DE AMSTEBDAMMEil WEEKBLAD VOOR NEDERLAND, No. 1787 ?r De in Saint-Juif bjj Paryg gevonden ?f * Urmengcb, geteekend door een ^v . krankzinnige. X "V Kunst van Krankzinnigen. Over de kunst bjj krankzinnigen heeft ' ; dr. Joachim Friedenthal eene korte be schouwing gegeven in Reclams Univerf,- sum (Heft 40), waaraan, met bjj voeging van de reproductie der af beeldingen, het : ~ volgende is ontleend. De Musea, die in navolging van Lom? broso, onder vele anderen, Tambarini in Italië, Bechterew en Sikorski in Busland, Naecke in Duitschland en in het bizonder dr. Marie de eerste dokter in het groote krankziniigegestioht Saintjuif bjj Parjjs, gesticht hebben, laten een blik werpen in de werkplaats van den geest, die even verrassend als leerzaam ' is. Dr. Marie, in wiens verzameling het hier gereproduceerde zich bevindt, heeft in zqn ongeveer vijf-en-twintgjarue loop baan een rijk materiaal bijeen gebracht . en, een groote reeks soortgelijke gevallen kannen waarnemen. De resultaten, hier uit verkregen, zijn voldoende, om over de beeldende kunst bjj krankzinnigen, l hare voorwaarden, en haar aard een tamelijk juist overzicht te hebben. Onmiddellijk treft het groote ondersoheid tusschen beroepskunstenaars en , dilettanten in de kunst, die, ziek 'gewjtwden zijnde, toch hunne kunst verder », ... kunnen uitoefenen,?en de waanzinnigen, ,'" ' die eerst in en door hun waanzin, zon: ' der eenige opleiding tot kunstenaar ge; worden zijn. Wat Goya en Segantini ? om twee der grootsten te noemen in ; hun waanzin-hallucinaties in teekening ? of schildering schiepen, toont nog weinig ' . va» het psychologisch wonderbare, wat r bij mensehen in waanzin tot kunste? - naar geworden, valt op te merken. In ieder geval is het zeer zeldzaam, dat ? böroppskunstenaars hun manier van teeke; nen en schilderen onder de terug werking - ' van hun zielsziekte niet veranderen. Een typisch kenteeken is bij hen een zeldzame, zich wonderlijk openbarende : vergeetachtigheid. . - Zoo ging een schilder, die om zijn mooie kleine tafereeltjes uit de ISaeeuw :,; een zekere beroemdheid verkregen had, Teekening van een zielaieke. iiiiiiiiijHiitiiiiiiiiiiimiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiMimiiiiiiiiiiiiiiiiiii P, A, Stolyp. t P. A.. STOLYPIK, in leven Russisch minister- president. Hy' werd door den bij de politie geaecreditaerden revolntionair Bagrof tijdens eea gala tooneelvoorstelling te Kiew op laat van syn revolutionair* pari ij vermoord. Beeldhouwwerk van een krankzinnige, voorstellende dr. Marie, directeur van bet Qeaticht voor Krankzinnigen te Saint Jnif. Achter het beeld ataat dr. Marie zelf. in het gesticht kalm voort dezelfde soort te schilderen. Alleen liet hij steeds en bij alle figuren den neus weg, hoewel deze even goed en even af" waren als zijne vroegere. Op de plaats van den neus zette hij steeds een witte plek. Eea andere verpleegde in de stichting van dr. Marie schilderde op dezelfde manier en in de zelfde kleur portretten als in gezonde dagen, maar liet steeds de ooren weg. Of bij den veranderden geestestoestand steeds een zwakte vau het herinnerings vermogen of een zekere vrees, uit welke oorzaken dan ook, eene antipathie tegen het weggelaten zintuig voorzit, is niet uit te maken noch uit de onverschillige ant woorden dier zielzieken noch uit nauw keurige observatie. Dikwijls echter toont zich een veel dieper gaande en veel belangwekkender verandering, eene terugkeer tot archaïsche vormen, tot de lij n vo dring der Primitie ven. In dit geval is het zeer karakteris tieke proces waar te nemen, koe schil ders die met alle technische- eu kultuurvetfijning van hun tijd vertrouwd waren, de beste opleiding genoten -hadden, nu, onder den invloed van hun beperking en verstoring van deu geest, langzamer hand maar vaak plotseling ver leerden wat zij hadden leeren zien. Hun bleef niets dan wat met hen, in zekeren zin, geboren werd. Zij keeren terug tot de tastproeven" van geniale kinderen, en sciilderen en teekenen als in een tijd, dat het OOK niet gevormd was om kunst te zien. Ver van alle opleiding, van iedere opwekking, ver van levende en levendig ontvangen indrukken des daags verliezen zij iu de eerste plaats de ge schiktheid om. perspectief te zien, zij bemerken niet meer de wijkende lijnen, en zien niet meer de onderlinge afstanden der voorwerpen. Hoe minder hun hersens vermogen te oordeeleu en te coutró leeren, hoe verder zij komen te staan van kunst opleiding, des te grilliger, willekeuriger en ODjuister stellen zij de voorwerpen voor. Zij, bij wie deze verandering in het vermogen van te zien het toppunt ?bereikt, teekenen alleen nog maar iu parallelle streepjes en lijntjes. Z>p was onder de patiënten van Dr. Marie een architect, die de gewoonte had, phantastische bouwwerken te teekenen, waarvan de bovenste verdieping steeds breeder werd dan het grondvlak. Perspectief hield hij er in het geheel niet in. Da teekening zelf bestond uit evenwijdige lijnen zooals kindereu en primitieve volken gaarne maken. Evenals op den vorm heeft geestesstoring ook invloed op de kleuren. Deze werking is meer verklaarbaar. Want reeds bij normale menschea er vaart m in, welk een grooten invloed de gemoeds toestand op het onderscheiden, d.w.z. op het met gevoel eu oordeel onderscheiden van kleuren, hebben kan. Zoo kunnen menschen bij groot verdriet, blijde, zelfs de vroolijkste kleuren zoolang hun oordeel van onderscheid zwijgt en zij aan hun gevoel den vrijen loop laten niet blijde en vr o olijk zien. Zooals in het algemeen in de verschillende manier van zien en in de verschillende, menigTentoonstelliDg in uit Sttdel. Mm. Deze groepententoonstelling, gevormd door F. Hart Nibbrig, H. J. Wolter, 8. G. Bosch Reitz en S. Moulyn, is, als geheel Benomen, nog al samenhangend. De wenscbeüjkbeid hiervan wordt voor deze soort tentoonatellinlingen dikwijls niet ingezien. Al geeft; dit viertal schilders dan ook ongelijksoortig werk, ze contrasteeren niet op een onderling schadelijke wyse. Hart Nibbrig heeft met een zeer ruim aantal werken gelegenheid gegeven tot een duidelijk overzicht zijner productie gedu rende een twintigtal jaren. Dat is nu wel een gelukkig kan?j e voor wie toevallig aan een studie over Niobrig mocht bezig zijn alleen zon de afwezig&eid geroeid worden van het graphiache werk. dat ook menigmaal dit zijn naarstige handen k wam, BB kenschet send is voor zijn kunst. Maar afgeden van het ruime studiemateriaal dat zijn tentoon stelling biedt, geloof ik, dat Nibbrig door een kleinere maar meer uitgelezene inzen ding met een kenze-tentoonatelling gunstiger indruk zou hebben gemaakt. Door de menigvuldigheid krijgt zyn tentoon stelling nu ieti vermoeiend?, de k eerjy de van zijn respectabele hoedanigheden laat zich nu meer voelen in een gelijkmatigheid, die naar het eentoonige zweemt. Nibbrig ia een schilder die een overtuiging heeft, en naar een vast doel zjjn werk richt met volhardende inspanning en ia volle oprecht heid. Hy was een der eersten in ons land, die de nadrukkelijke aandaiding der kleur aandorat, die met wijd geopend oog obserLandschap, goed begonnen en in war reling van arabesken eindigend. Naar een teekening van een krankzinnige. maal zelfs groteske kleurweergave van sommige modernen, misschien even sterk een bepaalda gemoedstoestand als de meest verschillende wijs van zien en verdeelen van licht e a schaduw tot uiting komt. Hun steeds terugkeerende verklaring, dat zij, sinds zij in het gesticht waren, alle dingen en kleuren als in een nevel, zien in letterlijken zin alles zwart zien", is niets anders dan een lichamelijke reflectie van hun melan cholie. Hun droefheid, hun orufliierad, hun schaduw leven projecteert zie l voor hen met zwarte vleugels op den helder blauwen hemel, de veelkleurigste bloe men, het Zonnigste landschap. Zoo kan men in het Museum te Saintjuif, land schappen geschilderd zien, waarvan de lente-voorstelling somber is als de duis terheid van deu geest, waaruit zij ont stonden. Andere schilderijen hebben een enkel kleurige, eu dan schreeuwend kleurigen hoek, als een kreet van ver lossing in een helder oogenbhk. Sommige schilders ver warren hun werk kort nadat zij hun werk begonnen züa in de hoeken tot volkomen op zich zelf staande ara besken, als werkende in koorts, onder den plotseling weder opkomenden waanzin. Ia het gesticht vau Dr. Marie is een verpleegde, niet behoorende tot de schep pen ie kunstenaars, maar tot de kopiisten van verwonderlijke bekwaamheid. In de uren dat hem zij a demon niet vervolgt, kopieert hij schilderijen van Puvis de Chavannes of van Zeem met onnavolgbare nauwkeurigheid en waarheid. Maar het zelfde schilderij, van Zeem of van wien ook, dat hij in al de warme, lichtende en zonnige kleuren nagebootst heeft, kopi eert hij in de uren, waarin de waanziu hem beheerscht, iu de somberste, droefste kleuren, in de manier van Carrière, terwijl bij versom berin g der kleuren, de teeke ning, zelfs in de détails, volkomen juist blijft. Uit deze manier kleuren te zien uit den invloed vau den gemoedstoestand op de schijnbaar zoo objectieve kunst veerde ean landschap in het helle zonlicht, afceerig van het kansrijke spelletje met onbestemde tintjes en onbepaalde vormduiding. Hij vond daardoor als schilder een levenstaak, en zjjn groote arbeidzaamheid zooveel jaren lang, ia werkelijk eerbiedwaar dig. De pointilleermethode werd door hem niet toegepast uit een gril, doch als de naar zy'n aard en streven consequent doeltreiïande techniek. Maar ie methode verloopt in zijn werk wel eens in een systematische toe passing en een zeker plichtsgevoel waarmee hij tegenover ieder nieuw weik, als een ten einde te voeren taak, vervuld is, mag er wel schuld aan zij n, als de kleur wezenloos en de bleekheid krijtachtig ia. Het zijn dan schilderijen die een handleiding Nibbrig inhonden. Op te merken by deze tentoonstelling valt, dat het graphisc'ie karakter de neiging tot synthetiseeren (of reglementearen?) van kleuren en vormen in zyn vroegere werken meer heerschend was dan later. Maar ala verbiedend teeken laat zich ook constateeren, dat deze werkzame en ernstige geest, blijkens de latere stndie'a en schilde rijen uit Zeeland met verjongde energie zy'n leventstreven voortzet. Er zijn daaronder werken, pittiger en warmer dan ooit, en in 't bijzonder noteerde ik het schilderij: Duin op Wakkeren, met enkele figuren, om de voor Nibbrig grootsche conceptie van den licht val, die het motief van deze compositie uit maakt. In het figuur lijkt hij me als portrettiat het voordeeiigat. Nuchter geobaerveerd, strak en deugdelijk doorgevoerd, hebben die koppen soms een scherp pgychologiachen kant. De voorstellingen van naveder kleuienwedergave ook bij een nor malen kunstenaar, laten zich gevolg trekkingen maken. Het eigentlijke mysterie begint dus daar, waar in den waanzin plotseling een kunstvermogen?onverschillig van welke sterkte out waakt, dat vraeger nauwe lijks aanweiig, en zeker niet of nooit ontwikkeld was. In zulk een stilstand van het logische denken, ontketenden zich krachten, die zekerlijk in geheime diepten sluimerden. Ondanks Lombroso's onderzoekingen en de waarnemingen vau anderen kan men toch nog niet tot klaar heid komen in hoeverre waan en her innering uit het onbewuste zich tot scheppende kunst vermogen te vormen. Het betreft niet de gevallen van een voudige, bijna werktuigeljjken kunstarbeid, als borduurwerken, wapens, maar ook van phautastischen aard. Want daarbij is de zucht tot nabootsing in zekeren zin, in de handen" gebleven. Maar juist bij deze kunstenaars treft men groote com posities aan, vol originaliteit en eigen vinding, waartoe reeds een grootere begaving en scheppend vermogen behoor den. Natuurlijk zijn zoo goed als zonder uitzondering al deze schilder- en beeld houwkunst van een primitiviteit aan welke men terstond ziet, dat iedere school en oefening faalt. Maar juist zij doet weer voor ons opleven de eeuw, waarvan wij niet slechts de meeste docu menten naar ook de voorstelling verloren hebben: de eerste eeuw der menschheid met al hare Atavismen. Zij toont de eerste tastproeven der zich vormende menschenhand, hare lang zame ontwikkeling, hare onmerkbare vervorming. Er zijn teekeningen, nauw keurig herinnerende aan die welke Fransche geleerden Calaune en Vordier op de voor-historische grafgesteenten aangewezen hebbeu. Andere zijn als oud-Japansche bladen, en vele schijnen door hun exotische manier aan de kuostoverblijfaels van een Mexicaanschen stam ontleend. Voorts kan man waarnemen, hoe langzamerhand, onzaglijk langzaam, vormenzin scherper wordt, en uit da atavistische vormen zich ontwikkelt tot die der kuituur. Een briefbesteller, wien in zijn gezonde dagen het nooit in den zin kwam te teekenen, kreeg er, kort na zijn krank zinnigheid, een sterke, onbedwingbare begeerte toe. En al doende ontwik kelde hij eeu talent, hoewel hij zonder opleiding was, hoogst merkwaardig, daar zijn werk vol gevoel en de voorstelling levendig is. Zeldzamer nog is het geval van een kind, van een jongen van nog geen acht jaar, en behalve waanzinnig, teringlijder. Men kon den jongen niet het allerminste tot ontwikkeling bijbrengen. Hij leefc schier sinds zijn geboorte in het gesticht en is er nooit uit geweest. Deze knaap heeft een onweerstaanbare n drang om te boetseeren eu te modelleeren. Met vochtige aarde, bladeren, kurken, met al wat hij maar in handen krijgt, for meert hij allerlei dieren, paarden, honden, geiten eu merkwaardige fabelachtige figuren. Bij alle als vau zelf sprekende plompheid hebben deze modellen een loozen of landloopers, zy'n meest treffend om sommige eigenaardige typen. Orer 't algemeen echter van een te plat naturalisme. Maar de twee vrouwtiiguren in Steenoven, hebben een zekere sinistere statieusheid en de Veerpont vol passagiers, met Ebenen aan den overkant van de breede rivier, is als een boeiende vertelling van een landelijk geval, een natuurgetrouwe afschildering der lankmoedige stemming van het moment. Als een verdienste, kenmerkend voor Nibbrig, valt ook op te merken de waarschijnlijkheid in houding van den in zyn partij verdiepten Schaakt p eler. Vau de drie andere exposanten is Bosch Reitz de belangrijkste, althans de meeat opmerkelijke. Wolter ia als Nibbrig een strever naar lichtuitdrukking, zonder even wel de techniek van het stippelen toe te passen, maar ook veelal zonder diens consistentie van kleur. Zyn groot opgezette en bedachtzaam uitgewerkte landschappen behooren niet tot zy'n meest lerende werk, ala bjjv. No. 48 Sneeuw te Laren, dat een gloed rol atudietje is op het motief van oranje, wit en naar het lila zweemende blauw. Maar over het alge meen komt het me voor, dat deze schilder te zeer met een vooropgezet palet werkt om het klare buitenlicht te schilderen. Er zyn verschillende werken van een meer eonoren toonaard, van een gedempte maar diepere kleur, die my meer naar zyn werkelyke neiging schijnen. Het schilderwerk van Moulyn is kleurloos maar heeft een zekere tendenz naar het klassieke, als een verre naklack van Foussin. Een streven naar het veredelen der vormen, Naar een portret van een waan zinnige, door een waanzinnige. levendige houding, een beweeglijkheid, die den kleinen kunstenaar bij normale ontwikkeling der hersenen waarschijnlijk tot een groot kunstenaar gemaakt zou den hebben. De interessantste krankzinnige is echter een gewezen porceleinfabrikant, die onder den schuilnaam Tirkof merk waardige kunstwerken, getuigend van veel talent, tentoongesteld heeft De kunstvoorwerpen, die hij vroeger als werkman maakte, onderscheidden zich door niets en waren volk imen minder waardig. Zijn talent werd eerst bij zijn krankzinnigheid, die in grootheidswaan eu vervolgiugsvrees bestaat, geboren. Hij kan slechts werken als zijne ziekelijke extase op 't hoogste is. Dan maakt hij teekeningen met origineeleen verbluffende lijnen; arabesken en landschappen van groote decoratieve waar Ie. Een groot aantal der waanzinnigen met den drang naar kunstuiting poogt steeds eu altijd den duivel voor te stellen, die in hen gevaren is. Zij doen alle moeite al zijne verwisselingen, wegen en kwellingen te teekenen. Zij vinden geheimschrift uit, om zich aan hem ver staanbaar te maken en hem in zijn taal te bannen. De middeleenwsche voorstel ling van hel, boven- en onderwereld vau den een- en twee-hoornige wezens, wordt bij hen levendig. Zelfs de angst voor hypnotisme speelt in deze teekeningen een rol, eu menigmaal zijn ze zoo beverig eu verward geteekend, als mediums onder den blik van den hypnotiseur kunnen doen. Wie vermag de geheimen dezer ver schijnselen op te lossen! Landschap, geteekend door een krankzinnige. in de gedaanten der boomen vooral, door een wel fijazinnig aangelegd schilder, doch van geringe macht, is n et te miskennen. Het zyn eigenlijk idylles op het hollandache landschap die hy maakt, met een wisseling van gekunateldheH en stHe gevoeligheid. In een klein echilderytje: Avond, ia eanteedere duiding der onwetenlykheid van dnisterend licht. Ik noteerde ook: Aan de btek, ala een der beste stukje?. De litho'a van Moulyn zijn voldoende bekend, met hun nauwkeurige doch zeer gelijkmatige zelfs matte uitvoering. Bosch Reitz zou te noemen zyn de schilder van het aristocratische landschap. Zijn geheele inzending, bestaande uit 28 schilderyen ig getiteld : Gezichten van de villa Torlonica te Frascati byi Rome. 't Zijn parken met vijvers, bassin», terraisen, balustraden en fonteinen. Het ia de kunstmatig aangelegde natuur, geschikt geordend; met plan t gewas sen en geboomte, zorgzaam aangekweekt tot een wseldegroei. Ia die lusthoven zijn de grasvelden efïene groene vlakken, torsen dikke stammen bladervolten ala ruime zware gewaden. Het zonlicht ia dartel en kaatat op de blanke balustraden, blinkend in voor naamheid tusschen die natuurlijke coulissen van donkerend groan. Naar het kunstmatig karakter van de se aatunrtafereelen voegde zich de opvatting van den schilder wat gewild en in de van bladermasca's zwaar bevrachte boomen zag hij bij voorkeur de vormwendingen in een kringverloop van lijnen. De accentuatie's van vormen, waar takken bloot- komen, gaan daarby' schier schuil. Deze stylistieche neiging werd waar