartetgezelschap van den tegenwoordigen tijd speelt Haydn's strijkquartetten met niet minder groote liefde dan die van Mozart of Beethoven. En inder daad de edele, kuische gedachten, gegoten in zoo wondermooi beheerschten vorm, werken heden nog zoo frisch dat men die juweelen niet gaarne zou missen uit het repertoire van de quartetmuziek. Op het gebied van de dramatische muziek heeft Haydn zich niet veel be wogen. Over een paar kleine opera's, die voor het kleine theater te Eisenstadt, de residentie van vorst Esterhazj^, gecompo neerd zijn, '13 de meester zelf niet te spreken. Een uitnoodiging om een zijner opera's aan Praag af te staan, kort na de eerste opvoering van Mozart's Don Giovanni" ontlokte den meester de bekentenis dat zij slechts een locale belangstelling konden opwekken en zeker voor Praag, de stad waar Mozart zoo gevierd was, ongeschikt waren. De brief waarin hij dit schreef, bevat voorts nog een lofrede op Mozart, zóó schoon, dat zij voor Haydn's beminnelijk karakter een treffend getuigenis aflegt. Een gewichtige gebeurtenis in Haydn's leven vormt zeer zeker zijn reis naar Londen in 1790. Het was de eerste maal dat de 58-jarige meester de grenzen van zijn vaderland overschreed. Zijn werken waren te Londen reeds beroemd. Haydn werd door het Hof met eer bewijzen over laden, door de Hoogeschool van Oxford tot doctor benoemd, en door de grooten van Engeland op hunne bezittingen genoodigd. In 1792 keerde hij terug naar zijn vaderland ;-magr in 1794 95 herhaalde hij de reis, die hem zoo mogelijk nog meer lauweren deed inoogsten dan de eerste maal. Van zeer groot belang ook waren deze reizen, omdat zij den componist deden kennis maken met teksten voor twee oratoria, die zijn naam later nog veel beroemder zouden maken, dan al zijne andere werken. Ik meen met die Schüpfung", welke tekst indertijd door Lidley voor Handel was saamgesteld uit Milton's Paradise lost" en die Jahreszeiten" op een tekst van Thomson. Te Weenen teruggekeerd, verzocht Haydn aan baron Van'S wieten *) een Duitsche bewerking te maken van die onderwerpen. 1) Gottfried, baron Van Swieten, Neder lander van geboorte, promoveerde in 1773 te Leiden, met een dissertatie eistens muaicae ia medicinam induxum et utilitatem." Van Swieten was lijfarts der keizerin. Vorst Nicolaas Estertazy. In 1798 was Die Schöpfung" voltooid. Buitenge w 9on groot was de bijval van het publiek, niet alleen bij de eerste opvoeringen te Weenen doch ook te Londen, Dublin en Parijs. Daar zelfs liet men een medaille slaan ter eere van den componist en in h«t schrijven, dat de aanbieding dier medaille vergezelde, werd Haydn met buitengewone huidebe tuigingen overladen. Het Institut de France, de Akademie'' te Stockholm en Felix Méritis" te Amsterdam benoemden hem tot eerelid. In 1801 werd die Jahreszeiten" vol tooid en voor het eerst uitgevoerd. Men weet hoe dat werk nog steeds boeit en pakt; van den aanvang af was dit het geval en men zou het nauwelijks gelooven dat de componist klagen moest :??anze Tage habe ich mich mit einer Stelle plagen mussen", zoo frisch en natuurlijk klinkt alles. Echter na de Jahreszeiten" heelt de meester niet veel meer gecomponeerd. Een strijkquartet kon hij niet meer vol tooien ; in plaats van het Finale schreef hij het thema van het vroeger door hem gecomponeerde lied Hin 'ut alle meine Kraft, alt und schwach bin ich." In 1808, een jaar voor zijn dood, werd hem, bij gelegenheid eener opvoering van die Schöpfung" in het Italiaansch nog een schitterende ovatie bereid. Beet hoven, Salieri en andere kunstenaars begroetten hem aan den ingang der zaal en vertegenwoordigers van den hoogsten adel, vooraan de vorstin Esterhazy, be ijverden zich hem hunne opmerkzaamheden te bewijzen. Den Sisten Mei 1809 gaf hij den geest, diep betreurd door allen die met hem ver keerd hadden. Zijne begrafenis vond plaats op het kerkhof van Gumpendorf, maar zijn gebeente werd later op last van vorst Esterhazy bijgezet te Eisenstadt, waar hij het grootste en vruchtbaarste gedeelte zijns levens heeft doorgebracht. Wanneer men nu Joseph Haydn niet op n lijn mag stellen met bv. Bach pcufe Sienfiaj icn 19"" SJldfJ lüi i b i tl b c ra S. S. i t i n r o t o r t u nt in 5ffiu(if «tfeijf ton Cwrrn 3oM fwpfcn; Softot tot Xwiriiitft, 10* (n>4>fïiriltt$»Esierhèyf^en vlidjt? ftmtt fut £ft&bn fijmei<&,elbafta fan, ai? bet S5e»foB btó ^u6li|um8. Sen ju wrbfenen fflt« Ttö(Kltf eiW«il 6e(lte6t, uttbiönbeteitêcft, imb rn^t, atöettHtiöwfptetfienburftc, ju fttcetben ba?05itóaefiabt. 9htn5ojfeteE pot (ör bo8 Oiet angefünbigte SBerf biejenise ©efinnung, btóttjn frtnein inntgen Stofte unbSonfe m jegt etfa^ten bat; «benfaD? p finben; lw& münfcbt et no*, bag auf ben ?oU, t»o jut fleulïerung be88'e»faD8 |it& etwann Me @é* leqenOcit etgdbe, ifim seffottet fetin m&ge, benfelben rcsbt otó ein &»c&|}f(6.(i$bate8 roetfina6t bet Suftiebenbeit, nitfit Uet ot&einm S5efe&i juï«Biebet6obfun« irgenb dne& ©türfröan}ttfe6en,,rceii (onfl'ble «.cnatie SDftbjnbung bet rtn* jelnen &etff, au? btttn ununtetbroöienen goige bie sffiWtma, be8 ©anien entfrtinflftt foO,(nDt()»tttbi9 jefltótet, unb babuttft ba? ^Bnanüglm, befim eiivattnng ein sieHeitJt ju gfinllifler Suf bei) bera ^Jiblihuii erroettrt bot, metttii) w-ninbett tvctben einttitt8»retfe firtb n>ie Naamkaartje van J. Haydn, waarvan hij zyn ouden dag 'alleen voor menden gebruik maakte. op Het affiche van de eerste uitvoering van HAYDN'S Schepping". of Beethoven, immers hun komt hij niet nabij in diepte van uitdrukking, zoo moet men hem toch rangschikken onder die groote meesters wier werken niet aan mode of tijdgeest onderhevig zijn, maar die voor de onsterfelijkheid geschreven hebben. In dat opzicht overtreft hij den voor hem geleefd hebbenden Glück en de na hem gekomen Mendelssohn en Schumann. Haydn is de oudste der drie groote Weener componisten die steeds in a adem. genoemd worden en eikaars tijdgenooten waren. O, gelukkig Weenen, dat een Haydn, Mozart en Beethoven de uwen mocht noemen! Haydn componeerde gemakkelijk; de melodieën kwamen ongezocht bij hem op; men wil het bij hem gaarne gelooven dat hij steeds een Ave" bad voor hij zich tot componeeren zette; kinderlijk naief en puur is zijne muziek. Mozart's kunst is ook puur. Ook hij componeerde gemakkelijk; maar zijne muziek schijnt meer uit speelschheid geboren. Beethoven daarentegen biedt ons forsche, gigantische kunst. Lang aarzelt hij, voor dat hij een ingeving aan het papier toe vertrouwt; maar dan is zij ook van een majesteitelijke grootschheid. Toch hebben de drie meesters veel verwantschap met elkaar; niet alleen omdat zij alle drie een groot gedeelte hunner werkzaamheid hebben gevonden op het gebied der symphonie en het strijkquartet, maar omdat de humor, de echte levenswarme humor bij hen zulk een groote plaats inneemt. En Haydn had zeker wel den meesten zin voor humor. Wie herinnert zich niet die kostelijke Abschiedssymphonie'' waar de zaal in het duister gehuld moet zij n en de musici zich een voor een verwijderen, hun kaars uitblazende. Wat tal van kostelijke trekjes op het gebied der instrumentatie vindt men niet in Schüpfung" en Jahreszeiten" en wat is het sprookje van Hannchen Ein Miidchen das auf Ehre halt" niet een kostelijke proeve van schalkschheid! Kent men dan zijn Beredtsamkeit" wel met de woorden: Freunde, Wasser machet stuoam, Lernet dieses an den Fischen Doch beim Weine kehrt sich's um, Dieses lernt an ucsern Tischen." of zijn Harmonie in der Ehe"? Ver rukkelijke staaltjes van humor! Wij hebben hem nog even lief als voor dertig en meer jaren, den ouden Haydn, en al mogen wij hem dan niet meer Vader der Symphonie" noemen, onze goede vader Haydn blijft hij, en onze trouw en aanhankelijkheid willen wij hem steeds bewaren; daarvoor zorgen zijne onvergankelijke werken. ANT. A VERKAM i-,