No. 1776 DE AMSTERDAMMER NV E E K B L A D VOOR N E D E R L A N D. Afb. 1. Kerk te Jorwerd (Friesland, Middeleenwscb). Eenvoudige en duidelijke famei stelling, rustige massa's en omtreklijn, grootsch en stoer effect. Nederlandsche Dorpskerken. Eene tentoonstelling, die naar ik meen vroege* nog nooit ia gehouden, namelijk eene van opmetingen, photo's, teekeningen, enz. van dorpskerken, in Neder land gebouwd vóór 1800, heeft de Maat schappij tot Bevordering der Bouwkunst in haar gebouw, Marnixstraat 402 te Amsterdam gearrangeerd. *) De bedoeling heeft hierbij niet voorgezeten een weten schappelijk en zoo veel mogelijk compleet ?overzicht te bieden van wat Nederland op dit gebied bezit, maar om een indruk te geven van de bjjzindere schoonheid ?die onze oude dorpskerken meestal ken merkt. In het algemeen is de dorpskerk nog vrij wel onbekend. De bekende groote stadskerken als St. Jan te 's-Heftogenbosch, St. Bavo te Haarlem, enz. zijn meermalen in beeld gebracht en be schreven; zij vormen een stuk van de geschiedenis der bouwkunst; maar de ?bescheiden en herhaaldelijk verbouwde dprpskerken, die geen voorbtelden van historische stijlen zijn, werden zoo goed als geheel voorbijgegaan. Dat nu meer en meer de aandacht op haar valt is een heugelijk feit. Ten ?eerste worden zij daardoor meer behoed tegen verval en tegen verminking door naïeve of niet-naïeve restauratie; maar ten tweede zal het menig architect de oogen voor een goede architectuur voor dorpskerken kunnen openen. En ten slotte is het verblijdend, dat men nu zoo ver zal komen, niet alleen datgene te bewaren wat kunsthistorisch van belang is, maar ook dat, wat misschien minder historisch van waarde, minder algemeen en lang erkend belangrijk, dus meer bescheiden, toch mooi en goed is. En hiertoe behooren de oude dorps kerken. Het is een verrassing te zien welk een rijke schat Nederland hierin bezit. Op de tentoonstelling zijn, behalve Overijssel, alle provincies vertegenwoor digd; bepaalde invloeden en bouwscholen zijn merkbaar in de verschillende gewesten, zoodat rijkere aanleg van schip met zijbeuken en ontwikkeld koor naast «oberheid van een enkele ruimte, hooge en versierde naast massale en «tompe torens, natuur-steen opbouw naast baksteen opbouw te zien is. Maar overal is bewonderenswaard de wijze, waarop .deze bouwwerken ten eerste aansluiten bij de omgeving, en ten tweede toch de omgeving beheerschen en zich *) Da tentoonstelling is dagelijks kosteloos toegankelijk van 10 uur v.m. tot 5 uur n.m.; Zondags van 10 uur v.m. tot 12 uur v.m.; zij wordt eind Juli gesloten. Afb. 2. Kerk te Leermens (Groningen, Middeleenwscb). Zelfde eigenschappen als van af b. 1. Ook bier de massa's eenvoudig en zakelijk, zonder pretentie; monumentaal. De mnren met kolonettea en rondbogen verlevendigd; bierdoor rijkheid en statigheid. Prachtige baksteen-architectuur, 't Geheel groot van vorm en toch schilderachtig, gelijk de onde boerderijen. Volkomen landelijk. Afb. 4. Kerk te Bovencarspel. 19de eeuwsch. Te rijzige verhouding, spichtig; geen aan sluiting met de omgeving. Architectuur niet gelukkig; te grove détails, daardoor onrust. vertoonen, plechtig en poëtisch, als het Gods-Huis, het Monument in het land schap of te midden van de laag en breed liggende dorpswoningen. Eigenlijk moesten wij dit niet bewonderenswaard, maar natuurlijk vinden; maar juist doordat de dorpskerken der 19e eeuw zoo herhaaldelijk onjuist van karak ter, mis-plaatst of min waardig van archi tectuur zijn, komt het dat, wat eenvoudiggoed is, ons opvalt als iets bijzonders. Schilderachtig zijn deze oude kerkjes, niet in den zin van gezochte of met opzet-bedoelde schilderachtigheid, maar van natuurlijk gegroeide. Bijna alle zijn in latere tijden verbouwd of bijgebouwd; ramen zijn vergroot, koren zijn verruimd, soms is zelfs het geheele schip verhoogd. ledere tijd heeft het zijne gedaan tot verbetering of uitbreiding der kerk; zelfs voorportalen uit de 18e eeuw komen meermalen aan Gothische kerken (uit de 13e tot de 16eeeuw) voor, terwijl Renais sance spitsen (169 en 17e eeuw) op zware middeleeuwsche toren-rompen geen zeld zaamheid zijn. Afb. 7, Parochiekerk te Oudenboich, 19de eeuwsch. Copie van de groote St. Pieterskerk te Rome, op veel kleiner schaal in een Brabantsch dorp l De architectuur, die berekend is op een omgeving van groote paleizen en stadswoningen, vorstelijk en ruim, nu te midden van burgerwoninkjes. Daardoor volkomen gemis aan aansluiting met de omgeving. Afb. 5. Kerk teLiercp IQdeeenwfch. Drukke stads-architectuur; volkomen misplaatst in een open gebouwd dorp; rijke en te kleine vormen; onjuiste namaak, van een groote koepel-kathedraal. Maar bijna altijd werd een goede een heid in de verscheidenheid of veelheid behouden; hoezeer de tijden hunne ver langens in andere vormen uitten, steeds bleef de dorpskerk landelijk, waardig, monumentaal of bekoorlijk. Ook hier tref fen we aan, wat alle bouwstijlen tot aan de 19e eeuw toe hebben: een zekere natuur lijkheid en overtuiging, een zeker geluk, dat kunst voortbrengt, en missen wij de vaak ongevoelige en zinnelooze stijlnamaak, die de bouwkunst in de 2e helft der 19e eeuw, ook in hare dorpskerken veelal beheerschte. Al die oude dorpakerken houden zich nog goed aan de kern, d. i. op eenvou dige, duidelijke en daardoor monumen tale wijze toonen wat de kerk bedoelt te zijn: op bepaalde wijze afgesloten ruimte. Meestal is deze ruimte een enkel voudig schip, dus langwerpig en rijzig, afgesloten door vlakke en zware muren met gewoonlijk niet te groote ramen door braken, het geheel afgedekt door een groot, lang en ongebroken dak, waardoor volkomen het denkbeeld van beschutting wordt uitgedrukt, terwijl de lange noklijn in harmonie is met de horizontale lijn van het Hollandsche landschap. Deze architectuur zou op zichzelf uitwendig niet van voldoende werking zijn; de toren echter, zwaar, massief en hoog op rijzend, geplaatst als wachter en als monument voor de kerk, geeft de ver heffing aan het geheel. Of wel een slanke dakruiter midden op de kerk geplaatst, neemt deze functie op zich. Het geheim van de schoonheid en waarde der oude dorpskerken ligt voor namelijk in den eenvoud en zakelijkheid, waarmede zij zich vertoonen; en de bij zondere bekoring, die zij daarbij soms hebben, is het gevolg van de boerschkrachtige, poëtische of aardige wijze, waarop zij hare bouwkundige waarheid zeggen. Bescheiden van aanleg en afmetingen doen die oude kerkjes toch groot door de rustige en gesloten lijnen van hun hoofdmassa's en hun silhouet; zij sluiten hierbij volkomen aan bij de oude boerde rijen en dorpshuizen; en, door den tijd verweerd, hier en daar bemost, intiem liggend aan een dorpsplein of eenzaam, stoer en stug gebouwd op een terp, schijnen zij als te zijn samengegroeid met de natuur. Afb. 6. Kerk te Alf,n ajd Rijn. 19de eeuwsch. Imitatie groote kathediaal; daardoor het geheel klein en onrustig. Het silhouet ver brokkeld; gemis aan monumentaliteit. De tentoonstelling geeft hiervan meer dere goede voorbeelden. Ik geef hierbij een drietal reproducties; afb. l is de kerk te Jorwerd in Friesland, op een terp gebouwd in de 13a eeuw. De kerk heeft een eenvoudig schip, dat met een zeskant koor is afgesloten. Ongebroken is het lange dak, waarvan hier slechts een stuk te zien is. De vierkante toren staat midden voor den Westgevel; alle massa's zijn zoo eenvoudig en zakelijk en daardoor zoo rustig mogelijk. Oor spronkelijk waren de kerkramen veel kleiner, waardoor de veilige gesloten heid van het interieur nog meer sprak dan nu. Maar vooral goed is de toren, die een prachtig accent van kracht en stoerheid heeft. De kleine schalmgaten en de fijn-levendige versiering der bak steen-friezen maken het muurwerk in teressant en doen door hun kleine schaal de forschheid van den toren te meer spreken. Het niet stijle torendak is in har monie met het forsche ran den romp. Denkt men zich hierbij den diep-roode kloeken baksteen, die, in allerlei kleurschakeeringen aanwezig, een levendig baksteen-mozaiek teweeg brengt, dan is het begrijpelijk dat meer en meer deze voortreffelijke baksteen architectuur Afb. 3. Kerk te Hilvarenbeek (Noord Brabant, Middel eenwscb) Torenspits van de Renaissance. Geen type van dorpjkerk; toch niet misplaatst door rustig silhouet. Fraai de stoere toren, verlevendigd door blindarcaden. wordt gewaardeerd. In hare zakelijk heid en monumentaliteit is zij zeer ver want aan het streven der moderne Hol landsche bouwkunst. De kerk te Leermens in Groningen (Afb. 2) heeft dezelfde goede eigen schappen als die te Jorwerd. Zij heeft een plattegrond in den vorm van een grieksch kruis en bestaat uit twee gelijke ruimte, die elkaar doorsnijden. Duidelijk spreekt deze samenstelling uitwendig; van daar rust en overzichtelijkheid. Is haar. silhouet groot en rustig, haar architectuur is boeiend door de in de muurvlakken aangebrachte rondboogarcaden met kolonetten, gedeeltelijk blind, gedeeltelijk ter plaatse der ramen. Zonder deze versiering zouden de muren geen bepaalde neiging vertoonen, nu geven zij een verheffend accent. Maar vooral zijn zij van waarde, doordat zij bij de ramen de dikte der muren fraai doen uitkomen, zoodat de robuustheid der muren er daardoor d i veilige bescbutting van het inwendige spreekt. Ook hier de warm-kleurige groote baksteen met stevige voeg; de dakpannen die een regelmatige rij gootjes vormen, vertolken duidelijk defunktie van water afvoer en verlevendigen de groote dakvlakken, die zij in tegenstelling met de kleine afmeting der pannen, grootheid geven. Stoer en pittig is het kerkje, gelijk de boerderijen met hun groote daken en de vroolijkheid harer kleurig geschilderde deuren en ramen. De toren van Hilvarenbeek in Braband, laat-middeneeuwtch, is eigenlijk geen type dorpstoren; hij is hiervoor te groot. Toch werkt hij niet storend, door zijn robusten gesloten vorm, die ondanks de rijke bewerking in zijn flanken met slanke nissen, rustig blijft. De geestige torenspits is uit later tijd, Renaissance. De heer Weissman zegt terecht in een artikel over deze tentoonstelling in het Bouwlc.-WeeTfblad: Natuurlijk was zulk eene bekroning door de meesters, die den toren begonnen, niet bedoeld. Het ver dient echter opmerking, hoe goed hun opvolgers zich bij hun werk wisten aan te sluiten, al bedienden zij zich van een gansch anderen stijl". Als vanzelf roepen deze oude bouw werken de dorpskerken der 19de eeuw voor den geest. En dan valt het op, hoe in het algemeen de moderne kerkjes de charme en waarde der oude voorbeelden missen; veelal sluiten zij niet aan bij de omgeving en is haar architectuur vaak te ingewikkeld, te verbrokkeld, niet fraai van verhouding en ongevoelig van detail leering. Hoe komt dat ? Het zou te ver voeren, hierop uitvoerig te antwoorden; maar de hoofdreden is wel, dat in de 19de Afb. 8. B. K. Kerk en Pastorie te Hoek van Holland, 19de eeuwsch. Architectonische onmacht, volslagen gebrek aan goede verhoudingen. De (aulp?) kerk mager, spichtig, het pajtoriegebouw lomp, beide zonder landeljjk karakter.