DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND 28 Juni '14. No. 1931 Amsterdammers XV Teekening van P. F. M. WlBAUT, de eerste soc. dem. wethouder van Amsterdam IIIIIIMMIIIIIIIItllllllllllllllllllllllllllllltllllllllllllllllllllllllMIIIIIIIIIIIIIII Joodscbe en Bargoensche termen. In alle Nederlandsche streektalen, en ook in .het algemeen Nederlandsen:, komen zulke woor den sporadisch voor, maar van de Amsterdamsche volkstaal vormen zij een wezenlijk bestanddeel. Hierbij komen nog de talrijke vakwoorden, in verschillende beroepen en bedrijven, b.v. door de diamantbewerkers, gebezigd. I. Tot de oudste scheppingen der Amsterdamsche volkstaal behooren ongetwijfeld vele straatnamen, vooral in het oudere gedeelte der stad, en die betrekking hebben op de bodemgesteldheid of de ligging, of op gebouwen (kerken, kloosters enz.). Zoo her innert b.v. de naam Gebed zonder End (een steegje in de Nes) aan den tijd (15de of 16de eeuw) toen de Nes een aaneenge sloten reeks van kloosters was. Vele zijn ontleend aan gevelsteenen en uithangborden, of dragen den naam van een der voor naamste burgers van de straat. Sommige bewaren den naam van den eigenaar van den grond waarop de straat werd aangelegd, of van dengene die er het grootste aantal huizen liet bouwen, of in eigendom had. Eindelijk zijn er nog straatnamen die her inneren aan beroepen en bedrijven, b.v. de Houttulnen en de Teertuinen, eigenlijk de door de overheid aangewezen plaatsen in de stad waar hout- en teerhandelaars den wal als stapelplaats mochten gebruiken. De officiëele naamgeving dateert uit het laatst der 16de eeuw. Toen werd het Singel officieel de Koningsgracht genoemd; maar deze naam verwierf geen populariteit, en komt na de 17de eeuw niet meer voor; slechts de naam Koningsplein (het plein aan de Koningsgracht) bewaart er een herinnering aan. Dat het volk nog altijd belang stelt in de naamgeving, bleek nog onlangs, in het laatst van 1913, toen de Kapelsteeg (tus&chen Damrak en Nieuwendijk) om billijke reden er zijn te Amsterdam meer stegen van dien naam verdoopt werd in Haringpakkerssteeg. De bewoners teekenden tegen dezen prozaïschen naam protest aan, maar het verzet, geëindigd met de veroordeeling van n hunner, mocht niet baten. Overigens dragen tal van wijken en straten in den volksmond andere namen dan van overheids wege zijn vastgesteld. Zoo kent of kende men want sommige dier namen zijn ver ouderd den Trippenburgwal, den Jodenhoek, de Vinkebuurt, de Komkommerbuurt, de Frikkedellenbuart, het Noordsche Bosch, de Jordaan, de Braak, de Slijpsteenen, Vlooienburg, het Varkensstraatje, het Rottenest, het Endje van de Wereld, enz. Bijna geheel verouderd is de Amsterdamsche spreekwijze: 't lijkt hier de Walenhoek wel, 't is hier zeer vol en druk. De Walen hoek, een afdeeling van den Duvelshoek, werd zoo genoemd naar de talrijke Waalsche" vreemdelingen, die oudtijds als ratten vangers, wonderdokters enz. te Amsterdam hun fortuin zochten. Genoeg bekend daaren tegen zijn, ook buiten de hoofdstad, de uit drukkingen : tegen de Bierkaai vechten, een hopeloozen strijd voeren de Bierkaai heette het deel van de Westzijde van den O. Z. Voorburgwal, gelegen tusschen het Oudekerksplein en de St. Jansstraat; de bewoners stonden bekend als ruw en ge welddadig ? hoog-Haarlemmerdtjksch spre ken; een haarlemmerdijkie maken, een op stootje, een relletje veroorzaken; de bewoners van den Haarlemmerdijk gingen door voor recht en slecht en ouderwetsch, ook voor lompe en ongemanierde gasten. Tot de eigenaardigheden van de Amsterdamsche volkstaal behoort ook de manier waarop de Amsterdammers in hun straat namen den klemtoon leggen. De samen stellingen met straat hebben in het algemeen den klemtoon op het eerste lid. Naar ik meen zijn de eenige uitzonderingen: Leidschestraat, Utrechtschestrdat en Haarlemmer straat. Dat een Amsterdammer zegt: ik woon in de Leidschestraat, is dan hieruit te verklaren dat hij den nadruk legt alsof Leidsche en straat twee afzonderlijke woor den waren, en datzelfde geldt van Utrecht schestrdat. Maar de Haarlemmerstraat heeft den klemtoon op het laatste deel te danken aan de nabijheid van den Haarlemmerdijk, dus aan een tegenstelling in de namen. Dat straat in het algemeen niet den nadruk krijgt, zal wel hierdoor komen dat deze benaming als de gewone werd beschouwd, de andere als afwijkingen. Een Amster dammer zegt: Blóemstraat en Bloemgracht enz., verder Gasthuismolenstéeg, Balk in 't Oogstéeg enz. Al heeft het eerste lid nog zooveel lettergrepen, een Amsterdammer holt er overheen, tot hij aan t woord steeg komt, en geeft dit duidelijk hoorbaar den nadruk. Er spreekt een neiging uit om lange of vreemde namen door een snel jagen naar het slot te verkorten. Men zegt b.v. M lenpad, maar Schapenburgerpdd; Middenweg, maar Amstelveenschewég. De Roomolenstéeg heeft met haar verdooping in Roomólenstraat ook den klemtoon zien verspringen, en de Beursstéeg is een Beürsstraat geworden. De Hagenaars echter, die trouwens minder grillig met den klem toon omspringen dan de Amsterdammers, hebben indertijd bij de bevordering van de Vliersteeg tot Vlierstraat het accent niet veranderd. Evenals steeg krijgt ook dijk altijd den nadruk. Weinig Amsterdammers zullen, wan neer zij spreken van den Zeedijk, er aan denken dat zij den naam noemen van den voormaligen zeedijk van Amstelland. Het spreekt vanzelf dat de doorzichtigheid der samenstelling bij de nieuwere namen grooter is dan bij de oudere. Zoo behooren de Amsterdamsche kaden bijna alle tot de nieuwere stad, en ze zijn genoemd naar beroemde Amsterdammers of Nederlanders. Tegenover Mdrnixkade en Bilderdijkkade staan Gelderschekóde n Stadhouderskade. Tegenover Crémerplein zegt men bijvoorbeeld Koningspléin. Sommige namen verkeeren in een stadium van overgang, en hierbij zijn weifelingen in den klemtoon op te merken. Zij die op een aangewezen plaats wonen, leggen dikwijls den klemtoon anders dan zij die er niet thuis hopren. Velen spreken van Mdrnixplein en Bdrentszplein, maar de bewoners van die buurten leggen duidelijk den nadruk op het laatste deel, en zien dus in die namen geen samenstelling meer. Evenmin voelt een Amsterdammer die in Nieuwmdrkt, Noordermdrkt, Westermdrkt en Heerenmdrkt; daarentegen wel in die namen waarvan het eerste lid het product noemt dat er verhandeld wordt of werd, want hij zegt: Kdlkmarkt, Stróomarkt, Veemarkt, Vischmarkt, Pijpemarkt. Deze namen zijn dus blijkbaar sprekender, wat ook het geval is met Hékelveld, Drilveld en Gdlgeveld, tegenover Amstelvéld. J. WOLTHUIS. * * * BROER door PAUL SCHÜLER Uit het Duitsch door S. V. Tooneel: de kinderkamer. Handelende per sonen: broer: n jaar oud; de kinderjuf frouw, oud familiestuk; een tante met een zakje lekkers; de lieve ouders en andere bijpersonen, die zich verbeelden, dat de jon gen het aardig vindt, als zij met den vin ger naar hem wijzen, geluidjes maken en met eene hooge stem: kille kille zeggen. Wat zijn dat voor grimassen ? denkt broer: wat moeten die flauwiteiten beduiden ? Doen jullie toch zooals jullie zijn! Ik geef me toch ook, zooals ik ben. En hij strekt zijne armen naar den vader uit als naar den eenigen, die zich waardig gedraagt en den zoon voor vol aanziet. Vader houdt hem vast: trots en heldhaftig, maar toch heel erg onhandig, zooals vaders in zoo'n toestand altijd doen. Ondertusschen heeft tante haar zakje open gedaan en neemt er iets ronds en bruins uit, dat zij broer voorhoudt. Broer wil er naar grijpen. Maar tante is plagerig en trekt het telkens weer weg. Zoo zal het hem ' ook later gaan denkt Papa met iets zoets, als hij de hand er naar uitstrekt. Geef het hem nu," zegt ten slotte Mama, omdat het kind, dat het nu al te gek vindt, blauw wordt van kwaadheid. En de bruine bal verdwijnt in de kleine vuist. Wat heeft broer daar?" zegt de kinder juffrouw met een faussetstem, Is dat een bammetje ?" Bammetje," kraait de njarige, want zoo noemt hij alles wat rond is. Hij straalt, hij gilt en hij steekt recht op het doel af het balletje in zijn mond. > Hoe wijs," roemt tante. Niet waar?" stemt Mama toe: hij is al ver voor zijn' leeftijd." Papa kan dat niet vinden. Het kind steekt immers alles in zijn' mond, of het nu een knikker, een potlood, een lucifer of een punt van een beddelaken is: Maar hij zwijgt om geene illusies weg te nemen. Het stuk chocolade is klaarblijkelijk te groot: bijgevolg neemt broer het weer uit zijn mond en nu gaat alles, zooals het gaan moest: de bruine hand met den zacht ge worden bal neemt haren weg langs neus, kin en jurk en de sporen van die wandeling bedekken deze straat. Oor- en neusgaten zijn zwart, iedere opening, die er was is yolgestopt. Alles is nat en bruin. Hoe klein was de bal geweest en hoe verwoestend had ze gewerkt! Nu komt de rest in het mondje terug. Broer straalt. De trekken van het genietend jongmensch klaren op, alsof hem eene openbaring deelachtig was geworden. Onze ziel moet toch wel sterk in de maag geworteld zijn. Het is de eerste keer," legt Mama uit, dat hij chocolade krijgt. Bananen en ap pelmoes waren tot nu toe het lekkerste, dat hij kreeg." Ontdekkingsvreugde?Première-genot! Het is het voorrecht van het kind, dat het steeds premières beleeft. Alles is nieuw en verrassend voor hem. Jammer slechts, dat zich van de genietingen van dit bestaan niet of toch slechts onvolkomen bewust wordt. Grooten, die het bewustzijn hebben, ontbreekt weer de naïveteit, die voor het genot noodig is. Men heeft al zooveel Premières" beleefd, dat de vatbaarheid er voor sterk verflauwd is. Men is blasé. Ja. als men met de rijpheid van den volwassene de frissche vatbaarheid voor indrukken van het kind kon verbinden! Alle paar jaar eens de lei uitvlakken, waarop het verleden zooveel geschreven heeft; van voren af be ginnen ; om zoo te zeggen een ander mensch worden en de slechts al te bekende dingen van het dagelij ksch leven op zich laten in werken, alsof zij nog nooit hadden bestaan. Want gewoonte is een vergif, dat stomp en onverschillig maakt en de vreugde doodt. Voor het eerst chocolade eteu: hoe heer lijk moet dat zijn! Maar het zou met be wustzijn moeten gebeuren. Het moest eene chocolade der kennis zijn. En al de andere premières beleven en dan op den juisten tijd! Want gewoonlijk komt alles te vroeg (of te laat). De eerste reis! Het eerste schouwburgbezoek; Willem Teil in de groote comedie ( De eerste kus! Het is eene fout van de premières, dat zij niet herhaald kunnen worden. Maar broer, men kan zich trainen. Men kan het zoover brengen, dat de van ouds bekende dingen op iemand inwerken, alsof ze nieuw waren. Er zijn menschen, die de gave hebben tegen al het alledaagsche niet af te stompen en de indrukken hunner om geving steeds weer frisch in zich opnemen. Als je dat geleerd hebt, broertje, kan je blij zijn, want je zult altijd jong blijven, al wordt je honderd jaar oud. Broer werd ongeduldig. Er was iets niet in den haak. Och juffrouw," zei de vader, die wat vermoedde. Hij zal toch niet... ?" zei de bezorgde moeder. Hij heeft al," overtuigde .Papa zich en gaf het pakje aan de juffrouw over ter ver dere behandeling. Dat was hem ook nog niet gebeurd. Ja, men beleeft nog steeds premières. Lezersmijmering Ik lig in 't bosch, Op 't zachte mos" Boschmijmering, Charivarius Een week of wat geeft 't Groene blad Geen ruize" rake zetten; Charivari ging onder stoom, Ligt onder een'vergroeide boom, Maakt met ons korte metten. Geen politiek, geen kunstkroniek Trekt nu meer onze attentie, Zoo'n blad dient smakelijk gekruid Nu Chari weg is, is dat uit Ik plaats een advertentie: Charivari, keer weer en zie Hoe nu de Groene saai is Wij loopen loom en geeuwend om Foei, wat zoo'n krant nu taai is"! Gij ligt in 't bosch op 't zachte mos, Spot met uw eigen streken, Geen Deutschland" intresseert u meer Gij steekt den draak nu nimmer meer Met andermans gebreken ? Gedachtenstreep" wekt uw berouw, En Tante Bet"... 't Is larie; Ik voel me unheimisch en vertrouw Geen milde Charivari! Die zoete woordjes? och het spreekt Dat zijn maar fierlefanzen Want als Chari de passie preekt O, Boer pas op je ganzen! Assen L. H*NSMA * * * Nieuwe Uitgaven Dr. G. RIEDLIN, Grondoorzaken der ziekten en de ware geneesmiddelen, 336 pag. Prijs ing. f2.90, geb. f3.90. Baarn, Hollandiadrukkerij. Dr. C. J. WIJNAENDTS FRANCKEN, Van Kaapstad tot Karthoem. Rhodesia, Oeganda, Soedan. Met 10 schetskaarten en 20 afbeel dingen, 200 pag. Prijs ing. f 3.25, geb. f 3.75. Haarlem, H. D. Tjeenk Willink & Zn. W. H. BOOAARDT, Gouvernem ntsbetrekkingen in Ned. Oost-Indië, 186 pag. Prijs f 1.25. Amsterdam, C. L. van Langenhuijzen. Interviews met merkwaardige personen van onzen tijd. Wie het moderne bakkerbedrijf den weg wees: PAUL C. KAISER, door C. HARMS TIEPEN, 15 pag., f 0.25. Amsterdam, N. V. Uitg. Mij. voorh. C. Harms Tiepen. Vereeniging Koloniaal Instituut" 3e jaar verslag 1913. Typ. J. H. de Bussy te Amsterdam. Reisgids der Stoomvaartmaatschappij Zee land." Hollandsche, Engelsche en Duitsche editie. Zomerdienst 1914. Kosteloos verkrijg baar ten kantore der Mij. JOAN v. D. HEUVEL, Gedichten, 172 pag. Amsterdam, P. N. v. Kampen & Zn. Verzekering tegen werkloosheid. Rapport betreffende den stand en de ontwikkeling der werkloosheidsverzekering en over eene van rijkswege te treffen regeling, uitgebracht door eene commissie, ingesteld door het bestuur van het Nederl. Verbond van Vakvereenigingen, Mei 1914. Geïllustreerd Sportgedenkboek, samenge steld door de Amsterdamsche Voetbalvereeniging Wilhelmina Vooruit", 216 pag., f 0.75. Amsterdam, N. V. drukkerij De Nieuwe Tijd." HifiijjiiiiimiMiiitmiiifiiiimimimifimiiiiiimiiHmimiiiiiiiiiifiiim iiiiiitiiiiiiiiiMiiiiiiiiiiiiitiiiiiifiMiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiJiiiiiiMiiiiiniiiiiiifiiiiMiiiitiiHiHiiiiiiifiiiiiii Doorloopende Tentoonstelling van mooie SERÜARD DE VRIES KUNSTHANDEL N. SPIEGELSTRAAT ES Tel. intrrc. 9739. AMSTERDAM Moderne Schilderijen - Aqua;rellen - Groote collectie Etsen - Platen - Kunstvoorwerpen Encadrementen JAC. DB VRIES f, K Kunstlifiiid&l Steenstraat 109. Arnhem. Schilderijen, Aquarellen, Etsen, Gravures, Encadrementen N.V. PAERELS' MEUBILEERING Mij Eokin 128-130-182 - AMSTEEDAM Telefoon 4541 N. BETIMMERINGEN. PLAK»EN Ett BEGROOTINGEN OP AANVKAGE. Dir. A. SCHOEMAKER. Dit fabrieksmerk en de naarn Continental riyt de beste waarborg voor den langen tevensduur vau Auto- en Rijwielbanden. Continental-Caoutchouc- en Gulta-Percha-Co.. Amsterdam SD.H.DEBOI5 ..HAARLEM68KRUI5WLG TABLEAUX-ESTAMPES moderne graphiek. Bezichtiging vrjj; van 10?5 uur. «gy»~^sf^ Luxe-Papier ?EUEFSTCMPEL - ATELIER hivitatieltaafton l MENU-S. BALBOEKJES, enz. !|AteiierB.vaTMantgem| SINGEL 562 hoek Vijzelstr. DE AMSTERDAMMER Weekblad voor Nederland kost slechts /'l.65 per kwartaal. DAMES, DE MODE eischt thans een mooie BROCHE of COLLIER. Het mooiste en ongemeenste is wel een BROCHE of H A N G E R van CORIS^VLYIVSTEEIV in een fijne zachte klenr. Een rnime kenze vindt gij hierin In den Silveren Molenbeecker", CORIT. SCHOOBL, Kalverstraat 32. TEL.EFOON N. 2149. Geïllustreerde Handleiding ten gebruike van school en huis voor het aanleeren der technieken van Kunst- en Spoelweven op den handweefstoel, door ELIS. M. ROGGE en LODISE H. WILDT. Prtfs, gecart. f 1.90. Uitgave van TAI»HOLKIMA & WAHBNDOBP, Amsterdam NIEUW PHILIPS &WATT IIOVOLT 200MSEN 220 VOLT .40(teEN VOOR UiTvoEF*E.N Bouair\UNQ>i&e j. a. BC. JAP. TtLl 8131, ~Tfel_. «iss. 'T BINNENHUIS INRICHTING TOT MEUBELEERING EN VERSIERING DER WONING DIRECTEUREN JAC VAN DEN BOSCH EN W GIEBEN GED COMMISSt H P BERLAGE EN L SIMONS RAADHUISSTRAAT 48-50 AMSTERDAM