26 Aug. '16. No. 2044 DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND Lilly Braun f (2 Juli 1865-8 Augustus 1916) Fraulein Lilly von Kretschmann; Frau Professor von Qizycki; Qenossin Braun. Zeker, allemaal dezelfde persoon. In verbeelding zie ik haar vór mij, zooals ik haar te Berlijn heb gekend. Ik heb toen altijd een bijzondere belangstel ling voor haar gevoeld, niet omdat ik wat zij deed zoo beminnelijk vond, maar omdat ik zoo goed kon begrijpen hoe zij was ge worden die zij was. Het eerst kwam ik met haar in aanraking In 1892. Zij was toen zeven en twintig jaar, en eene in alle opzichten gedistingeerde verschijning. Men ontmoette haar, als gene raalsdochter, met hare ouders, in aristo cratische kringen, o.a. ten huize van den sociaal-aristocraat" luitenant-kolonel von Egidy. Lilly Braun Zij hield veel van haar vader, een goed hartig, joviaal man, maar weinig van haar moeder, wier koel, stuursch karakter zich reeds uiterlijk verried. Onder tamelijk on regelmatige omstandigheden, van de ne garnizoensplaats naar de andere, was Lilly opgegroeid. Als mooi dochtertje van een adelijk, overal gaarne?gezien hoofdofficier, werd zij min of meer wat men een be dorven kind" noemt. Bij feesten aan ver. schillende hofjes en hoven werd zij met veel succes in tableaux-vivants geproduceerd. In een Berlijnschen garnizoenstijd, kwam zij ook, als speelnootje van de kinderen, In het paleis van den toenmaligen kroonprins. Als ik" zoo schreef zij later met losse krullen, in een kanten jurk en satijnen schoe nen, de glansrijk verlichte zalen betrad en genadig de eerste huidebetuigingen van kleine cavaliers accepteerde, dan kreeg ik een vaag vermoeden van schitterende levens vreugde. Terwijl wij ons wiegden in den dans, scheen mij de muziek de woorden toe te fluisteren: mooi zijn, heersenen, ge nieten ! Het gevolg was, dat zij, naar haar eigen getuigenis, haar elfden verjaardag vierde als eert bleek, langopgeschoten meisje, met een ouwelijk-sarcastischen trek om den mond, wier dankbaarheidsglimlach, bij het aan nemen van geschenken en vleiende, met champagne besproeide felicitatiën, alleen een vrucht van aristocratische opvoeding was." In de zes of zeven volgende jaren werd haar opvoeding voltooid op de in feudale" kringen gebruikelijke wijze. Merk waardig is de beteekenis, door de Noordduitsehe adel aan het woord feudaal" ge hecht, n.l. voor al wat men voortreffelijk vindt. Lilly voelde in de meeste opzichten met het feudale element mee, o.a. in zoover zij zich uit trots voegde in allerhande din gen die haar tegenstonden. Onder de leiding eerst van hare moeder, daarna van eene eensdeels grovere, anderdeels nog meer mondaine tante, bekwaamde zij zich in huishoudelijken arbeid, in uiterlijke beIlllllltllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllllllllllllll De Oorlogsmateriaalaanmaak in Frankrijk Hoewel ik slechts aanstippender wijze melding kan maken van hetgeen ik dezer dagen zag, wil ik toch beproeven een indruk te geven van den geweldigen omvang der bovengenoemde industrie. Ik bezocht dan dezer dagen met twee Amerikaansche collega's een fabriek van oorlogsmateriaal buiten Parijs. De fabriek beslaat meer dan 20 vierkante kilometer oppervlakte, waarop de verschillende afdeelingen een plaats vinden. Zestienduizend lieden zijn er dag en nacht aan het werk. Dertienduizend mannen en drie duizend vrouwen. Des daags werkt men 11 uur en des nachts lOVs uur. Er worden automo bielen, vliegmachines, motors en granaten vervaardigd. De loonen varieeren van 4V2 frank tot 12 frank daags. Zoodat ongeveer 800.000 frank loon per week wordt uitbe taald, en de productie ongeveer 2 millioen frank per week beloopt. De verschillende onderafdeelingen der fabriek zijn met spoorlijntjesonderling verbonden, terwijl dielijntjes weer aansluiten aan de groote spoorlijnen. Behalve een half dozijn groote vrachtauto's, komen er per dag evenveel vliegmachinemotors gereed. Bovendien worden per dag 600 granaten van 155 m.M. en 8000 van 75 m.M. afgeleverd. Zoodat per week 3600 granaten van 155 m.M. en 48000 van 75 m.M gereed komen alleen in deze fabriek. Zoo dat men zich een voorstelling kan maken der productie in de meer dan 1000 fabrieken die nu voor de oorlogsbehoeften onmiddelijk fabriceeren. In de gieterij kwam ik te staan voor de dozijnen smeltovens, die voortdu rend hun vloeibaren inhoud ontlasten in de gietemmers, welke door twee of drie man worden gedragen naar den vorm om er het schaving, en vooral in die zelfbeheersching, die een vrouweltjken vorm van militaire tucht representeert. Jammer dat daarbij het beste in haar wezen werd miskend en onderdrukt. Haar helder verstand kreeg geen voedsel genoeg. Haar gloeiende verbeeldingskracht vond niets dan spot en tegenwerking. En bovenal: haar gemoedsleven leed honger. Een beetje liefde jegens haar grootmoeder, haar vader, haar veel jonger zusje en, sporadisch, voor enkele andere personen, hield haar hart wakker; maar voor de menschen in het algemeen voelde zij hoofdzakelijk min achting. Het godsdienstige element speelde geen rol van beteekenis in haar ontwikkeling; het kerkelijk onderwijs, dat zij ontving, was dogmatisch-dor. Zij kwam er tegen in verzet en kon slechts met moeite worden overge haald om zich te laten aannemen. Zij had het besef van een meineed te doen, door de confessioneele vragen met ja" te be antwoorden. Zij tobde verscheidene weken over dien meineed; want zij was per slot geen koude egoïste; bijwijlen vervulde haar een gloeiend schuldbesef. In haar behoefte aan sympathie werd het best te gemoet gekomen door hare grootmoeder van moeders zijde, die wederkeerig betuigde, onder al hare familie leden alleen in deze kleindochter zichzelve terug te vinden. Deze, Frau Jenny von Guttstedt, deed aan Lilly den dienst, haar aan het schrijven te zetten en haar aldus een inspannenden arbeid te be zorgen, die tegelijk later in moeielijke tijden een veiligheidsklep voor haar tintelenden, onrustigen geest zou blijken te zijn. Haar eerste werk was het schiften en uitgeven van grootmoeders Memoiren", onder den titel Aus Ooethes Freundesk r e i z e n", waaruit later, door wijziging en uitbreiding, het boek ontstond, dat haar naam ook hier te lande het meest heeft be kend gemaakt :?I m Schatten der Titan e n". De titans" toch, waarvan hier sprake is, waren Napoleon en Qoethe. De barones v. Guttstedt, natuurlijke dochter van Jeröme Bonaparte, en in haar jonge jaren te Weimar woonachtig, had beider in vloed leeren kennen. En daar zij, in menig opzicht, Lilly's goede engel was, staat de toon van dit in 1908 verschenen werk merkbaar hooger dan dien welken zij anders placht aan te slaan. Toen Lilly in 1890 met hare ouders, na talrijke garnizoenswisselingen, op nieuw te Berlijn kwam wonen, hing daar juist veel belangstelling voor sociale vragen in de lucht. Men" zag in, dat men de maat schappelijke hervormingen, die meer en meer noodig bleken te zijn, niet aan de uiterste linkerzijde mocht overlaten, wilde men deze niet alle macht in handen spelen. Ik noemde reeds den naam van Moritz von Egidy. Naast hem ontstond de Ethische Gesellschatt", wèlbezien een eerlijke poging van rijke en beschaafde Joden, om zonder vooraf gaanden doop, met vrijzinnige Christe nen samen te werken op geestelijk, zegge sociaal, gebied. Zij hadden zich de sym pathie weten te verschaffen van zekeren professor Georg v. Gizycki, een van kind af ziekelijk, gebrekkig man, typisch kamer geleerde. Lilly, toen juist rijp voor geheel nieuwe indrukken, interesseerde zich machtig voor deze dingen. En toen s generaal von Kretschmann opstoof bij de gedachte dat zijn feudale soldatennaam genoemd zou worden op drukwerk van zoo linksche rich ting, gaf dit den doorslag tot het besluit: dat zijn dochter haar naam ging veranderen in dien van haar lichamelijk misdeelden, geestelijk zulk een sterken invloed op haar uitoefenenden vriend en kameraad. Men kan nagaan, hoeveel er over dit on gewone huwelijk werd gespot, afgekeurd en gepsychologiseerd. Wie de slanke, elegante jonge vrouw naast het door een knecht ge duwde wagentje van den invalide zag stap pen, en daarbij de politieke positie van het paar in aanmerking nam, kwam al heel licht tot het vermoeden, dat het hier, van hakr zijde, slechts een gewijzigde coquetterie gold, in verband met de excentriciteit van het geval. Voor een deel mocht dit waar zijn. Maar ik geloof toch ook, dat zij zich aan haar man verbonden voelde door onge veinsde genegenheid; en dat zij geheel te goeder trouw was, toen zij schreef:'?In een dal van vrede leefde ik destijds. Er was iemand bij mij, die al mijne schreden be hoedde en geestelijk voor mij uitging als een padvinder" Dit padvinden" liep meer en meer uit op aansluiting bij de sociaaldemocratie. Op Gizycki's wensch wierp zij zich nu ook in de Vrouwenbeweging, om daar het sociaaldemocratisch beginsel te vertegenwoordigen en te bepleiten. Zij deed dit om een sterkBerlijnsche uitdrukking te gebruiken op gloeiende metaal in te gieten. Aan een soort vork met in het midden een cirkelvormigen ring om de gietpot te dragen, brengt men de vloeiende massa over. De twee parallel einden dienen om de pot te brengen in vooraan liggende richting, terwijl de andere kant wordt vastgehouden door een anderen helper. In de smelterij de gieterij en de afdeelingen waar de vormen gemaakt worden, werken geen vrouwen. In de andere afdeelingen wel. Men ver werkt er ijzer, staal, koper, alluminium en lood. In de afdeeling der granaten-fabrikage liggen de langwerpig vierkanten ijzeren blok ken in groote stapels gehoopt. Ze komen witgloeiend uit de ovens en worden geplaatst in een vertikalen vijzel. Dan komt een hidraulisch gedreven stamper in den vijzel neer, en drukt de ijzer-massa in cylinderzeer rabbiate" wijze. Doch, zoo vaak zij optrad, had zij een groot deel van het publiek op haar hand. Want zij was onderwijl een goede spreekster geworden. De liefde tot haar onderwerp bekleedde zich ongedwongen met de gratie, die haar van nature en opvoeding eigen waren. Wilhelm v. Pplenz, die overigens voor vrouwenbeweging niet veel anders dan spot over had, kwam af en toe in een vergadering expres om haatte hooren, en betuigde eens bij zoo'n gelegen heid: Es ist eine aesthetische Woi.ie, die Lilly reden zu sehen!" Na een paar jaar bezweek Georg v. Gizycki. Ik geloof dat zij hem innig betreurde, dat zijn dood haar een groote leegte bezorgde. En dit mag ook de oorzaak zijn, dat zij, haar heil zoekend in de richting, waarin zij door hem was gestuurd, reeds na korten tijd hertrouwde met een journalist bij de sociaaldemocratische pers, Dr. Heinrich Braun, een (beide in zuiver-nederlandschen en duitschachtigen zin) onaanzienlijk man. In dit huwelijk, dat haar tot moeder maakte, maar op den duur weinig geluk bezorgde, bleef zij werkzaam op maatschappelijk gebied. Van dit alles doet zij verslag in hare Memoiren einer Socialistin (München, A. Langen) in 1809 begonnen en gestadig voortgezet. In den aanvang van dit werk heeft zij eenigzins romantiseerend om hare familie-aangelegenheden heengedraaid en allerlei namen doorzichtig veranderd, (zich zelve stelt zij aan de lezers voor als Alix von Kleve) en waarschijnlijk eenige gebeur tenissen, gesprekken, brit f citaten, eenigzins gewijzigd en geconcentreerd. Maar de hoofdzaken zijn echt. En van omstreeks 1890 af geeft zij de feiten zooals ze werkelijk gebeurd zijn. En, indien zij, in hare mededeelingen, haar omgeving niet spaart, zij doet dat evenmin zich zelve! Verleden week is zij ontslapen: aan een hersenberperte bezweken. Zij had, in haar avontuurlijke loopbaan, zooveel van haar krachten gevergd, dat er voor haar niet op een rustigen, genoegelijken ouderdom te rekenen viel. Er is, van verschillende kanten, veel smaad op haar geworpen. Terwijl men, in de kringen harer jeugd, haar b£hoefte aan bewonderd-worden als grondslag van al hare daden brandmerkte, vond zij ook in haar nieuw-gekozen omgeving zekere vervreemding. Het zwart-zijden kleed, waarin zij placht op te treden, gold als zinne beeld van haar verhouding tot de partij"genooten: alsof, langs die gladde zijde, alle kans op vertrouwelijkheid afgleed. Indien men, haar afkomst en opvoeding in aanmerking neemt, ligt het m.i. voor de hand, zich haar zieleleven aldus voor te stellen. De reactie tegen het conventioneele en representatieve van haar jonge jaren heeft haar de sociaaldemocratie in de armen ge worpen, wegens de grootere natuurlijkheid, de meer elementaire stemming die zij daar vond. Maar gaandeweg, ofschoon zij graag bleef werken ten bate van maatschappelijk-misdeelden^ stiet haar de daar mee verbonden eisch'iegen de borst, zich te moeten blootstellen aan de familiariteit van minder beschaafde medestanders. GKERTRUIDA CARELSEN : - * * ft * Van Vrouwelijk doen en denken VIII Het is wel eens heel nuttig voor ons, oudere vrouwen, om over ernstige onder werpen te praten met een jongen man, die nog zijn frischen kijk heeft op 't leven en de dingen, waarop wij ons een beetje hebben blind gestaard. Wij, ouderen, passen ons aan toestanden beter aan dan jongeren. Die onderwerpen zich niet aan 't leven, zooals het zich aanbiedt, die komen in opstand, die willen hervormen en verbeteren; de drang naar de daad stijgt nog in hen op, ze zijn spontaan, impulsief, en komen niet altijd met het ja maar", dat bij ons, ouderen, zooveel aan ons initiatief bederft. Natuurlijk hadden wij het over den oorlog. Hij, een jonge kerel, die nog het leven voor zich heeft, die nog in de poort staat, terwijl ik er al haast door een achterdeurtje weer uitstap. Ziet u," zei hij. Ik vind deze oorlog in onzen tijd van groote verfijning, bij alle ellende, die het met zich sleept, toch ook wel een" zegen. Er zal een groote omkeering komen in het gezinsleven." Wat bedoel je ?" vroeg ik, want ik be greep niet, waarheen hij wilde. Ik bedoel," zei hij ongewoon ernstig voor een jongen man van even twintig jaar, dat wij weer groote gezinnen zullen krijgen. Niet alleen, wijl het noodig is, dat het tekort Kleeding van de maand Teekening voor de Amsterdammer" van KIe Cramer vorm. Daarna wordt nog eens den nu gevormden cylinder op een horizontalen stam per gebracht en in een dito vijzel gedrukt. Hierna laat men ze langzaam afkoelen. Dit is de eerste bewerkingen. Natuurlijk moet de granaat nog door honderden handen alvorens ze gereed is. Doch een beschrijving der tallooze bewerkingen zou meer ruimte vergen, dan waarover ik op 't moment duif te be schikken. In de boor-, vijl-, draai- en polijstafdeeling werken talrijke vrouwen naast de mannen. Als men de vrouwen ziet staan voor de groote boormachines, die als 't ware door een slechts aan een zijde half omhoog gebogen kuip worden omgeven, merkt men dat ze reeds goed met dien arbeid vertrouwd zijn. Een reuschachtige paspartout met een zestal verschillende boren staat op de ma chine, die ze vaardig bedienen. De opzich ters zijn zeer over den geleverden vrouwenA Jonge-meisjes jnpon van witte organdie, versierd met plooisels van dezelfde stof. Kraag en ceintuur vormen n geheel en zijn afgemaakt met picot. B Japon van groen linnen over groen en wit gestreept linnen. Hoog keurslijf van de zelfde stof. De overrok en mouwen zijn met linnen strookjes omzet. aan menschen weer hersteld wordt, maar ook, omdat er meer eenvoud zal komen." Ik merk er nog niet veel van," spotte ik, de theaters zijn eiken avond stampvol, de tearooms overdag dito"... Totdat er weer een crisis komt," viel hij me in de rede. Mijn vader zegt, dat de geldnood na den oorlog nog veel erger zal zijn dan nu. De menschen moéten eenvoudiger gaan leven. En ofschoon u 't nu niet zoo dadelijk ziet, er is al verandering merkbaar. Ik heb jong getrouwde kennissen, en ik zelf interesseer me bizonder voor meubileerkunst. Kijkt u eens naar de uitstallingen. Hoeveel gewoon rieten stoelen ziet men niet? En welk een smaak in matwerk, dat voor vloertapijt kan dienen! Bij Pander zie je hooggerugde, ge wone boerenstoelen en alleraardigst gekleurd cretonne van 60 en 70 ets. de meter. Cretonne is in de mode. Een meisje dat handig is, kan gemakkelijk zelf smaakvolle gordijnen maken. Bij mijn kennissen lag zelfs geen zeil op den grond. De vloer was gebeitst en geboend, en het stond artistieker en warmer dan het duurste inlaid. Natuurlijk zijn er luxe meubels in overvloed te krijgen, maar ik ben tot de conclusie ge komen, dat men in dezen dure tijden zich zou kunnen inrichten van heel weinig geld, zonder dat het leelijk of burgerlijk behoeft te zijn. Wie weinig uitgaat en zijn geluk thuis zoekt, behoeft niet veel uit te geven, en ik geloof indien wij jongelui dit eens wat meer bedenken dat de huwelijkskansen zullen stijgen en daarmee het huwelijk uit liefde zonder geld meer reden van be staan krijgt. Wie de moed heeft om luxe te weren kan de verantwoording van een groot gezin op zich nemen, want vele leden dragen gemakkelijker dan n alleen." Ik stond paf! Zoo redeneerde een jonge man van even twintig jaar, en wij ouderen van een vorig geslacht beschouwen een groot gezin als finantieele misère. Zou hij gelijk hebben? Zou er werkelijk een kentering zijn waar te nemen in de neigingen der menschen? Ik heb mijn oogen open gezet, en gemerkt, dat er dit jaar veel wit linnen en neteldoek en dunne stofjes gedragen worden, maar weinig zijde door de jonge meisjes; ik heb waargenomen, dat de rokjes wijd, maar de modelletjes eenvoudig zijn. Ik heb opgelet, dat in jongemeisjes-kamers de boerenstoel een geliefkoosd meubel is geworden, en dat men de schoorsteenmantels drapeert Miiiiiiiiiiiiiiii miiiimiMi 11 Minimin minimin i minimin i iiillmllilllll arbeid tevreden. In de draaiafdeeling staan eveneens vrouwen aan de banken. Voorts vind men ze aan de looden kogel-ma chines. Immers de granaten worden allen gevuld met looden kogels van pi.m. een c.M. diameter. Die kogels komen aan reepjes uit de gietvorm en zien er ongeveer uit als kleine balfranje van overgordijnen, aldus: \ v V v'v'v v v De machines nu doen ocoooooo denken aan het voorgedeelte der naaimachine, die de plooien maken. Doch hier werkt ze als een schaar. Ze knipt de balletjes van den zelfkant, en dan vallen de balletjes in groote bakken. Nu zijn ze nog ruw. Ze worden dus geolied en gepolijst. Daarna komen ze op tafels, die aan het vooreinde een trechter hebben, waarin de kogels, na door de vrouwenvingers betast en onderzocht te zijn op de gladheid, vallen en wederom in houten blokken van 10 liter Aan de draaibank Munitiebergplaats met goedkoope, kleurige katoenen lappen. Ik heb vernomen, dat er veel geweckt" wordt, nu men vreest dat in den aanstaanden winter de eetwaren nog in prijs zullen stijgen. Heeft deze jonge man dan werkelijk goed gezien en zal er wat eenvoud komen in onze jonge meisjes? Juist daarom vond ik het aardig eens te vertellen wat een jongeling van de toekomst dacht, en welke illusies hij koestert van te kunnen stichten een groot, eenvoudig gezin, waarvan het middelpunt is de moeder, de vrouw, die trouwde uit liefde, die niet geeft om luxe of uitgaan, die tevreden is ta eigen omgeving, die met en naast haaf "man werkt aan de opvoeding van de kinderen, die niet kweekt luxe-paardjes, maar verstandige menschen, die het leven durven te aanvaarden. Ik geloof, dat er zoo'n zegen ligt in (iet groote gezin," verklaarde hij tot slot. Ik heb mijn grootmoeder altijd zoo benijd, wanneer ze vertelde uit haar jeugd met negen andere kinderen. Ik was maar alleen." Ik geloof, dat mijn jonge vriend gelijk heeft. E. C. v. D. Mi Van alles wat Het schijnt werkelijk waarheid te worden dat wij schoenen zonder leer krijgen, die geschikt schijnen om bij de tegenwoordige steeds stijgende prijzen de lederen schoenen en laarzen te vervangen. De Duitsche Werkstatte te Hellerau brengt ze in denTiandel. De schacht is gemaakt van waterdicht zeildoek, zooals voor de ransels van sol daten wordt gebruikt. Zolen en hakken zijn van dunne houtlaagjes die kruiselings over elkaar waterdicht vastgelijmd zijn. Daar de zolen bij het loopen viltachtig worden, duurt het geklikklak op straat of harde vloeren niet lang. Deze schoenen zijn ook warmer dan leeren schoenen. Zij moeten niet meer kosten dan men nu voor een paar goede schoenen be taalt, en wat meer is, iedereen moet zelf gemakkelijk zolen en hakken kunnen ver vangen. Welk een besparing van kosten ! Weet men wel dat men rookvleesch dat afgesneden en anders gauw droog is, heel goed kan houden, dagen lang, als men dit legt tusschen 2 sneetjes oud, wittebrood ? J. T.- L. LIMONADE VAN CITROEN l bierglas citroensap en l bierglas suiker nemen. Het citroensap zeven en met de suiker verwarmen tot aan het koken. Weg zetten tot den volgende dag en dan in een goed gesloten flesch bewaren, om metïwater verdund te gebruiken. E. D. M. RiJSTBALLETJES Om van overgebleven rijst noe eens iets te maken, doet men er weitenmeel bij, wat suiker, kaneel en een weinig zout. Maak hiervan een beslag met lauwe melk, vooral niet te dik. Bak vet of slaolie goed uit, tot er een blauwe walm afkomt en giet daar 2 lepels van dit beslag in, zooals men dit bij oliebollen doet. Men moet nog al ruim vet nemen, dit maakt de bollen beter rond en ze nemen toch niet meer olie of vet aan dan anders. Ook kunnen er krenten, wijn en sucade bij in. Het vet en de olie kan; men later weer gebruiken. J. T.?L. Verzoeke alle stukken voor de rubriek Voor Vrouwen" in te zenden Koninginneweg 93, Haarlem. nninimiimiinmiimiiiimiiiHiniminiii 1841 1916 H, MEIJER KONINGSPLEIN - AMSTERDAM U ITZ ETTE N LUIERMANDEN LINGERIES TRICOTAGES inhoud terecht komen. Dan no'g weer komen ze op lange tafels terecht om andermaal op gewicht en vorm te worden getoetst. Met al dit werk zijn honderden vrouwen bezig. Daarna komt men in de vulafdeeling. Hier word in den granaat aangebracht een busje van pi.m. l m.M. diameter. Deze buis die de lengte heeft van den granaat, wordt dan omringd door de looden kogels, die er vast omheen worden gepast. Dan nog weer wordt de granaat aan een werking onderworpen, nadat ze reeds lang van een koperen ring aan het ondereinde is voorzien. Die ring dient om de wrijving van den granaat op den loop van het kanon, voor het kanon tot een minimum te beper ken. Het zachte koper toch doet den stalen of bronzen loop niet lijden. Op den granaat komt nu nog een dop, nadat men eerst nog een piramide van in consistent vet vast gezette looden bolletjes er op heeft gezet. Nu wordt de granaat dicht geschroefd, en moet alleen nog de springstof er in ge plaatst worden. Doch dit geschiedt elders. Op andere zalen zijn weer honderden bezig met het vervaardigen van honderderlei rin getjes, meertjes en schroefjes in koper. Ver der allerlei onderdeden en gereedschappen. Hier reppen zich de vlugge vingers om zoo goed en snel mogelijk den arbeid te kunnen volbrengen. Het meeste wordt hier op stukloon gewerkt, en varieeren de loonen dan nogal in de zelfde branche. Maar het minimum is toch voor de meisjes en vrou wen fr. 4.50 daags. Ze kunnen als ze willen overuren maken, en des Zondags werken. Doch dit pakt het gestel te veel aan, en daarom komt overwerk maar zelden voor. I. SAMSON * 9 ?