DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND 31 Oct. '15. No. 2001 Waschinrichting voor kleeren Kromoblanda. Over het vraagstuk van het wonen in Kromo's groote land", 1ste deel, door H. F. TILLEMA, 19151916. Met 86 fotografieën en een groot aantal kaarten. Op Java is Batavia de stad van de regeeringscolleges, Soerabaia die der handels kringen, maar Semarang is een stad waar men uren lang met iemand kan praten, zonder dat bepaalde personen of persoonlijke zaken worden besproken." Deze eigenaar dige, schijnbaar zoo weinig samenhangende karakteriseering van de derde Javaansche havenstad, kan men menigmaal in Indië hooren en wanneer men dan, niet als toerist maar als iemand die daar een bepaald werk te doen heeft, Samarang bezoekt, krijgt men den indruk dat er veel juists is in deze kenschetsing. In Samarang vindt men een levendige belangstelling voor vele zaken, men laat zich door lezingen en excursies met bevoegde personen over allerlei vraag stukken op technisch en wetenschappelijk gebied inlichten, maar de belangstelling is misschien wel het grootst op het gebied der hygiëne, wat mogelijk daaraan is toe te schrijven dat vooral de malaria deze stad ernstig benadeeld heeft en dit nog doet. Vele van onze voormannen op tropenhygiënisch gebied hebben in deze stad ge werkt of doen dit nog. Ik herinner aan de belangwekkende controversen tusschen de Vogel en Terburgh over de beste bestrijdingswijze der malaria, het groote werk van de Vogel voor de stichting van de Semarangsche waterleiding en de verplaat sing van een gedeelte der stad (ook der inlandsche wijken) naar het gezonde heu velgebied van Nova Semawis," en de krach tige voortzetting van de Vogel's streven door zijn opvolger Lim., de onvermoeide pogingen van de arts mevr. Stokvis en zoo vele andere prestaties op hygiënisch gebied, te veel om op te noemen, die getuigen van een warme belangstelling voor het welzijn van den inlander. Dat zich deze belangstel ling voor de hygiëne eok bij andere dan gouvernementsambtenaren, in daden weet om te zetten, leerde mij de bezichtiging van een inrichting tot het bereiden van hygiënisch zuivere dranken, waar alle zorg besteed werd om verontreiniging der vloei stoffen te voorkomen, niet alleen door het gebruik van steriel water, maar ook door het handhaven van de grootste reinheid onder het inlandsche personeel, waarbij vooral op goede waschinrichtingen en on berispelijke W.C.'s gelet werd. De zorg dezer inrichting ging zoover, dat voor de kleinere beurzen van de klerken der han delskantoren, in ijs gekoeld steriel water in fleschjes voor geringen prijs ter beschikking werd gesteld, zoodat zich ook dezen, zonder gevaar voor besmetting door het lang niet altijd zuivere ijs, met een koelen dronk konden laven. De oprichter en leider dezer inrichting was Tillema, de schrijver van het hier te bespreken werk, die, geheel n met het boven in enkele trekken geschil derde Semarangsche milieu, ook in zijn functie als gemeenteraadslid van Semarang de pogingen der hygiënisten steeds met warme belangstelling ontving en met kracht steunde. In dit boek, waarvan ik den oorsprong hier in het kort aangaf en dat door den schrijver met den naam Kromoblanda" dat is Javaan-Hollander" is betiteld, met welken titel hij heeft willen aangeven de verhouding van den Hollander tot den Javaan en de verplichtingen die de eerste ten opzichte van den laatsten heeft, wordt na een algemeene inleiding, vooral de drink-, waschen badwater voorziening in verschillende centra van onzen Archipel behandeld. Dat iiilliiiiiiiillllliitiiiiiiiiiiMiiiifiliiiiiiiiiiiunillliilliiiiMiiiiiiiiMiiiiiiiliiiiniiiiiiitiiiiiiiitMiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiliii iiiiiiiiiiiiiiiiiiiimimiiiiiliiiiniiiii De Schenking-BURGER aan het Rotterdamsche Archief C. P. Burger omstreeks 1850 Sinds lang was het te Rotterdam geen geheim meer, dat heel in 't noorden van ons land, te Leeuwarden, een rijke collectie Rotterdamsche prenten berustte. Er waren na den dood van den eigenaar, zelfs reeds stemmen vernomen, die zeiden, dat naar alle waarschijnlijkheid, de verzamelingaan het Rot terdamsche gemeente-archief geschonken zou worden ; want men wist dat de verzamelaar, van geboorte en afkomst Rotterdammer, voor zijn vaderstad altijd een bijzondere liefde gehouden had. Het was dan ook in overeen stemming met zijnen wensch, dat zijne erfgenamen, nu eenige maanden geleden, de verzameling aan het gemeentebestuur van Rotterdam aanboden, met het verzoek er alle prenten uit te kiezen, waarvan de ge meente nog geen exemplaar bezat. Dat van dit zeldzame aanbod gaarne ge bruik gemaakt werd, spreekt vanzelf en het resultaat was, dat de atlas van Rotterdam, Roterodamum Illustratum, die bewaard wordt in het archiefgebouw aan de Mathenesserlaan, met een 115-tal nummers verrijkt werd. Deze zijn daar thans gedurende eenige dagen voor alle belangstellenden ter be zichtiging gesteld. Ten einde ook buiten Rotterdam de aandacht op deze rijke schenking te vestigen, voldoe ik gaarne aan het ver zoek der redactie om hier enkele der be langrijkste stukken uit de verzameling te bespreken. Vooraf nog een enkel woord over hem, die al deze voor de topographie en de historie van onze stad zoo waardevolle stukken bij elkaar bracht. Combertus Pieter Burger werd geboren te Rotterdam 25 April 1825. Zijn vader, Dionijs Burger, was hier cargadoor en consul van de Vereenigde Staten van Noord-Amerika. De vader legde den grondslag voor de verzameling, die door den zoon, wien waar schijnlijk ook van de zijde zijner moeder, Anna van Ryckevorsel, de verzamellust in het bloed zat, tot een der belangrijkste Roterodamiana van ons heele land zou worden gemaakt. Nadat deze in 1851 tot phil. nat. dr. ge promoveerd was en op verschillende plaatsen als leeraar bij het hooger onderwijs was werkzaam geweest, werd hij in 1864 tot hoogleeraar aan de Polytechnische school De rivier als badplaats en W. C. De oude Delftsche poort, afgebroken in 1766 Javaansche vrouw die haar waterkruik aan de rivier gevuld heeft. Men lette op de niet zeer hygiënische wijze waarop zij de kruik vasthoudt hierbij Semarang een belangrijke plaats in neemt is niet te verwonderen en vergeefelijk is het, wanneer de schrijver den lezer op menige bijzonderheid van den soms weinig verkwikkelijken strijd, die aan de opening der Semarangsche waterleiding voorafging vergast. Die strijd, waaraan hij zulk een werkzaam aandeel nam, lag hem nog zoo versch in het geheugen! Naast deze plaatselijke bijzonderheden, die Tillema op grond van beantwoordingen eener door hem rondgezonden vragenlijst verzamelde, die voor latere werkers op dit gebied zonder twijfel van groote waarde zullen zijn en die dan ook als het belang rijkste deel van het werk moeten worden beschouwd, geeft schrijver meer algemeene beschouwingen over zijn onderwerp, die ook voor den belangstellenden leek van waarde zijn. Hij wijst in de inleiding op grond van de reeds opgedane ervaringen, op de groote oeconomische beteekenis van de tropenhygiene. De ontwikkeling van cultuurondernemingen hangt niet uitsluitend af van den toevoer van kapitaal, maar staat ook in nauw verband met dien van voldoende werkvolk en met den gezondheidstoestand van dit werkvolk, zoowel tijdens als nadien aanvoer. Wil men" zoo zegt Tillema, Borneo, Celebes, Sumatra landen die be volkingen van een werelddeel kunnen be vatten en voeden tot ontwikkeling brengen, dan dient naast den pionier te staan "de hygiënist met als hoogste raadslieden den leider van den Burgerlijken Geneeskundigen Dienst en de hygiënisten van het Koloniaal Instituut." Wanneer schrijver tot zijn eigenlijk onderwerp, het water, overgaat, wijst hij op de groote misstanden die op dit ge bied heersenen: Drinkwaterputten die in de onmiddellijke nabijheid van open riolen gelegen zijn, waardoor de mogelijkheid van sterke verontreiniging met menschelijke uit werpselen gegeven is; touwen van water emmers, verontreinigd door handen die zooeven een choleralijder geholpen of een Waschplaats voor rijst choleralijk afgelegd hebben; baden, ontlasten en mondspoelen van verschillende personen in elkanders onmiddellijke nabijheid in n rivier en wasschen van lijfgoederen in die zelfde rivier, enz. Dat ook het als zuiver bekend staande bergwater dezen naam ten onrechte draagt en van groot gevaar kan zijn voor verbruiker, wordt, evenals vele andere door Tillema betoogde stellingen, met belangwekkende fotografieën toegelicht. Deze fotografiieën, waarvan er hier enkele worden gereproduceerd, vormen niet het minst waardevolle resultaat van schrijver's vlijt. Het werk, dat een ieder die in de Indisch hygiënische vraagstukken belangstelt, warm ter lezing kan worden aanbevolen, eindigt met een samen-vatting van het gesprokene en een opwekking aan allen die dit aangaat, om een algemeene watervoorziening tot stand te doen komen, waarvan niet alleen de Europeaan, maar vooral de inlander, die werkelijk niet zoo gesteld is op vuil water als men wel eens uit gemakzucht wil aannemen, gratis gebruik kan maken. Dr. N. H. SWELLENGREBEL Inhoud van Tijdschriften: La Revue de Hollande, Oct. '15: J. G. Prod'homme, Richard Wagner et Ie public frangais. Ph. Zilcken, Le Musée Mesdag a Ia Haye. AndréDumas, Amour. Augusta de Witt, Le chasseur. N. Beauduin, J'imagine. A. v. Schendel, Le Vagabond Amoreux. Journal inedit. P. C. Boutens, A. Elisabeth. - G. S. de Solpray, Vérités toutes mees. Lettres d'un chinois. Revue des Revues. * * te Delft benoemd, welk ambt hij drie jaren bekleedde, om daarna, met behoud van den hoogleeraarstitel, van 1867?1892 directeur der rijks hoogere burgerschool te Leeuwarden te zijn, waar hij 15 Januari 1908 overleed. Ofschoon hij eigenlijk zijn heele leven lang verzamelde, zal vooral het neerleggen van zijn ambtelijke bezigheden hem tijd en ge legenheid gegeven hebben om de collectie te completeeren en te ordenen. De fraaiste stukken uit de verzameling zijn ongetwijfeld de beide teekeningen, door den Rotterdamschen teekenaar Gerrit Groene wegen (1754?1826) omstreeks 1800 ver vaardigd. De eerste stelt de witte arduinsteenen Wester Nieuwe hoofdpoort voor aan den westkant van de Leuvehaven, terwijl de andere een kijkje geeft op den achterkant van de bekende Oude hoofdpoort. Beide prachtige poorten zijn thans helaas ver dwenen, de eerste werd afgebroken in 1854, de laatste onderging twee jaar later het zelfde lot. Ook van de andere Rotterdamsche poorten zijn belangrijke afbeeldingen aaswezig, de oude Delftsche poort, die afgebroken werd in 1766, prijkt er in al haar luister op een gewasschen teekening in O.-I. inkt; de nieuwe Delftsche Poort (de eenige thans nogaanwezigejiseveneens vertegenwoordigd, de Goudsche Poort, deBinnenwegsche Poort, de Schiedamsche Poort en de Oostpoort komen er voor op gekleurde kopergravures. Dan zijn er vier oolijke teekeningen, waar schijnlijk van Adriaan Groenendijk, die in 1755 te Rotterdam geboren werd. De eene stelt voor de Schie met St. Laurens en Delftsche Poort op den achtergrond, de drie andere zijn gezichten op en bij Rotterdam. De St. Laurenstoren uit den tijd, dat deze een houten spits droeg 1621?1645, en de Zuiderkerk zijn in teekening aanwezig. Een fijne penteekening, hoewel topografisch van minder belang, is er nog van de Leuve haven, terwijl enkele aquarellen van Maangezichten de archiefverzameling completeeren. Bijzonder aardig zijn twee gekleurde kinderprenten uit het begin der 19de eeuw, beide uitgegeven bij D. Versnel te Rotterdam. De eene is een gezicht op het Gemeentelandshuis van Schieland (het tegenwoordige Museum Borgmans), waarboven deFransche vlag wappert; deze is merkwaardig om de kleederdrachten, de andere geeft een aan trekkelijke voorstelling van een Rotterdamsch schoolinterieur. De meester, met een Rotter damsch stadsgezicht in de hand, doet blijk baar zijn best, den jongens de topographie hunner stad in te prenten, terwijl een van hen nog met een kaart van de Rotte komt aandragen. Deze schoolprent die waarschijn lijk een unicum is, werd gegraveerd door I. H. Hoedt. De moraal ontbreekt natuurlijk niet. Ineen tweeregelig versje leest men onder de prent: Leert lezen, schrijven, gij o jeugd, Het verstrekt u tot de grooste vreugd! De aanwinst der portretten is niet groot; toch is nog een ontbrekend Erasmusportret verworven kunnen worden. Noemen we nog de talrijke plattegronden, spotprenten en opticaprenten, dan is de hoofdinhoud der schenking opgegeven. Maar ook de foto's, waarbij vele van ouden datum, hoewel minder fraai voor het oog, mogen als van veel topografisch belang niet onver meld blijven. k De Oude Hoofdpoort, afgebroken in 1856 En ten slotte het doel van deze tentoon stelling? In de eerste plaats is zij ingericht om hulde te brengen aan den man, die jaren lang moeite noch kosten gespaard heeft om deze zeldzame stukken bijeen te brengen. Maar daarnaast het zij vrijmoedig uitge sproken koesteren wij de hoop, dat andere bezitters van Rotterdamsche prenten door het zien van deze collectie er toe opgewekt zullen worden om zijn goede voorbeeld te volgen. In elk geval zal deze tentoonstelling hier er nog eens aan herinneren, dat wij onze archief-verzamelingen zoo bekend mogelijk trachten te maken. En dat is toch wel steeds de weg om van een openbare verzameling het meeste profijt te trekken. Rotterdam, Oct. 1915 E. WIERSUM De Wester Nieuwe Hoofdpoort, afgebroken in 1854