DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND 21 Juni '14. No. 1930 De Bugra" te Leipzig De Halle der Kultur", een gebouw in gewapend beton, overgebleven van de Bouwvaktentoonstelling in 1913 Over de tentoonstellingen van het Boek DE BUGRA" TE LEIPZIG ? De hoofdredakteur verzocht mij in een algemeen artikel een overzicht te willen geven van de grafische tentoonstelling te Leipzig. Zoo eenvoudig deze vraag is, zoo moeielijk is hierop het bescheid. Doch ik wil trachten in een kort over zichtelijk 'beeld iets weer te geven van mijne indrukken. De tentoonstelling is veelomvattend, zeer uitgebreid; men Jieeft niets verzuimd, letterlijk niets vergeten. Alles is bijeen gebracht wat ook maar eenigermate verband houdt met het schriftwezen, met het boek, met de teekenen waarmede de eene mensen aan den anderen mensch iets van zich zelven en van anderen mededeelde. Om dit nu de wijze waarop de menschheid steeds en altijd bezig was haar indrukken vast te leggen van meet af te laten zien, heeft men in n groot gebouw, een huis dat over bleef van de in 1913 op hetzelfde terrein gehouden Bouwvak-Tentoonstelling en at eigendom is geworden van de stad Leipzig, een prachtig overzicht gegeven van hetgeen alle volkeren, van af de holenbewoners tot de menschheid van dezen tijd, op grafisch, op schriftteekenkundig gebied vermochten. In deze Halle der Kultur" let wel: een reclame-betonbouw van een Duitsche ijzer-betonmaatschappij, waarvan de kosten een kolossale som bedroegen en dat de stad Leipzig voor eenige luttele tien duizenden mark kon overnemen kan men in de benedenzalen zien, natuur getrouw met grot en al nagebootst, hoe de grotbewoners het reeds verstonden uiterst nauwgezette afbeeldingen van dieren in het harde rotsgesteente te griffelen (eenige afbeeldingen hiervan hebben vroeger in dit Weekblad, rubriek Uit de Natuur", gestaan), hoe de NoordAmerikaansche Indianen, de Azteken, de Assyrie'rs, de Egyptenaren, Japanners, Indiërs meeningen, begrippen, op de steen, op de papyrusrol vermochten te brengen, hoe daaruit de schriftkunst ontstond. Hier ook wordt een overzicht gegeven van de teekenkunst, van de beeldende schrijfkunst van het kind en vastgesteld dat de kinderen van alle tijden, van alle volkeren, in hunne eerste primitieve uitingen absolute overeenkomstigheden hebben. Men ziet hier teekeningetjes, naïeve krabbels, van Japansche naast Europeesche, Indiaansche, Hollandsche, Indische kinderen en allen, allen zonder uitzondering, plegen zich op merkwaardig eendere wijze te uiten. En zoo gaat men verder, verder met de ontwikkeling en het overzicht der prentschijf klimt op tot deze dagen. Als einduitkomst wordt in dit zelfde gebouw een inzicht gegeven (in haar liefst 12.000 nummers) in de grafische kunst, de etskunst, de litho en de houtsneêkunst van ongeveer alle landen der wereld ook Holland is hier na tuurlijk vertegenwoordigd en zelfs vrij uitgebreid en zeker niet slecht, doch het zou te veel plaatsruimte eischen, indien ik u in details een begrip moest geven van al het schoone prentwerk dat is uit gestald. Maar deze Halle der Kultur, niettegen staande zijn reusachtigen opzet, is als het ware slechts een aanloop tot het heden. Het heden, vooral neergelegd in het boek, de schrift-, de boekkunst, om tevens te betoogen dat Leipzig is het centrale punt van het boekwezen in Duitschland, neen, van de gansche wereld. Leipzig waar de Deutsche Börsenverein, een lichaam als bij ons de Vereeniging tot bevordering van den Boekhandel, is gevestigd. Leipzig dat nu viert het honderd en vijftig jarig jarig bestaan van de Academie voor Boek kunst en grafiek. Wij, arme Nederlanders hebben, 150 jaar na de oprichting van deze instelling, nog niets wat daarop gelijkt. Ter gelegenheid dezer tentoonstelling is een klein handig boekje verschenen, in de overal geplaatste automaten voor de somma van tien pfenning te krijgen. Het werkje heet Leipzig het middenpunt van den boekhandel. Tal van inlichtingen en statistische gegevens doen een denk beeld krijgen van de groote beteekenis van Leipzig als boekenstad. Ik doe er een paar grepen uit: In Leipzig klom in 1913 de omzet van de boekverkoopingen tot een bedrag van ruim een millioen. Er verschenen 3662 muziekwerken. Het geheele duitsche spraakgebied omvatte in 1908 het getal van 28.403 nieuwe boek werken. In Leipzig verschenen daarvan 5233 of 20 pCt. Op elke 60 inwoners van Leipzig, behoort er een tot den boek handel of aanverwante vakken. 32 mil lioen kilogram boeken werden per spoor, 12 millioen per post verzonden, enz. enz. Doch ook zonder dit boekje van veel zeggende cijfers, begrijpt men op deze tentoonstelling al heel gauw dat de germaansche landen in het bijzonder Duitschland aan de spits staan van de boeknijverheid, het boekwezen en de boekkunst. Want behalve Italië, maken de latijnsche landen nu juist geen schit terend figuur. Rusland daarentegen zou mettertijd wel eens kunnen blijken het land te wezen van de nieuwste begrip pen. De boekverzorging is in Duitsch land buitengewoon. Letterlijk geen uit gever of hij heeft begrepen dat een boek een kunstwerkje in zijn uiterlijke ver schijning heeft te zijn. Er is in de lettergieterijen een nieuw brandend leven, heerlijk om te zien en belangwekkend is ook de enorme belangstelling om niet te spreken van de trots van alle Duitschers in deze beweging. ' Meermalen hoort men de bewering en ze is in sommige opzichten waar, dat de andere kleinere landen, door hun geringeren omzet zich niet kunnen veroorlooven hetgeen een groot land doet. Maar er is zoo'n vurige, zoo'n opwindende geest in het volk zelve ook en die vindt men bij ons en anderen niet. En hoe vindt ge het fiere woord van een der grootste Duitsche uitgevers: Als ik de overtuiging heb dat een boek ten goede zal komen aan de cultuur van het Duitsche volk, dan geef ik het uit, al weet ik te voren dat ik er finantieel schade door zal lijden. En dit is niet alleen maar een trotsch woord. Meer dan n uitgever bewaarheidt deze woorden. Het is een prachtige geest, waarvan ik wel gaarne door andere volkeren het onze in de eerste plaats wat zag overgenomen. De Hollandsche De Bugra" te Leipzig Bibliotheek in stijl Louis XV afgestaan door Frau von Schoeller afdeeling slaat overigens geen kwaad figuur en behalve Zwitserland blijkt Hol land tusschen de staten, die in een zelfde huis gevestigd zijn, n.l. Spanje, Zweden, Noorwegen, Denemarken, er hoe langer hoe meer de beste te zijn. Veel draagt daartoe bij de goede inrichting der zaal en niet het minst de afdeeling toegepaste grafiek, door De Roos ingericht. Ja, eigen lijk alles wat in Holland door kunstenaars raadgevingen tot stand kwam is goed, soms voortreffelijk. Een ernstige waar schuwing voor hen, die meenen geheel op eigen wieken te kunnen drijven. Weet men wel dat hier het leeuwendeel der uitgevers en lettergieterijen hun specialen artistieken raadgever hebben en dat de aangeboden manuscripten niet door de uitgevers zelven doch door een kunst zinnig lector worden gewikt en gewogen? Onder de goede afdeelingen behoort eveneens: Het huis der Vrouw. Mooi komt de vrouwenarbeid hier uit. Holland is ook vertegenwoordigd, maar dat had, dunkt mij, nog beter gekund. Ook het gebouw van het Huis der Vrouw is door een vrouw ontworpen; eveneens -de binnenversiering, zoo goed als ik nimmer zag. Ik geef hier de namen dezer twee voortreffelijke vrouwen. Het zijn Emilie Winkelmann (Berlin) en Cornelia PaczkaWagner. En men is niet karig met de ruimte ook geweest. Het Huis der Vrouw is zeer uitgebreid. Er zijn afdeelingen van vrije en toegepaste grafiek, muziek, boekerijen, kunsthandel, de pers, het schrift, de wetgeving. Als men vermoeid is van het kijken kan men in de gaande rijen een smakelijk kopje thee drinken. Zoo nu en dan geeft men daar iets over de vrouwenbeweging ten beste. En dan de vrouwen zelf, die hier inlichtingen geven, zijn zoo buitengewoon smaakvol gekleed. Alle blauwkouserij is verre. Werkelijk het is een genot hier te zijn, te mogen zien en te mogen hooren. Nu ik het toch over de vrouw heb, moet ik nog memoreeren de prachtige verzameling oude boeken en oude gra vures die in bruikleen zijn gegeven door Frau von Schoeller. Deze verzameling is evenwel niet in het Huis der Vrouw doch in het hoofdgebouw van Duitsch land. De boekerij is daar in zijn geheel d.w.z. met de geheele, fraaie Lodewijk Vijftien betimmering. Om een denkbeeld te geven van de waarde dezer boekenschat: het geheel is verzekerd voor anderhalf millioen mark. Er zijn tal van origineele Dürers en Dürerboeken met gravures en houtsneden. Veeltijds eenige of zeer bijzondere exemplaren. Dan een origineele Teuerdank-editie, een H. Sachs uit 1530, een Hollandsche bijbel met gekleurde gravures uit 1494. De afdeeling van het Kind en de School, weer in een groot afzonderlijk gebouw, omvat alles wat men maar denken kan op dit gebied en men is verbaasd van wat niet al de Duitschers een studie maken. Teekeningen van kinders, dansen van kinders. Met behulp van gegevens voorgesteld hoe groot men het kind moet leeren schrijven, welke de gemiddelde grootte der letter zal zijn, hoe de banken moeten ingericht zijn, hoe men blinden leert schrijven en lezen, hoe het onder richt in de schrijfkunst in andere landen is, tot in China, Japan en in negerlanden De Bugra" te Leipzig Tentoonstellingsgebouw Der Kaufmann", duidelijk symbool dat de tentoonstelling niet uitsluitend staat in het teeken van de Kunst incluis. Men heeft een paar dagen ge leden een aparten Kinderdag gegeven. Maar dit scheen toch maar voor de pret te zijn en de organisatie daarvan liep een beetje in de war. Want de Wandervögel" een soort vereeniging van openlucht-jongelieden, die zich afharden en andere gaarne de behulpzame hand bie den en die den Kinderdag zouden regelen, lieten een half uur voor den aanvang weten, dat ze verhinderd waren. De kinderkens, die zich voor het huis der School verzameld hadden, wachtten met hunne vlaggetjes en potsierlijk-duitsche mutsjes vergeefs op hunne leiders en begonnen later ietwat ongeregeld de ten toonstellingsterreinen te verontrusten. Ook de machinehallen hebben voor den vakman veel interesse. Kranten wor den er gedrukt op neg snellere rotatie persen dan een paar jaar geleden. Steendrukken kan men zien maken. Enveloppen vervaardigen. De papierfabrikatie is in volle werking en zelf is er een heele drukkerij van behangselpapieren. Dan is iets heel nieuws: een snelpers om gravures (etsen) te drukken. Machines die schoonen weerdruk tegelijk geven enz. Aan het Plakaat, de affiche, is een heele afdeeling gewijd. Ook de Postzegel is niet vergeten. Zeer gunstig, veel logi scher dan de rest, staat de jubileum postzegel van de Bazel tusschen allerlei andere nieuwe uitgaven op philatelistisch gebied. De terreinen der tentoonstelling zijn buitengemeen van aanleg. Men bejam mert steeds dat dit slechts tijdelijk hier is opgesteld. Later wordt het terrein tot villapark ingericht. Er is veel in ijzerbetonbouw. De platte grond is een groot latijnsch kruis door een cirkel omsloten. De lijnen van het kruis vormen de hoofd wegen en tuinterrassen. Hier zijn de luisterrijke tuinen gemaakt met de ruischende fonteinen en schitterende bloe menvelden; vanaf het eindpunt van de langste balk van het kruis (waar de hoofdingang tevens is) strekt zich deze baan uit tot aan een langzaam stijgend terrein, waar trappenreeksen naar een hooger gelegen plein voeren, dat omzoomd is door met steenen zuilen geschraagde gaanderijen. Aan het eind van dezen hooger gelegen weg (de bovenzijde van den langsten kruisbalk) verheft zich het hooge Völkerschlachtdenkmal. En des avonds als de feestelijke lichtguirlandes zijn ontstoken, de fonteinen lichten, waant men zich in een tooverplaats. Naast de gaanderijen zijn gelegenheden, aardig met bloemen versierd, waar men op zijn ge mak iets kan drinken en kan droomen over de sprookjesstad die beneden glanst in het nachtelijk blauw. Ten slotte, er is ook nog voor het genoegen gezorgd. De student (er is in Leipzig ook een universiteit) kan gaan fuiven in een imitatie Oud-Heidelberg" en de niet-student in het Vergn gungspark. Maar ik kan u moeilijk bezig hou den met al de prachtnummers op pleziergebied, die hier worden gegeven. Een nummer, dat ik zoo mocht denken dat ook in het vroolijke Park hoorde, heeft men daarbuiten gehouden. Ik mag dit dus ernstiger opnemen en wil u vertellen dat dit een Undina-bad is, waar men een overdekt zeebad met Wellenschlag" en zachte zoute prikkels kan nemen. Een paar reclame-zwemmers en -zwemsters vroolijken den heelen dag deze zee binnen vier muren op en het publiek schijnt meer voor 't kijken te voelen. Althans. op de promenoirs is het druk en de kunstzee bespoelt een uiterst gering minimum Leipziger dames en heeren. J. G. VELDHEER * * * Twee tentoonstellingen l Rol. Lary (in den Protector te Rotterdam). Het werk van dezen schilder van koeyen, van landschap en van portret vertoont overal en op elke plek de degelijke voorbereiding; nauw na-gaande studie en een vermogen om iets niet los te laten zonder het daarom in de technische omhelzing te kleineeren. Hij is vol vast beraad, maar toch is Lary een van die talenten, waarbij onophoudelijk de vraag rijst: wat ontbrak, om hem grooter te maken?" Was het een te-kort aan prik kels, die een grooter stad dan Dordt van zelve geeft ? Was het een gebrek aan lieden, waar-mee hij kon wedijveren en waardoor in hem alle rustende vermogens en alle neigingen, die gauw sluimeren, in dien wed ijver, tot volop leven gejaagd en gedwongen worden; waardoor alles in den oorspronke lijke zin van het woord: gemobiliseerd wordt? Het is gedeeltelijk dit, en gedeeltelijk is het ook, dat Lary niet groot genoeg was om als een kristal, in stille eenzaamheid liggend, zachtkens en voortdurend aan te schieten en zoo zijn kracht vergrootend al het doorvallend licht in veelvuldige wisse ling te breken. De innigheid van Lary was wel van iets te romantischen aard. Maar niettegenstaande deze waarheid en niettegen staande een tekort aan scherp leven, is op deze tentoonstelling werk te waardeeren om boven aangegeven qualiteiten, en zijn die hoedanigheden van dien aard, dat ze zeker gemis in ander werk doen betreuren. De schilderij met koeyen vertoont hier Lary op zijn krachtigst. Het beste werk schuilt onder den naam Studie" (No. 18, A) hoewel het eer een schilderij is. De voor stelling : op een brink waarvan ge de kleurige huizen ziet, bewegen zich vier koeyen met een vrouw op het eerste plan, naar den toe schouwer toekomend. Veel is hierin te prijzen. Het geheel vertoont kleur en soliditeit van den vorm; de gang der dieren is goed ge geven; de vrouw er tusschen is juist gezien. Het werk lijkt verwant met werk uit de Belgi sche school; het is dit door vastheid der obser vatie en ook door den aard van het kleurenspel (dat hier werkelijkekleur geeft). Soms wordt bij Lary evenals bij de Belgische schilders zijn materie niet tot licht; in dit schilderij is dit wel het geval. Naast deze studie (?) en naast een studie van een Zwarte Koe (18 B) trof mij de teekening" van den Stal in Brabant (No. 7). Dit werk is romantisch. Er is geen andre naam voor te vinden; er is geen andre naam aan te geven. Deze romantiek is echter een ware. Zij gaf zwellenden vorm en rijke ruimte. Zij vond in het zwart en wit niets oneigens voor haar aard; integendeel. Haast bloeiendkleurig is Mijn Tuin", een pastei (No.27) verwant met Verster's werk uit Oegstgeest in 't zelfde materiaal. Zij is bijna onstuimig tegenover 't andere werk. Een onstuimig heid van actie (ook dat is niet onroman tisch) gaf Lary indertijd in de trekkende Dieren op de tentoonstelling te Dordt. Geheel en al is de nieuwe tijd dezen schilder niet voorbijgegaan. In het latere werk merkt ge de inwerking der nieuwere lichtproblemen in bescheiden mate. Ge vindt deze in zijn schildering van gedeelten van boerenhoeven, en ook niet altijd gelukkig De Bugra" te Leipzig Tentoonstellingsgebouw: Das Kind und die Schule, waar ondergebracht is alles wat in betrekking staat tot het lezende en schrijvende kind De Bugra" te Leipzig Een kijkje in de lengte van het tentoonstellingsterrein, op den achtergrond het Völkerschlachtdenkmal De Bugra" te Leipzig Afzonderlijk gebouw voor de inzendingen uit Frankrijk