TFT 27 April '13. No. 1870 DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VO O R NEDERLAND De burgerwacht te Antwerpen tijdens de algemeene werkstaking bitume enfJammédans Ie sol d'un volcan, et qui dans la vie Ordinaire marquent souvent la phase, pleine de délices, succédant a une grande crise morale ou physique." Berlioz heeft zétenminste levenslang in toepassing gebracht, als mensen, als componist, als dirigent. Hij was een natuurverschijnsel, hij beheerschte alles behalve zich zelf en dezen Lucifereaan heeft men Zaterdagavond phlegmatiek ontgoocheld. Niet alleen het pandaemonium! Dit was een burlesque parodie op de bedoelingen van den auteur, op zijn geheele wezen en zijn muziek. Schumann had dit mannenkoor, zoo uitgevoerd en zoo levenloos, misschien ook geaccentueerd met die tempi en die uitdrukking. Maar de rest was. eveneens wat traag, slap en mat, 't leek haast de Matthaeus-Passion, een beetje te zelfgenoegzaam, lijzig gerythmeerd. zonder animo en entrain, zonder begrip van de ranke en expressieve melodieën, zonder stem ming, zonder geest en zonder artisticiteit. Dit zijn maar phantasieën van mij! Zij «enter, die de vorige uitvoering gehoord hebben onder Edouard Colonne zijn nog veel ontevredener. Doch het is lang geleden dat .men bij Toonkunst" zulk een onaan tastbaar solo-quartet zag optreden: Augue de Montallan, fel en meesleepend als Marguérite, miiiiiiiiiiiiriiiiiitiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiMiiiiiriiiiiiiiiiiiiiMiiiiii ENSCHAPPOÜKE V LXXXI De moleculair-luchtpomp van Gaede De eerste luchtpomp is zeer langen tijd ook de beste geweest; toen Torricelli de barometer uitgevonden had, had men meteen een goede methode om een ruimte lucht ledig te maken. Men behoefde slechts een glazen buis te nemen van pi.m. 80 cm. lengte, met een glazen ballon aan zijn uit einde. Alles werd gevuld met kwik; het open einde werd gesloten met den vinger, en het toestel omgekeerd in een bak met kwik gezet. Het kwik daalt dan tot een hoogte van 76 cm. en de ruimte erboven is het bekende luchtledig van Torricelli; men behoeft de glazen ballon dan nog slechts te scheiden van de buis om een in theorie absoluut luchtledig te hebben, dat in de practijk echter niet geheel luchtledig was. Een minder volkomen luchtledig werd later verkregen door het algemeen bekende model luchtpomp, gevonden door van Guericke, in een tijd toen natuurkundigen nog burge meesters konden zijn of burgemeesters nog natuurkundigen, zooals men het op wil vatten. Het grondidee van deze en alle verdere luchtpompen is dat telkens een deel der lucht die in de leeg te pompen ruimte zit, weggezogen wordt, met een zuiger, zoodat de overblijvende lucht steeds geringer wordt en in druk afneemt. De zuiger, die gebruikt wordt, kan van een vaste stof zijn gemaakt, maar kan ook uit een vloeistof oppervlak bestaan, b.v. uit kwikzilver. De gevolgde methode kan in bijzonderheden Fig. l. SCHEMA'DER'MOLECULAIR-LUCHTPQMP. A: as, die snel ronddraait in de richting van de pijl, in den cylindermantel B waarin een gleuf loopt van N naar M ; zooals de manometer M aangeeft ontstaat dan bij N een lager druk dan bij M omdat de as de ucht meesleept. Plamondon, cristallener en sensitiver dan vroeger, als Faust, Paul Eijraud als Brander, Jean Reder als Méphisto. Reder zingt te goed, om deze rol te kunnen spelen, bij tumultueuse passages ging hij onder in de geluidschokken en zeer ongelukkig. Elders daaren tegen zong hij magnifiek. Behalve den wensch dat Toonkunst" dezen misgreep (er werd blijkbaar te weinig gewerkt) spoedig herstelt, nog een laatste opmerking: wanneer zal men de bandteekening van het programma-boekje opdragen aan een kunstenaar? De schreeuwerige en smakelooze teekening, welke men doorgaans gebruikt, verveelt al lang genoeg, dunkt me. MATTHIJS VERMEULEN * * * Een vacantieschool Er Wordt, dikwijls met succes, tegenwoor dig meer dan n poging gedaan om het min der gewenschte aandeel, dat de straat heeft in de opvoeding onzer stadsjeugd, uit te schakelen of in ieder geval te neutraliseeren door het doen inwerken van andere, betere, invloeden. Tot nu toe beperkte zich deze nuttige preventieve arbeid om verschillende redenen slechts tot het's avonds van-straatHIIMIIIIIIMIItlllllllMIIIIIUIIIIIIIItlllllHlllllllllllltllllllllltlllllllllMIIIIIII zeer sterk verschillen; een zeer bekende methode is die van de kwikdruppelluchtpomp waarbij een serie van kwikdruppels in een buis vallend, die met de leeg .te pompen ruimte verbonden is, telkens tus schen twee druppels een deel der lucht meevoert, zoodat het overblijvende deel steeds ijler wordt. Het bereikte vacuüm hangt voor een groot gedeelte af van de zuivere afwerking der toestellen, maar beneden een zekere grens kon men nooit komen. Deze grens is voor de nieuwere soort luchtpompen echter reeds aardig laag, want terwijl met' een gewone luchtpomp (model von Guericke met eenige verbete ringen in de constructie) een luchtdruk bereikt wordt van minstens l m.m. kwikdruk kan men met de kwikdruppel-luchtpomp reeds een kleinste druk van een duizendste m.m. kwikdruk bereiken en met een ver beterd systeem kwikpomp een druk van een honderduizendste m.m. kwikdruk, en later zelfs van een druk die nog vijf maal kleiner was dan deze laatste. Terwijl deze drukkingen rijkelijk klein genoeg zijn voor de meeste doeleinden, is het toch o.a. voor het onderzoek van electrische ontladingen in zeer luchtverdunde ruimten gewenscht om nog geringer drukkingen te bereiken. De tot nu toe uiterste stap is ge daan door dr. Gaede die een soort lucht pomp bedacht heeft, die in constructie zeer sterk afwijkt van het tot nu toe gevolgde systeem. Het grondidee van zijn methode kan verduidelijkt worden door figuur l; in de holle cylinder B, die in doorsnee geteekend, is draait een goed sluitende as A, in de richting die door de pijl aangegeven is (dus volgens de wijzers van een uurwerk of positief"). In de cylinder is een gleuf aangebracht van af n tot m, en deze uit einden zijn door zijbuizen in den cylinder wand verbonden met de slangen s, die aan .een U-vormige buis vastzitten waarin kwik zit, dat, voordat men het toestel in werking zet, links en rechts even hoog staat omdat de luchtdruk op beide kwikoppervlakken even groot is. Zoodra men de as A in snelle draaiing brengt, wordt de lucht die houden der kinderen. Doch wij weten al ,te goed en de onderwijzers merken het duchtig hoe een op straat doprslenterde vacantie van drie lange weken in. staat kan zijn om de begeerte naar straatschenderijen, die door het vreugde scheppen in aange name bezigheid en ontspanning aan het verdwijnen was, weer lustig te doen uit breken. Het is, in Amsterdam, doch zeker ook in andere groote steden, voor ouders en kinderen uit volksbuurten eigenlijk .een troosteloos uitzicht: het naderen van de groote vacantie. De middelen en de ge legenheid om de vacantie tot een heerlijken tijd van gezonde ontspanning te maken, ontbreken, zoodat bij goed weer de straat, bij slecht weer de veelal kleine woning de eenige toevlucht der kinderen is. Alleen voor de rakkers en boefjes, de jonge boh miens, die hun benauwde buurten uittrekken om te zwerven langs de havens, is de vacantie eenigszins recreatie, al vaart hun braafheid er minder wel bij doch voor al de andere kinderen, zoo oude als jonge, is de zomervacantie een wanhoopstijd, zóvervelend n triest, dat ze gaan ver langen naar de inrichting, van welke de meesten andeis 'een natuurlijken en ge recht vaardigden af keer hebben: de school. Dat verlangen naar school (bij gebrek aan beter, dat moet gezegd!) heeft buitenlandschen paedagogen en sociologen op de ge dachte gebracht, of het, wanneer de vacantie voor ouders en kinderen uit volksbuurten werkelijk zulke onaangename gevolgen heeft, maar niet beter ware, de school niet te slui ten. Het was hier de bedoeling niet, om den kinderen hun meestal toch reeds zoo korte tijdelijke vrijheid van bewegen en opademing van ziel en geest te ontnemen, doch om hun, ter aangename onderbreking van de gewone schooldagen, een tijd te geven, waarin het naar-school-gaan geheel vrijwillig is, en de school zelf, o wonder, een plaats louter van spel en blijheid, met veel gelegenheid om in de open lucht te verkeeren. In Amerika werden deze vacantiescholen het eerst in praktijk gebracht, in Londen werd deze idee, op iniatief van mrs. Humphrey Ward, de bekende schrijfster, eenigszins ge wijzigd nagevolgd 1), en nu zal, dank zij den arbeid van de volijverige directrice van Ons Huis", mej. Van Asperen van de Velde, Amsterdam dezen zomer ook zijn vacantleschool hebben. Echter, in voorloopig nog vrij bescheiden vorm, en slechts voor n stadsdeel. Dat er feitelijk, voor alle dicht bevolkte buurten een groote behoefte bestaat aan een vacantieschool, blijkt uit de talrijke aanvragen, welke der directrice na een voorloopige aankondiging van het plan reeds gewerden. Er kunnen 600 kinderen voor de vacantie-school ingeschreven worden (300 voor 's morgens, 300 voor 's middags) en de directrice verwacht, dat de Jordaan, het stads deel waar Ons Huis" (in de Rozenstraat) arbeidt, alle plaatsen zal bezetten, om zijn in de vacantie met kinderen doorzwermde straten en huizen een weinig te ontlasten. Het karakter van .deze vacantie-school is geheel on-schoolsch. Aan de rooster van 1) Zie het artikel van mej. M. Kalff in De Amst. van 29 Sept. 1912. in de gleuf zit, meegesleept door de snel draaiende as van n naar m. In het dagelijksch leven kunnen wij dikwijls genoeg waarnemen hoe een snel bewegend voor werp, b.v. een passeerende sneltrein, een windvlaag veroorzaakt in de richting van de treinbeweging doordat de luchtdeeltjes meegesleept worden. Bij m, en dus ook in de daarbijbehoorende buis zal een luchtophooping ontstaan terwijl in n en de daarbij behoorende buis lucht weggezogen wordt dus een luchtverdunning ontstaat. Het ver schil in luchtdruk van n en m zal zichtbaar worden door het gedrag van het kwik in de U-vormige buis. Het zal links hooger gaan staan dan rechts en wel zóveel hooger dat het verschil in kwikniveaus het druk-verschil opheft. Is het hoogteverschil l centimeter dan is de luchtdruk bij n l centimeter kwikdruk lager dan bij m. Bij dit verschijnsel doet zich een eigenaardig feit voor dat van het grootste belang is voor de bruikbaarheid der methode; het is n.1. een feit dat het luchtdrukverschil tusschen n en m bereikt, onafhankelijk is van den begindruk, tenminste zoolang de druk niet lager is dan een zekere waarde die een duizendste m.m. bedraagt. Dit beteekent dat de druk bij m 75 cm. kwik is als bij n 76 cm. is, maar dat hij ook 31 cm. is als hij bij n 32 cm. is; dat hij bij m 3 cm. is als hij bij n 4 cm. is enz. Ging deze regel door, ook voor de kleinste drukkingen dan ziet men zeker wel in dat men met dit toestel een absoluut luchtledig zou kunnen bereiken, immers, men behoefde dan bij n een druk te maken (met een gewone lucht pomp) van l cm., dan werd de druk bij m l?l = O cm. kwikdruk, dus een absoluut luchtledig! Maar ik heb reeds gezegd dat voor lagere drukkingen de regel niet doorgaat omtrent het drukverschil. Wanneer de druk n.l. afge nomen is tot een duizendste mM. kwikdruk, worden de moleculen door de as-oppervlakte in alle mogelijke willekeurige richtingen teruggekaatst, en zij vliegen van de eene wand naar de andere zonder andere mole culen te ontmoeten. In deze zeer luchtver dunde ruimte, beneden 0.001 mM., kan door a-?-a SSFig. 2. DOORSNEE VAN DE AS DER MOLECULAIR-LUCHTPOMP. A: OS, waarin een gleuf ingesneden is met een diepte E; in deze gleuf steekt het uitsteeksel C van den cylindermantel B; N en M zijn de punten die overeen stemmen met N e/z M uit fig. l,waar een drukverschil optreedt bij as-rotatie. Fig. 3. AS DER MOLECULAIR-LUCHT POMP. In de as A zitten een aantal gleuven naast elkaar, ieder ingericht zooals in fig. 2. Door gestippelde) buizen, in den cylindermantel B, wordt telkens het lage drukpunt van een gleuf verbonden met het hoogste drukpunt van de volgende gleuf. (M-NI, MI-N>, enz.) DANCOURT IN ZIJN EENDEKKER \ Dancourt vloog met zijn Borel-eendekker in een dag van Parijs naar Berlijn, een afstand afleggend van 1010 kilometer. werkzaamheden (een inderdaad zeer uitvoerig werkplan) moet natuurlijk de hand gehouden worden, omdat anders niet met zeshonderd kinderen zou zijn te manoeuvreeren, doch de verschillende groepen mogen hun wan deling, spel of bezigheid opluisteren met al wat in staat is aan een lichten kindergeest te ontvonken. De babbeltjes, welke in school zoo onverbiddelijk meestal worden gesmoord, vinden hier eerder aanmoediging, al kan natuurlijk niet elke conversatie worden toegestaan. Bij goed weer trekken de groepen van oudere kinderen onder geleide de stad uit, de zuivere zomerlucht in, eenige uren los van de benauwing der heet-gestookte stads straten. Dat geeft schatten van frissche in drukken en doet leven tintelen door het op de schoolbanken zat-gezeten lijf; dat belooft na de vacantie: geschiktheid en lust om de leerstof op te nemen. De groepen van jongere kinderen vermeien zich in allerlei prettige werkjes, meest alle in de open lucht. Het werkprogramma is mij een waarborg, dat eiken morgen en eiken middag de kinderen zich zullen verdringen voor de deuren van Ons Huis". Slecht weer doet de wandelingen vervallen, doch in verschillende zalen van Ons Huis" trekken de jongens en de meisjes elk aan den voor hun leeftijd en neiging prettigsten arbeid. Voor ieder kind is de vacantie-school, drie weken lang, elke week vijf keer een hal ven dag opengesteld,öf 's morgens (van half tien tot twaalf uur), f 's middags (van twee uur tot half vijf), terwijl de driehonderd kinderen van iedere afdeeling naar den leef tijd zijn ingedeeld in groepen van 20. Elke groep heeft een gesalarieerd leider of leid ster, die wprdt bijgestaan door vrijwillige hulpkrachten. Ofschoon geen enkel kind wegens onver mogen der ouders niet aan de vacantieschool zou mogen deelnemen, wordt in beginsel voor ieder kind een zeer kleine wekelijksche vergoeding gevraagd. Den meesten ouders kan die niet bezwaarlijk zijn; de bedoeling is ook niet om met deze vergoeding een belangrijk deel der uitgaven te dekken, doch alleen om daardoor een prettige verhouding te doen ontstaan tusschen Ons Huis" en de ouders, prettiger dan wanneer ze de vacantieschool als een gunst, een gave, had den te accepteeren. De kosten van deze proef bedragen onge veer achthonderd gulden. Daar niemand van de vermogende Amsterdammers, die daartoe in staat zijn, het bestuur van Ons Huis" met dit sommetje verblijdde, moet het uit bescheidener bijdragen dit zien te verkrijgen. Ik verneem, er wordt belangrijk minder aan het Leger des Heils gegeven; als men nu der vacantieschool eens gedacht? HESSEL JONGSMA * * * Amerikaansch onderwijs Met een voortvarendheid, die ons trage achteraankomers terecht met naijver kan vervullen, neemt men op de Amerikaansche scholen de nieuwste uitkomsten van weten schap en studie ter harte, en dit kan, wan neer men goed in 't oog blijft houden wat des kinds is en wat niet, een zegenenden invloed hebben. Nu echter kunnen de meer bezadigde en steeds rijpelijk overleggende Hollandsche school-autoriteiten, die nooit in heiligen ijver hun vingers brandden, meesmuilend wijzen op de kwade uitersten ! van deze Amerikaansche voortvarendheid, ! waarvan dan de kinderen dupe worden. lllltllllllllMI Fig. 4. MOLECULAIR-LUCHTPOMP, (rechts achteraan) met ELECTROMOTOR (links), die de as 12.000 wentelingen per minuut laat maken. de as-rotatie wel een drukverschil veroor zaakt worden, maar steeds minder dan bij drukkingen boven 0.001 mM. Dit neemt toch niet weg dat ook beneden de boven genoemde gasdruk deze luchtpomp nog een zelfde soort werking uitoefent, dus de druk voortdurend verlaagt, al is 't dan in mindere mate. In de praktijk is de inrichting van het toestel als volgt: zooals figuur 2 aangeeft is in de draaiende as a een groeve gemaakt die over de geheele omtrek doorloopt, met een diepte b ; deze groeve is alleen onder broken door het uitsteeksel c, dat van de cylindermantel B in de groeve inspringt. Op zij van c zitten de uitgangen n en m, die overeenstemmen met de besproken openingen n en m in fig. 1. Beschouwen wij de as als de cylinder in de lengte doorgesneden is (fig. 3), dan zien wij dat in de as een aantal gleuven zijn gemaakt, zooals bij fig. 2 besproken zijn, en dat door buisjes in den cylindermantel (deze huisjes zijn gestippeld aangegeven in de figuren !!) telkens het lage drukpunt van n groeve verbonden is met het begindrukpunt van de volgende groeve, wier lage drukpunt weer verbonden is met het begindrukpunt van de derde groeve, enz. dus m met «i, mi met n;, enz. In elke groeve wordt de druk dus een trapje lager gebracht. De eerste opening is dan verbonden met de ruimte, die met een gewone luchtpomp reeds een verminderde luchtdruk van enkele mM. kwik gekregen heeft, terwijl de laatste lage druk-opening verbonden is met de ruimte waarin een zoo volmaakt mogelijk vacuüm bereikt moet worden. De afsluiting van de draaiende as in zijn naven, die de cylinderwand immers door boren moet, wordt verkregen door een spiraalvormige groeve in de as (bij de naaf) aan te brengen en met olie te vullen. Door de snelle draaiing der as wordt de olie naar buiten geschroefd", maar doordat buiten de druk grooter is dan binnen in den cylinder drukt de lucht de olie weer terug, zoodat deze twee krachten de olie als afsluiter op zijn plaats houden. Het smeren der as is natuurlijk tegelijk op deze wijze bereikt. Het verschil in druk tusschen telkens twee punten n en m hangt af van het aantal om wentelingen dat de as per seconde maakt. Hoe sneller de as draait, des te beter wordt de lucht meegesleept en des te grooter is het drukverschil. Met een motor (fig. 4) wordt de as van de luchtpomp in beweging gebracht en als het aantal omwentelingen gestegen is tot het duizelingwekkende getal van 12.000 per minuut (of 200 per seconde!) bereikt men in het allerlaatste lage-druk-punt een vacuüm waarin een druk heerscht van slechts n vijfmillioenste m.m. kwikdruk. Deze druk wordt berekend uit de druksprongen bij elke groeve van n tot m. Hoe gering deze lucht druk is blijkt uit de volgende getallen: ter wijl de tegenwoordige luchtlaag, die de aardbol omgeeft een dikte heeft, die op zeer verschillende waarde geschat is maar zeker een paar honderd kilometer bedraagt, zou onze dampkring als hij net zoo ijl was, als de lucht in het met de moleculair-luchtpomp bereikte vacuüm, een dikte hebben van slechts een vijfhonderdste millimeter. De pomp werkt buitengewoon vlug: wat de tot nu toe bestwerkende luchtpomp (rotatie kwikpomp van Qaede) in 100 secon den bereikte, wordt door deze moleculairluchtpomp in een tienmaal korter tijd be reikt. Een der groote voordeelen is ook nog dat deze pomp ook dampen weg zuigt, b.v. waterdamp, die bij vorige pompen altijd moest verwijderd worden met droogmiddelen; zelfs al werd de leeg te pompen ruimte met waterdamp gevuld, dan werd de zeer lage druk toch in zeer korten tijd bereikt. P. VAN OLST De figuren zijn ontleend aan die van E. Leybold's Nachfolger, Keulen, welke firma de moleculair-luchtpomp construeert.