HV 1694 DE AMSTERDAMMER A°. 1909. WEEKBLAD VOOR NEDERLAND redactie Dit nummer bevat een bijvoegsel. . L. "WTTHSSUSTGh. uitgevers: VAN HOLEEMA & WA&ENDOBF, Keizersgracht 333, Amsterdam. Het auteursrecht voor den inhoud van dit Blad wordt venekerd overeenkomstig de wet van 28 Juni 1881 (Staatsblad No. 124). tent per 3 maanden f 1.50, fr. p. post f 1.65 foor Indiëpar jaar, bij vooruitbetaling, , . mail 10. r.. Nummers aan de Kiosken verkrijgbaar , 0.121/» Zondag 12 December. Advertentiën van 1?5 regels f 1.25, elke regel meer. . Advertentiën op de finantieele- en kunstpagiaa per refd Reclames per regel . .03» . .010 INHOUD: VAN VERRE EN VAN NABIJ: Bescher ming van monumenten. De schenking Diocker en. het Rijksmuseum, door W. Steenhoff. Kroniek. Brieven uit het Noorden, III, door Radboud. Voor ons een toe komst...!, door G. van Hulzen. FEUIL LETON: Berry, Naar het Engelsen, van Walter Frost. KÜN3T EN LETTEREN: Torze, tragedie van hartstocht, door Anton van Wartevelde, beoord. door Frans Coenen. Griote denkers, II, door dr. A. H. de Hartog, beoord. door dr. L. H. Grond ij s. Berichten. VROUWENRUBBIEK: Anna Maria van Schuurman, I, met portret, door J. K. van der Veer. ALLERLEI, door Vlinder. UIT DE NATUUR, door E. Heimans. De Nationale Konst-gallerg en het Koninklijk Museum, met afb?door J. H. Bössing. Tooneel, door Frans Mjjnssen. Tb. van Bysselberghe, Rotterd. Knnstkring, door Plaschaert. Cook's bestqging van de Mount Mc. Kinley, door prof. J. F. Niermeyer. Wetenschappelijke varia: Water op Mars, met af b., door P. van O st. Een nieuw domi nospel, door dr. C. J. Wqnaenda Francken. FINANCIEELE EN OECONOMI=CHE KRONIEK, door V. d. M. en V. d. 8. Brieven yan Oom Jodocus.-LVIlI - INGEZONDEN. HAMRUBRIEK. SCHAAKSPEL. ADVERTENTIËN. «nilllHIfflIlllllltllllllMIIIIIIMIHIIIIIIIHIIMIIIIIMIIIIIIIMIlMIIIIIIIIIIIIIIII Bescherming van monumenten. Verleden week heeft de heer Plasschaert in dit blad de zoo juiste opmerking ge maakt, dat niet genoeg gewaakt kan worden voor het behoud van déarchi tecturale kunstschatten der kleine steden en dorpen, daar deze uitteraard minder in den gezichtskring liggen der kenners en voor «choonheid gevoeligen. Hij zeide: In de groote steden is het er beter mede gesteld. Betrekkelijk gesproken is dit volkomen juist. Wanneer men echter mocht meenen, en dat heeft deze schrijver ook niet gezegd, dat de om historie of boawkündig schoon merkwaardige mo numenten in de groote steden.... be staanszekerheid hebben, dan zou men niet rekenen met het gering vermogen tot respecteeren, en Bewonderen, eigen aan publieke en particuliere colleges.. *. Met hand en tand moet men zich immers Terzetten, telkens als het kostbaarste zal worden gesloopt of geschonden, ea met de grootste moeite verkrijgen de tot oordeelen bevoegden, dat tenminste de voornaamste monumenten worden ge spaard. Zie thans eens met het Amsterdamsche Arsenaal," van welks schoonen massieven bouw, aan Hollands beste tijden herinnerend, wij de vorige week een afbeelding gaven. Hier geldt het in de grootste stad een der beste gebouwen, eigendom niet van een particulier, niet van een maatschappij of van de gemeente, maar van het Rijk zelf, dat een Afdeeling Voor Kunsten heeft, een Rijksacademie onderhoudt, schilderijen aankoopt en zelfs personen heeft aangesteld, met het be schermen van monumenten belast. En liier moet strijd gevoerd worden ? Tevergeefs zal het, hopen wij, niet wezen. Reeds bemoeiden zich verschil lende kunstvereenigingen met het geval. De Kamer, die binnenkort zal hebben te beslissen, ontving adressen. Dat van den Oudheidkundigen Bond zy hier, in , den vorm van het verkorte bericht in de kranten, nog eens afgedrukt: Het best nar van den Nederl. Oudheid: heidkundigen Bond heeft zich tot de Tweede Kamer gewend met een adres ter zake van den voorgenomen verkoop aan de vereeniging: Beurs voor den Diamanthandel van het gebouw Het Arsenaal" aan het Waterlooplein te Amsterdam. Het bestuur geeft z\jn verwondering te kennen over d«n voorgenomen verkoop, om? dat de hier bedoelde gebouwen zoowelnit historisch als uit bouwkundig oogpunt zeer belangrijk zjjn en gerekend mogen worden te behooren tot de monumenten van geschiedenis en kunst, waarvoor de Staat op verschillende wijzen zijn belang stelling toont en tot wier behoud jaarlijks op de Staatsbegrooting belangrijke bedragen worden uitgetrokken. Door den bedoelden verkoop met de aangewezen bestemming vooral, zou, zegt adress. o a., niet slechts een groot verlies worden toegebracht aan den monnmentenechat van Nederland, maar bovendien een hoogst gevaarlijk voorbeeld worden gegeven aan particuliere bezitters van monumenten; een voorbeeld van gemis aan verantwoordelijkheidsgevoel op dit gebied. Adresa. verzoekt de Kamer hare goed keuring aan den voorgestelden verkoop nut te verleenen, of alleen oader zoodanige voorwaarden, dat het behoud van het ge heel, zeowel in- als uitwendig, verzekerd zjj." Wij stemmen geheel in, ook met dït adres. In het nummer der volgende week zullen wij over de bouwkundige beteekenis van dit werk aan een meer be voegde gaarne het woord verleenen. En wij komen op deze zaak, die trouwens niet alleen dit enkele Arsenaal betreft, maar wederom een quaestie is van algemeene stedenbescherming, zonder mankeeren terug. De schenking Drucker en het Bgksmnsenm. De schenking Drucker en de opening van den nieuwen aanbouw zullen voor de toekomst een gewichtig moment in het geschiedkundig overzicht van de Rijksmuseum-verzameling blijven uit maken. Toen er met het optrekken van nog een toevoegsel aan het gebouw werd begonnen, kon er twijfel bestaan aan den vasten grond van de beweegredenen, al te zeer afhankelijk van de gezindheid van een particulier persoon. Nu de gang van zaken echter zijn verloop heeft ge nomen tot een voldongen feit, 't welk is de volkomen vervulling van een ver wachting, zullen de twijfelmoedigen nog wel 't meest verrast zijn en te gretiger hunne hulde brengen aan den man, dien men hier als de aandrijver wist. Tegen over zulk een daad van werkelijk fabel achtige mildheid, deinzen nu verder alle verder kingen van minder edelaardige drijf veeren, ja, zou men nog eerder geneigd zijn in onzen praktischen tijd dezen mecaenas van dweepzuchtige kunstzinnig heid te gaan verdenken. Want het blijkt nu achteraf dat de beweegredenen, die den heer Drucker hebben geleid tot deze be schikking, voortspruiten uit meeningen van zeer communistischen aard omtrent het eigendomsrecht van kunstvoortbrenselen. Hij redeneert, dat wat door de besten uit een vojk werd voortgebracht met edelst menschelijke vermogens, gemeen goed moet wezen van de natie en niet opgesloten mag blijven iu de kabinetten van enkele geldmachtigen. En hij toonde daadzakelrjk den ernst van zijn overtui ging, stond geheel en al af een collectie schilderijen en aquarellen, van moeielijk berekenbare waarde, waaronder ongeveer dertig werken van Maris en twintig van Mauve, en maakte voorts de testamen taire beschikking, dat later als legaat zijn overige schilderijen, waarbij ver scheidene Israëlsen, den Nederlandschen Staat ten deel zullen vallen. Neme men hierbij nog in overweging dat de h«er Drucker in Engeland gevestigd is, eigenlijk engelsch burger kan heeten tegenwoordig, en niettemin zijn hollandsche kunst aan een hollandsch museum wegschenkt. Onder zulke omstandigheden kan er dan ook niet meer gewaagd worden van aanmatigende eisenen, der regeering gesteld door een vermogend particulier, en was zijne voorwaarde dat hij steeds door zou schenken, zoo er maar voldoende en passende ruimte tot berging wa», volkomen gerechtvaar digd ! Een gunstig getuigenis voor zijne kunstlievende gezindheid is ook, dat hij bij zijne voorwaarde de wat onvoordeelig geplaatste collectie van Lynden gedacht, die mede in het nieuwe huis onder dak zou komen. En nu de nieuwe aanbouw bij defragmentenafdeeling van het Rijksmuseum er is, en de localiteiten zpo'n bebagelijke tentoonstellingsgelegenheid vormen, is er zoo goed als zeker vooruitzicht dat her haaldelijk nog nieuwe schenkingen van dezen Mecaenas de schatten zullen komen vermeerderen. Hij heeft zich althans het recht voorbehouden, de ruimten erin voor nieuwe zendingen steeds beschikbaar te vinden. Zooals ik zei, de schenking Drucker en de opening van den nieuwen aanbouw zal voor de historie van het Rijksmuseum een feit van gewichtig belang blijken. De verzameling is nu reeds aan verte genwoordiging van moderne kunst op overvloedige wijze, en plotseling, uitge breid. Het wordt daar als een afzonder lijk gewest van de wijde terreinen der kunst, in de bovengalerijen te doorkrui sen. Dit is van onschatbaar belang voor het weren van eenzijdigheid in kunst kennis en kunstgenot. Want deze zullen verhoogd worden en verfijnd bij het in zicht dat de openbaring van het schoone door de beeldende kunst in oneindigheid van gedaantewisseling zich vertoont, en slechts in de omzetting van formules haar eeuwige leven behoudt door alle tijden heen. ."W. STEENHOFF. KRONIEK. ZEER VREEMD. Het wordt nu werkelijk zeer vreemd. Wij zouden willen zeggen: het wordt nu pijnlijk... Waar wij de houding van Hit Volk in de Lintjeszaak als in flagrante tegenspraak lieten zien met de meer verantwoordelijke houding van den heer Troelstra, zegt dit blad: De groene Amsterdammer" schijnt zich te verbeelden, dat wij thans een discussie met haar zouden moeten aan gaan over haar radika Je vergissing van dezen zomer, toen zij door haar op onvoldoend politiek inzicht berustende aarzeling, zoo mal naast het Kuypergeval kwam te staan. ? Wühebben beter te doen. De groene Amsterdammer" schijnt zich" ook te verbeelden, dat haar weifelen van toen, ook maar een ziert je gelijkenis vertoont met de verpletterende tweede rede van Troelstra in de Kamer. Een bewijs hoe mis een mensen over zich zelf denken kan. De groene Amsterdammer" lucht nu haar zelfmisnoegen jegens ons en noemt ons een zich telkens overijlende redac tie, die daardoor, als in deze, ieder fatsoenlijk doel wel eens voorbyschiet." Heel duidelijk is deze zinsnede ons niet, maar wij vestigen er beleefd de aandacht op van de klerikale pers, voor wier anti-socialistisch arsenaal z\j al licht goed genoeg is. Dit is zeer dun. Wij verzekeren het op ons eerlijk woord"! Primo hebben wij geen discussie ge vraagd, doch gewraakt de doofpot-discussie van Het Volk. Die discussie was er, had den schyu van ons recht te doen en ver zweeg het voornaamste en, in alle beschei denheid zy 't gezegd, interessantste! Secundo, indien men weigert met een onrechtvaardig optrtedea' mede te doen en men komt dan zoowat alleen te staan, zoo kan dit genoemd worden: mal er naast komen staan". Wij hebben daar niets tegen. Men ging bij Kuyper om inlichtingen" en begon toen, zoem a t algemeen, op 't oogenblik dat men aanbelde, figuurlijk gesproken de ruiten in te gooien. W zeiden: dank u, gedraagt u eerst naar recht en fatsoen. En Het Volk roept: Wat 'n malle daar! Wat 'n sufferd! Gooi dan toch, kerel! 't Is immers geen van de partij" die hier woont! A la bonheur! Tertio was er niet maar een ziertje'' gelijkenis tusschen wat wij in Augustus zeiden en hetgeen Mr. Troelstra (ten opzichte van de LISTJESHANDEI/', o Volk, die dit verzwijgt!) heeft te berde g*bracht, maar er was volkomen overeenstemming. Wij wezen die overeenstemming met drie, vier bewijsplaatsen aan. Het Volk had over ons kunnen zwijgen. Nu het over ons betoog sprak, had het deze bewijsplaatsen moeten behandelen. Quarto mogen wij niets zeggen, schijnt het, dat wapens in banden geeft aan de clericale pers. Het wordt al angstiger... Een redactie schiet haar doel verschillende malen voorbij op laakbare wijze, wij constateeren eens zoo'n geval, en nu zijn wij het die de wapens leveren... En ten slotte: wij zouden misnoegd" zjjn. Neen, wij zijn alleen bodemloos verdrietig, bodemloos melancholiek, dat de lezers van Het Volk arme, arme lezers! niet weten mogen hoe de vork in den steel zit! * » * CRIMINALITEIT iy HET ZI-IDE.V. In antwoord op 's heeren Duys' oprakeling van de crimineele statistiek der zui delijke provincies hebben eenige kopstukken der katholieke partij het opgenomen voor de eer van hun Gewesten. ' Het Centrum geeft daar aitvoerig verslag van en beklaagt zich met deze heeren over den valschen schijn, door de statistieken ge wekt. Het beroept zich op mr. Loeff, die verzekerde, dat er in de groote steden zeer veel delicten onvervolgd bleven; op jhr. van Sasse van Ysselt, voor wie de oplossing van het raadsel lag in de vele marechaussee-brigades, die men in 't zuiden vindt en die meer verbaal-zuchtig zijn dan de veldwachters... en in de hoogere mo raliteit, welke de Eoomsche bevolking kenmerkt (men is daar spoediger geërgerd" zeide deze heer!). Dan. beroept zich het Centrum op de opinie van het Kamerlid Van Wijnbergen: In 't noorden heeft men de ongestrafte onzedelijkheid van het nieuw-malthusianisme... En toen wij dit alles .gelezen hadden en wij keken bladerend verder over de kolom men van het blad, dat wij peinzend in handen hielden, viel onze blik op de rubriek allerlei... Te Helmond had een bloedige vechtpartij plaats. Vier personen werden ernstig met het mes verwond"... En vlak daaronder nieuws uit Roermond: In de buurt van deze stad zijn gearresteerd vier personen, landbouwers en fabrieksarbeiders, beschuldigd van het plegen van onzedelijke handelingen met een en hetzelfde veertien jarige meisje..." Het is een toevalligheid, Centrum, dat dit nu in 't zelfde nummer van uw blad moest voorkomen! Wij weten het wel. Maar het is een zeer illustratieve toeval ligheid! Daar zijn ze weer aan den gang, zegt de onbevooroordeelde lezer lachend. Nu is het niet zoozeer het getal der delicten, waardoor het zuiden zich onderscheidt: het is vooral de soort der delicten, die ieder treft. Op oud-Hollandsche schilderyen ziet men de bekkesnijders afgebeeld... Het is een bewijs van achterlijkheid der zuidelijke provincies, dat ongeveer daar alleen, in elk geval daar alleen in die mate, het snijden en kerven nog in eere is. Dat wil het Centrum ons wel toegeven. Uit het Noorden. in. Op sociaal-politiek terrein is het in Fries land in de jongste 30 jaar in sommige op zichten op dezelfde wijze toegegaan als op het gebied van het kerkelijk leven Hier splitsten zich evenwel aanvankelijk de aanhangers der nieuwere denkbeelden in twee hoofdgroepen, welke groepen echter al spoedig in een federatief verband tra den en een tijdlang daarin eensgezind samenwerkte!». Onder de eigenlijke arbeiders vonden Domela Nieuweuhuis en de zijnen in deze provincie den meesten aanhang, evenwel ook nog niet in die mate, dat de afdeelingen van den (vroegeren) Sociaal-Demokratischen Bond sterk werden in ledental. Hierin wer den ze over 't algemeen overtroffen door de afdeelingen van den Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht, voor welks beginselen vooral de reeds genoemde O. Stellingwerf en Dr. Vitus Bruinsma ijverden, bij wie zich voor en na voegdeu J. v. Wijk, hoofd der school te Oldelamer, H. Oosterling, id. te Oenkerk, A. Eauwerda en A. Dijkstra, onderwijzers respectievelijk te Stiens en te Leeuwarden en nog tal van andere school hoofden en onderwijzers, benevens G. L. v. d. Zwaag. Hoewel de buitenstaanders weinig of geen. onderscheid maakten tusschen sociaal-demokraten en algemeen-stemrechters, was toch in de onderscheidene afdeelingen dit verschil wel aan de maatschappelijke positie der leden te merken. Waren, zooals gezegd is, de leden der sociaal-demokratische afdeelin gen meest eigenlijke arbeiders, in de afdee lingen voor algemeen kies- en stemrecht vond men menschen van allerlei stand bijeen, hoewel ook hier de welgestelden, ook rela tief, het minst in aantal waren. Toch telde men een enkelen fabrikant of rijken neringdoende en in de kleistreken enkele bezittende boeren onder de leden, terwijl overigens het klein burgerlijk ele ment zeer sterk daarin vertegenwoordigd was. Ook de onder wijzers wereld leverde een fliak contingent en de onderwijzers stonden in vele afdeelingen in de voorhoede. Eigen aardig was het bijv., bij eene te Leeuwar den gehouden meeting, waarop ik aanstonds nog eren terugkom, 't hoofd eener school uit de Friesche gemeente Het Bildt, geflan keerd door een paar onderwijzers, aan het hoofd te zien mareheeren van eene afdeeling van Broeder trouw", eene vereeniging van landarbeiders in genoemde gemeente, die eenigen tijd veel van zich heeft doen spreken. Later trok zelfs te Beets, een dorp in de gemeente Opsterland, het schoolhoofd Nawyn aan het hoofd van een troep werklooze veenarbeiders naar den burgemeester te Beetsterzwaag, ofschoon deze burgemeester dien optocht vooraf verboden had. Naast de afdeelingen voor Algemeen Kies- en Stemrecht en die van den Soc. Dem. Bond bestonden ook nog eenige af deelingen van het Alg. Ned. Werkl. Verbond en kwamen verder nog eenige vakvereenigingen, hoofdzakelijk van landarbeiders, tot stand. Al deze vereenigingen sloten een federatief verbond, onder den naam Friesche Volks partij 'i die geruimen tijd een zeer opge wekt leven leidde. Meer dan honderd vereenigiegen waren daarbij aangesloten en aanvankelijk werkte men, bij alle verschil van gevoelen omtrent sommige vraag stukken, zeer eendrachtig samen. Onder de meetings, welke in dien tijd werden ge houden, trok vooral ne, die te Leeuwarden plaats had, zeer de aandacht. Zij had plaats in twee kwaliteiten, n.l. in eene der grootste zalen in de stad en, b\j weigering van andere zalen, in eene kolosale boerenschuur even buiten de stad. Onder de gegoede inge zetenen der stad scheen groote vrees voor de te verwachten gasten te bestaan, vooral voor de stoere, zwaargebouwde Bildtkers. Van enkele boerenhuizen waren op den meetingdag de blinden gesloten of de stores neergelaten en hadden de bewoners voor dien dag de stad verlaten. De troepen stonden in de kazerne geconsigneerd en de meetinggangers moesten de meeting-lokalen bereiken langs een 'haag van gemeente- en rijksveldwachters, welke laatsten van geladen geweren waren voorzien; men zag zelfs hier en daar bajonetten schitteren in het zonne licht. Niettemin had de meeting een kalm ver loop. Indrukwekkend was het de scharen zwijgend te zien mareheeren, met opgerolde) vaandels, daar het optrekken met. ontplooide banieren verboden was. 's Avonds, bij het vertrek der treinen en booten, zoomede van hen die loopende, sommigen zelfs uren ver, waren gekomen, was het zwart van menschen en blauw van uniformen. Later had eene nog drukker bezochte meeting plaats te> Meer. een dorp büHeeren veen, welke door ongeveer 12000 deelnemers bezocht werd; doch toen waren de brave burgers en de autoriteiten al wat wijzer geworden en bestond onder hen niet meer die ongegronde en bespottelijke vrees voor ongeregeldheden. Aan den burgemeester der kleine landelijke gemeente Aengwirden, binnen wiens ambts gebied het meetingterrein gelegen was, komt de eer toe daarbij voor het eerst toestemming voor het houden van een op tocht met muziek en onthulde banieren te hebben gegeven. Yoor deelname aan deze meeting arriveerden toen o.a. ongeveer 1200 Amsterdammers met een extra trein. Niet alleen de hiergenoemde en andere meetings, hetzij voor algemeen kies- en stemrecht, hetzij voor het socialisme, werden druk bezocht; ook de gewone openbare en huishoudelijke vergaderingen trokken veel bezoek. Er heerschte dus langen tijd een opgewekt politiek leven in Friesland, maar eindelijk kwam hieraan een keer. De Hollandsehe socialistische propagan disten, vooral Domela Nieuwenhuis, hadden weinig met de Friesche Volkspartij op. Z beschouwden die niet alleen als kweekster van- kleinburgerlijke begrippen, maar ook als bevorderlijk aan eng provincialisme en gingen er dus steeds heftiger tegen te keer. Aan den anderen kant begonnen1 voor en ca vele der gegoede elementen ia de kiesrecht-afdeelÏDgen terug te krabbelen. Nadat op Het Bildt een werkstaking onder de landarbeiders, leden van Broedertrouw", was uitgebroken en na eenige weken stryds door de arbeiders glansrijk gewonnen ge worden, begonnen de gegoede boeren, die tot dusver lid van eene kiesrechtafdeeling waren geweest en als zoodanig aangesloten waren bij de Friesche Volkspartij, tegen deze partij te sputteren en trokken voor en na er geheel tusschen uit Onder die bezittende boeren van de. Friesche klei, vroeger vurige voorstandersvan Algemeen Kies- en Stemrecht en zich overigens ook zeer radicaal voordoende, treft men thans menig verwoed conserva tief aan, gezworen vijand van alles wat op meerdere recfiten of verbetering van positie' van de arbeiders betrekking heeft. Ook hier dus eenzelfde verschijnsel als op vrijzinnig-kerkelijk gebied: eerst eenige gegoeden vóóraan, prat op den naam vooruitstrevend'', maar terugkrabbelend en zelfs vierkant omdraaiend, toen ze merk ten dat de arbeiders niet met schijn tevreden waren te stellen, maar consequent voor lotsverbetering en rechtsgelijkheid bleven ageeren. Aldus van twee kanten bestookt, werd eindelijk de Friesche Volkspartij uiteengerukt en verdwenen later voor en na de afdeelingen voor Algemeen Kies- en Stem recht. Van de zijde der landeigenaren, zelfs buiten Friesland, werd in denzelfden tijd met kracht geageerd begen de Bildtsche landarbeidersvereeniging Broedertrouw". Ronduit werd medegedeeld dat de h uurboeren, indien ze zich wilden verzetten tegen de eisenen dier arbeiders, eventueele schade, door werkstaking geleden, vergoed zouden krijgen, doch integendeel, gedurende de loopende huurjaren de volle pacht zouden moeten betalen, indien ze aan de looneischen of andere eischen der arbeiders toegaven en daardoor meer voor arbeidsloon zouden moeten uitkeeren. Een tweede staking van Broedertrouw" had dan ook een voor de arbeiders nadeelig verloop, niet alleen door den steun in den rug welken de boeren hadden gekregen, maar ook omdat, mede door den strijd in de Friesehe Volkspartij, de vroegere eenr heid onder de arbeiders zelve verbroken was. Deze voor een oogenblik zoo sterke en gevreesde landarbeidersvereeniging be staat thans feitelijk niet meer; als een komeet is zij verschenen en verdwenen, eenige verwoede anarchisten en andere ge desorganiseerde elementen als dwaalsterren achterlatende. En, het is bekend, niet alleen de Friesche Volkspartij en hare kiesrechtafdeelingen verdwenen voor en na; ook de oude socialistenbond ging den weg van al het tijde lijke. Op de puinhoopen van het oude verrees wel is waar een nieuwe partij, de S. D. A. P., maar vele krachtige afdeelin gen heeft zij in Friesland niet en zal zij waarschijnlijk ook niet krijgen. Het sociaalpolitieke vereenigingsleven is voor langen tijd in Friesland geknakt. RADBOUD.