No. 1773 DE AMSTERDAMMER WEEKBLAD VOOR NEDERLAND. Kees v»n Donven, met vader, vrouw en dochtertje. .tiimiHiiiiimiiiiiiiinii lllllllfIMIIIIIItlllllllllllllllllllllllUIIIIIIIHIIIIIIIIIlllllllllll IIIIIIIIUJHHIIIIIIIMMHHIIIIIIIIMMIIH1IIIMMIIIIIIIIIIIIIIIMI plein. De Trienden zaten op hem te wachten om de ronde tafel, waar na bet orkest ie. 'a Avond, heeren! Prettig, geestig gericht, guitige lach en scherp aceent in 't zeggen. Langzaam deed b|j z'n mooie winterjas uit, geholpen wilde hij niet worden?hing die aan de kapstok en den hoed «r boven. Keurig, tot in de puntjes gekleed, zorgvuldig geschoren en gekapt, zette hy sich welbehagelijk neer, keek om naar den kellner die achter hem stond en fliisterde: een reddMtJe!" Sjaal, waar ben je van avond geweest? In de Komedie. M'nheer Stumpff heeft me een diploma gegeven. Daar dank ik m'nheer Stnmpff voor en ook de heeren van den B6ul van Beheer, 't Was mooi I De mensohen hebben hun tost gedaan. Ik kan ?iet anders zeggen. Mooi, heel mooi, alle machtig mooi. Al had Jndels het ook niet mooi ge ron den, bütob toch altijd gezegd hebben: .mooi, allemachtig mooi l" Maar... dan draaide bjj in eens zy"n hoofd naar wie hy vertrouwde en fluisterde achter zijn hand: onder ons gezegd en gebleven, 'n groote verrottigheidr en daarbij Btak hu steeds zijn tong oit. Om die groote ronde tafel bjj het bnffst WM het alty'd vol en soms gingen de blikken van «Hen in de zaal naar de ronde tafel. Het wat mooi in Mille Colonnes, de kolommen bruin geschilderd, afgezet met gond.'s Avonds gaf dat in de damp een mooi gezicht. De .jonge schilders, die er eren als de lui van de Nienwe Gids vrjj dikwijls kwamen, roemden het steeds. Om de ronde tafel dan ging het vroolyk t9e. Er saten actears van beteekenls en menseden van vroolykheid. Als de Rotter dammers het Rotterdamsche Tooneelgezelschap in Amsterdam gespeeld hadden, ^IIIMtlllllllKIIIIIIIIIHItlHNItwMvtimitttlltllHIIIIIIMHIIIIIllllllllHIIIIII fEftNSCHAPPEÜJKE .VARIA Kwstiatiie" innstiesl. Hoe verderfelijk de raam stikstof" ook moge klinken, het is en blijft een stof, die de levende wezens niet kannen missen. Wjj, dieren, venchsffen ons den noodigen voorraad door het eten van planten of desnoods van dieren, die op ban beurt toch planteneters waren. De planten zelf kannen, behalve in zeldzame gevallen, die als uitzondering den regel bevestigen, niet op bare beurt de dieren als stikstof bron gebruiken, zoodat zq op andere wjjze haren stikstof honger moeten stillen, r Op het eerste gezicht soa men «eggen dat niets voor de planten gemak kelijker ia dan stikitof verzamelen, daar de lucht om haar heen voor viervjjfden uit zuivere stikitof bestaat. Maar helaas, zjj kunnen hier ?evenmin van genieten als de dieren het kannen doen. De zuurstof, die met de stik stof vermengd is, kan iedereen (plant en ?dier) met longen of bladen ernithalen, maar de stikstof niet. Daarom volgt de plant een anderen weg. De stikstof kan zich met andere ?elementen verbinden tot allerlei chemische verbindingen en deze kannen, opgesloten in water, door de plantenwortel opgezogen wor den, om soo bionen bet plantenücaaam te komen en verwerkt te worden tot de stoffen, die de plant opbouwen en later de dieren kannen voeden. Deze stikstof rerbindingen in den grond kronen er op verschillende wyzen ingekomen zijn; by onweders vormen zich ?door de electrische ontladingen stikstofver bindingen in' den dampkring, die met de regenbuien omlaag komen, in den grond kwamen de meest F n er, en dan praten ze net zoo lang tot Jadels aan 't vertellen ging van het vroegere tooneelleven en de grappen die hy had uitgehaald. Judels had steeds pleizier pikant te wor den als een verwaand actenr schetterde over het moeilijke van zjjn kunst. Acteur, acteur!... zie hy dan ieder een is actenr! Acteur te wezen is geen kunst l... je leert je rol uit je hoofd... je zegt hem 's avonds op... en als je maar brutaal bent, breng ja het heel ver!.,. Je hebt er niets voor te kennen. Daar heb je m'nheer X... wat was hy vroeger?... nooit 156 veel gespeeld ... en na een eerste ar tiest... Dat zeg ik niet, ep U, m'nheer! God bewaar me, U zegt nw rol niet op... en is niet brutaal. De brntalen brengen het ver en kannen niets. Daarom, tooneelspelen kan ieder, maar vioolspelen b.v. is wat andere, en zich tot den verwaande wendende, voegde hy hem toe, daar heeft u een viool.... speelt a au eens..... n heeft het nooit geleerd... neen het lokt a niet. Dan moet je stadeeren, hard stadee ren, veel stadeeven. Ik ben violist, actoor en directeur geweest, ik ma* het dns zeggen. Maar, de echte tooneel spelers doen wat anders dan praten, Die hebben ziel en geest, verstand van mimiek en gebaar, en van stan den. Zij spelen. Maar al ben je nog zoo knap en er komt geen geluk b|j... goeie nacht l Ik kan zeggen, dat ik geluk heb gehad van het oogenblik dat ik aan het tooneel kwaai. Ik was toen een jo getje van tien jaar de hoeren weten: ik ben van 't jaar 1815 my'n oadera hadden behalve my nog acht kinderen; ik, de jongste, was m'n moeder's lievelinge! j e. We woonden in da Kerkstraat, ook wel genoemd het Wees perveld. In de baart lag de komedie van het Hou ten Bosea". UnHIntUIHIIIIUIIHIItllHIIMIIIUIIHIIfmiBllinflIlllltlllllllltllllllMIIIIIII dringen en na verschillende lotgevallen in het chemisch laboratorium der natuur gereed zy'n om don de plant opgenomen te worden. De landbouwers, die meer van den grond eisenen dan de natuur er van vraagt, moeten den natuurlijken stikstofvoorraad van den grond aanvallen of zelfs geheel op nieuw aanbrengen wanneer de gewassen den grond leeggegeten hebben. Da bemesting met allerlei soorten van dierlyke mest en plantaardige af val heeft voornamelijk ten doel in deze stikstof behoefte te voorzien. Nu is het vee, zelfs met de allerbeste bedoelingen op dit gebied bezield, niet in staat, aan de mest-aan vraag te vol doen. Vandaar dat de landbouwer naar kunstmest grijpt, waarbij de talpeter eene groote rol speelt. Men kent de geschiedenis der Chili salpeter en de daaruit voortvloeiende menschen-ruzies over velden, dia eerst als woestijnen algemeen veraf ehuwd, maar daarna als ry'ke kunstmesi-bronnen even algemeen begeerd werden. De salpeter bevat o. a. zuurstof en stikstof, scheikundig ge bonden ; het eerste en verbreidste gebruik dat men van salpeter maakte was de fabricage van buskruit, waarbij de zuurstof het g«wenschte element was. Maar na eeuwen lang de verdelging gediend te hebben, heeft de salpeter zich weer gerehabiliteerd, doordat zy'n stikstofbestaoddeelen zeer bruikbaar bleken voor den vredelievenden landbouw. Zakken vol, by millioenen en nog eens millioenen, zy'n over de aarde uitgestort om de waarde van den oogst vele malen te vergrooten. Het zon gemakkelijk zy'n af beeldingen te geven van verschillende cnlmnrgewassen, met of zonder kunstmest behandeld, en waarbij het verschil zelfs voor den leek alleropvallendst was. Men gaat byna gelooven dat de grond waarin de planten staan by'zaak ge worden is, terwyl de toegevoegde bestanddeelen eigenlijk een akker in staat stellen alles te geven, wat men maar hebben wil. De voorraad van salpeter is echter beperkt, evengoed als steenkool; terwijl men voor r Wig. l: VASTLEGGING DER LCCHT-STIKSTOF, BIJ EEN LABORATORIUM-PBOKF. Tuitchen de koolgpitsen A. en B. vinden electrische ontladingen plaats. De lucht, ?die hierlangs getogen wordt (richting drrp y II j ei) wordt door eene roode phenolphtaleinttoplossing gevoerd, die ontkleurd wordt. Hieruit blijkt dat de lucht-stikutof overgegaan is in verbindingen die ten slottt talpeterzuur opgelevtrd hebben. j Daar mocht ik in het orkest viool spelen, en, ? omdat ik het gratis deed, twee zusters meenemen, om de uitvoering by te wonen. M'n vader was er niets mee ingenomen, daar het altijd nachtwerk werd. Sa elf uur" placht de goeje man te zeggen bestaat er geen pleizier meer". Hy liet me echter my'n gang gaan en stond toe. dat ik behalve vioolspelen ook op het tooneel kwam voor kleine kinderrolletjes. Als jongetje van 15 jaar, ging ik met den vader van Jan Einard Bamberg, als lid eener kinderkomedie mee naar Brabant, naar de schatters van bet jaar 30, met de Belgische ruzie. Daar speelden we in de cantonnementen, ik droeg er ook solo's op de viool voor, of zong, gekleed als klein Tyrolertje, Tyroler liederen. De Hertog van Saxen-Weimar woonde altijd de voorstelling by' en had veel pleizier in on».* De hertog raakte op dreef wanneer Bamberg's vader aan het goochelen ging; dan schitterden zjjn opgen achter den gouden bril. Hy' gierde het uit van het lachen, wan neer Bamberg een Weggetooverden KlaverenBoer van onder zy'n pau let te voorschijn haalde, of een fonlard van Zy'ne Hoogheid vroeg en er evenveel foulards uit goochelde als er jongens in de kindercomedie waren, die ze cadeau kregen. De Hertog hield er namenlijk van om voor Compere te spelen. Zoodra zy'ne Hoogheid wist, dat er kindarkomedie zou zyn, liet hy 't morgens vroeg den ouden Bamberg door een veldjager by zich ontbieden en sprak alles over goocheltoeren met hem af. Bamberg, de Hof-mechanicns heeft nooit beter compère gehad dan den Hertog van Saxen-Weimar. Als ik in den Haag kom en voorbij zyn standbeeld ga, neem ik altyd eerbiedig myn hoed af. M'nheer Judels het oude komediantenIe ven, was dat niet aardiger dan vreeger?" kon Heüi Poolman in eens Judels in de rede vallen. Dat zou ik denken, m'nheer Poolman. Het bestaat niet meer. Met genoegen ik mag wel zeggen met pleizier denk ik aan dat vroegere leven terug. Wij vormden meer n geheel, meer ei a gezin. De vreugd van de een was de vreugd van allen, de droefheid van een enkele, de droefheid van ieder. We waren soms weken dag en nacht b\j elkaar en moesten lief en leed wel deelen. Doek bq alles bleef de opgewektheid, en de ernst voor onze taak. Met het wegsterven van het ambulante ie ven is de poe si» van het komediant-iyn verdwenen. Ik heb het nog in de glorie meegemaakt, al was ik juist niet wat men noemt een ambulantacteur. Al heb ik by Weddelooper op het Boeterseiland gespeeld, waarvan ik me nog herinner, dat ik, terwyl ik 's nachts, om l nor, als schoorsteenvegertje in .De Ketellapper van St. Flour" moest optre den, met den heer Weddelooper reeds om 8 aar in de koffiekamer wandelde en wy daar den geheel en avond in ons zonder ling pakje doorbrachten, zoo is m'n eigenlijke loopbaan begonnen met my'n eerste rol in den Daitschea Schouwburg (thans Grand-Théatre A. v. Lier) in de Amstelatraat. In eene kin ierkomedie, onder directie van Ximenes en Pareira, trad ik daar voor '( eerst als acteortje van' beföap op in de rol JodocuB" in Oe Bloedswgers". L \terk wam ik in Daport's Grandr&*km>". op bet Rokin, waar.na de schilders &na sociëteit hebben: iiiiiiiiiiiiiiiu'tiiiiiiitaiiiiiiiiiriiiiiiutiiiiiiiiinhiiiiiiïiHiitiiiiiiiiiiiiiiiii deze laatste, niettegenstaande' het dringende einde van deu voorraad, nog geen substit nat ge vonden beeft, is dit wél gelakt met de stikstof verbindingen. Men is in de leer gegaan by' de natuur bereiding dezer verbindingen; de onweders, hoe nutteloos volgens het inzicht der leeken, moeten nagevolgd worden. Een eenvoudige proef, waarby niet veel toestellen noodig zy'n, kan de waarheid hiervan leeren. In fig. l is, in schema, deze proef-inrichting aangegeven. A en B zyn gewone koolspitsen, zooals gebruikt worden in booglampen. Boven deze spitsen staat een trechter, die door een buis verbonden is met een luchtpoanp In deze buis is een flasch ingeschakeld met dubbele hals (of een dnbbeldoorboorde kurk) ; de figuur geeft aan hoe de buis in deze halzen vastzit. De vloeistof is een roode oplossing van phenolphtaleïne, die de eigenschap beeft, door salpeterznar entklenrd te worden (ealpeterzunr is een stikstofverbinding met andere elementen). Zuigt de luchtpomp de lucht naar binnen door den trechter volgens de richting van de pyltjes, dan gaat de se lucht stroom eeist langs de koolspitsen, en moet dan de roode vloeistof passeeren. Doet men dit, terw|jl electriscbe ontladingen plaats vinden tnsechen de koolspitsen, dan ziet men de roode vloeistof zich ontkleuren. Dit komt, doordat de stikstof der ingezogen lucht dch onder den invloed der electriscbe ontladingen verbindt met zuurstof uit de lacht tot een kleurloos gas (N O) dat zich gretig met verder aanwezige zuurstof verbindt tot een bruin gas (5T 62), dat op zyn beurt zich met het water der phenolphtaleïne-oplossing verbindt Arti et Amicitia". Met Dnport ging ik naar de Nes in de Salon des Variétés" en was met de kermissen op reis. Door verschil met Duport scheidde ik met Boas en Van Biene my' af en stichtten wij eamen in de Amstelstraat: de Salon de Variété*", dien wy' plechtig openden met een Cantate, ge dicht door onzen sonffl sur Lion, later Hoofd redacteur van Het Dagblad van ZuidHolland en 's-Gravenhage". Daar heb ik jaren avond aan avond gespeeld, en, ik mag wel zeggen, naam gemaakt en een'aardig duitje kannen overleggen. Toen ik dacht, dat het geraden was om uit te scheiden, heb ik het tooneel verlaten, op een tyd dat men Judels nog wel mocht en het jammer vond dat hij heen ging. Ik was zoo verstandig om my'n roem niet te o-erleven. Maar m'nheer Jndels zon u niet nog eens graag een enkele maal op de planken willen komen om De Schoolmeester" te spelen. Willen wél, maar ik doe het niet. Met De Schoolmeester" heb ik m'n naam ge maakt en dien wil ik houden. Nu spijt het ieder, dat Jadels het nooit meer speelt. Want het wordt me telkens en telken] gevraagd, wie weet of men als ik het thans speelde, niet zeggen zou: Ia dat die Jndels nu?" Ik mag niet liegen, soms speel ik het nog wel eens, by mijn kleindochter thuis. Daar zy'n altjjd zooveel lUve en moeie meisjes en vrouwtjes en die plagen me dan: Hè, opa, zingt o De Schoolmeester" nog eens, dan zy'n wy allen uw leerlingen en zingen het koor. Ik laat me bepra'en wat doe je niet voor een lief snoetje en dan zeg ik: goed, maar... maar l... ernstig, anders schei ik in eenen vit." De heeren moeten weten, dat toen ik het creéerde, ik niet goed weg wist met die rol. Al spelend kreeg ik de juiste opvatting. Soze Sablairolies een actrice, zeldsaam! Ze had nooit naar het Plein (Stadsschouwburg) moeten gaan, daar heeft ze verdriet gehad. Mevrouw Kleine stond haar en zy mevr. Kleine in den weg, dan was ze niet zóó jong gestorven, een echte comedlennel Snze Sablairolles en Jeannette Cor|jn en andere lieve, ondeugende actricetjes maakten er een pretje van. Dat ergerde me, ik werd kwaad, echt kwaad en dat deed z6o goed, dat ik begreep hoe ik het spelen moest en ook zingen. Ik zong even ernstig: Een leerschool is het menschelyk leven En d' ondervinding is docent. als bij het A B C Lieve kinderen, geeft wel acht," of Schpolmeestersleven is dat geen slavernij, veel liever was ik nachtwacht", enz. Kom Sjaal, zing het nog eens, wy' zingen het refrein van het A B C" spoorde Kreeft dan aan, 't is toch laat, en er zyn weinig menschen meer. Eindelijk begon Jadels. En 't was een genot te zien met welk een ernst Jadels zong en hoe hu geheel in zijn rol opging. Eens heeft hy en dat is gebleken voor het laatst te zyn geweest vry' wel den geheelen Schoolmeester gezongen In hetzelfde Mille Colonnes", op verzoek van mevr. Catb. Beersman?. Dat was een zeldzame avond. De Rotterdammers hadden te Amsterdam gespeeld. De beste krachten hadden een rol vervuld. En daar de meesten In Mille Coloi ? nes" logeerden, kwamen ze er na afloop in llllllllllllllllllllllllllHIIIIIIIIIIIIItllllllllllllllllll tot salpeterzunr. De aanwezigheid van dit zuur blijkt uit de ontklearing der vloeistof. Bewezen is das dat de vry'e stikstof uit de lucht vastgelegd kan worden in verbindingen. Uit salpeterznnr kan men door toevoeging van andere stoffen gemakkelijk salpeter maken. De kunstmatige" knnstmestbereiding gaat vrijwel op deze selfde wy'ze, maar dan in 't groot. Doet men de hier beschreven proef, dan bljjkt dat de luchtstroom al heel spoedig te sterk kan worden; blazende kan men de vonk reeds nitdooven. En juist om veel stik stofverbindingen te krygen zal men veel lucht langs de vonken moeten voeren; een zeer krachtige luchtstroom maakt dus zeer krach tige ontladingen noodzakelijk, die dezen lucht stroom kunnen verdragen, en voor deze ont ladingen is een stroom van hooge electrische spanning noodig. Het in de prakty'k gevolgde systeem Is in fig. 2 schematisch weergegeven. De lucht wordt by I naar binnen gezogen en tegelijk verder geperst in de buis III door middel van een turbo-compressor II, die in de fabriek, waar dit systeem op 't oogenblik toegepast wordt, 20.000 M3, lucht per uur verwerkt. Deze krachtige luchtstroom passeert by III de plaats waar de electrische ontla dingen plaats gry'pen: de oven". Bovenin en onderin III zitten de polen vandehoogspanmng-leiding waartnsschen de vonken overspringen. Hierdoor verbinden zich de stikstof en zuurstof uit de aangevoerde lucht tot het kleurlooze gas K O, dat zich nu in IV bevindt. Deze verbinding omvat nooit alle stikstof en zuurstof, die in de lucht zitten. Jndeli in het karakter van De Schoolmeester". het Restaurant en om de ronde tafel zitten. Het waren allen artiesten, hun gezelschap waard. Lang bleef men plakken, en de heer Van Goethem, de eigenaar, altijd een wei komen en genoegely'ke gast, dreef niemand na het sluitingsuur weg; allen waren logeergasten l Mijnheer Judels, nu moest n De School meester" eens zingen, ik heb het nooit van a gehoord. Met deze vraag onderbrak mevrouw Catharina Beersmans de vrooiykheid, we zullen allen uw leerlingen zjjn ea het A-B C-koor zingen." Jmdels stond op, zette een allerglnnierst gezicht, trok zyn mond samen, maakte een reverentie en zei met vriendelijk handge baar : Schoone dame, o kan ik niets weige ren t Ik zal gehoorzamen, maar geen gekheidjes, we moeten het met ernst doen." Jadels was toen omstreeks van denzelfden ouderdom en van dezelfde gedachte als Vader Cats, die, 80 jaar oud, dichtte: Ik was van jongs af-aan, genegen om te [mallen En 't vrouwelijk geslacht, dat ia me wel [bevallen En Jadels begon. Allen zaten, hij stond. Met ernst hielden sy zich gereed om het A-B-Crefrein met alle wendingen ea door elkaar-voe gingen te zingen. Stipt en ernstig, en zoo goed als 't zeker nooit gezongen is, zongen het toen: Mevrouw Catharina Beersmans. Mevr. Paas sen en vele lieve en schoon e Rotterdamsche actrices met haar Baar ik meen ook Mevr. v. Eysden?-Vink , Derk Haspels, Rosier Faaasen, Hein Poolman, Bart Kreeft, Jan Maandag, Henri van Kuy'k en nog andere acteurs en bewonderaars van acteurs, als de bekende heeren Slier, de dikke en de lange, en van Goetbem, enz. enz. Jadels de maat slaande en met het hoofd naar rechts ea links, altijd ernstig boven het refrein uit: Schoolmeesters leven is dat geen slavernij", soms, naar de rol het elscbte, boos wordend en dan weer in den zang opgaande. Jadels was na het eind zelf opgetogen en bedankte de dames en heeren. 't Ia toe* heel laat geworden: Mevr. Catberina BeeraiiiiiiiiiiiiiiiiiiiilitiiiiiiminitiitiiiifiiiiiiiiiiuiHiiiiiNiimiiiiiiiMimiiiii Het ideaal is de oven waarin deze verbinding het hoogst mogelijke percentage der aange voerde lucht bedraagt. De zeer. heet gewor den gassen worden in V door buizen geleid, die door water gekoeld worden. In de practjk is dit een gewone stoomketel, d.w.z. dehitte die de gassen afstaan wordt gebruikt om het water tot stoom te maken, waardoor men de benoodigde machinerieën dry ven kan, zoo doende andere brandstof uitsparend. Het ge koelde gas wordt in den ketel VI verbonden met zuurstof tot bet bovengenoemde bruine pas (N Oz) Dit komt in een hoogen cyliuder (VII) gevuld met cokes, waarover water neerdruipt uit den sproeier bovenin dencylinder. Dit water verbindt zich met de bruine gassen tot salpeterzuur dat onderuit den cyander wegstroomt naar den bak VIII, die kalksteen bevat. Deze kalk verbindt zich met het salpeterznnr tot kalksalpeter, (in den han del bekend als Norge-salpeter), die by bemegtingsproeven evengoed als of nog beter dan chiHsalpeter voldoet. Zoo is praktisch het probleem opgelost, om de vrije stikstof alt de lucht te halen, in den grond te brengen, en via de plant in ons lichaam terecht te doen komen. De mensch heeft met succes ingegrepen in den natuurlijken kringloop der etof, en wij kunnen wat onze voeding betreft gerust de aarde aan onze kinderen achter laten. De benoodigde electrische stroom is ook steeds voorradig daar voor het opwekken hiervan met succes gebroik gemaakt wordt van het arbeidsvermogen, dat In watervallen voorradig is. P. VA* OLST. wa-lir Fig. 2. SCHEMA DER STIKSTOF-VASTLBGOING IN KÜNSTMJHBGB KUNSTMEST. l toevoerbuis voor de lucht, die door den turbo-eompreisor II gevoerd wordt naar de electrische oven III, waar de vonken overspringen. De gevormde gasten koelen af in den stoomketel V_en verhitt n daardoor het koelwa'er genoeg om stoom te geven, die de machines drijft; in de ruimte VI worden d&tffussen, door zuurstof, veranderd in bruine dampen, die naar VII gaan; V LI is een met cokes gevulde ruimte, waarin water omlaag siepelt dat met de bruine dampen salpetertuur levert. Dit sa'peterzuur vormt met kalk in den bak VLll KALKSALPETEB (Norfe salpeter). De overblijvende gassen worden, uit VII door de buis IX weggevoerd.