2C S£pt. '16. DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND J. V. W! ER D SM A naar een door Jan Vet h geschilderd portret Door Commissarissen der Holland?Amerika-lijn is aan den afgetreden PresidentDirecteur, den heer J. V. Wierdsma, aangeboden diens door Jan Veth geschilderd portret, waarvan wij hierboven een reproductie geven. Tuindorp te Rotterdam door H. SPIEKMAN We hebben hier te doen met een stichting, gelijk ze in het modern-industrieele leven van Europa hier en daar als oasen in de woestijnen van woon-eentoonigheid en huurkazernen zijn verrezen; waarvan de oorsprong stellig volstrekt niet uitsluitend het belang der volkshuisvesting in 't algemeen, maar veel meer dat er industrieele onderneming is, maar die toch, wegens de frischheid en gezondheid en schoonheid die er van uit stralen, zoo in hooge mate aan een betere bebouwing bevorderlijk zijn. Het tuindorp Heijpiaat is een zuivere fabrieksstichting, dient zich ook niet als iets anders aan, maar belooft voor de volkshuis vesting van Rotterdam van revolutioneerende beteekenis te zullen worden voor de bouw en woonwijze der industrieele arbeiders klasse van de buitenwijken, zooals Rotterdam er in de toekomst zal moeten bouwen. Ten einde tot een bezoek van dit nieuwe tuindorp aan te moedigen, laten we hier eenige bijzonderheden volgen. De Rotterdamsche Droogdokmaatschappij bouwde in 1902 hare eerste etablissementen in de onmiddellijke nabijheid van de Waal haven, en wel aan de westzijde van den smallen ingang dezer thans zoo enorme water-oppervlakte, op de smalle landtong, die gevormd wordt door hare ligging eenerzijds tusschen de rivier en de Waalhaven, anderzijds de Heijsche haven, een oude haven, die doorloopt in de Koedood. Wie deze landtong wil bereiken, moet f per bootje de rivier oversteken, f de Waalhaven rondloopen, waartoe vanaf het toch reeds af ge legen Charlois nog een uurtje noodig is. Uit industrieel oogpunt was het een uitgezochte plaatsen de ondernemingals scheepsbouwerij en machinefabriek een groot succes. In 1904 was de groote reparatie-inrichting met be hulp van twee droogdokken gereed, in 1906 bouwde men de eerste zeeschepen reeds, en sindsdien is de Droogdokmaatschappij tot een der grootste scheepsbpuw-maatschappijen in ons land aangegroeid. Aanvankelijk had de maatschappij de beschikking over 10 hectare grond.doch ook die enorme uitgestrekt heid bleek niet voldoende, en voortdurend breidt de maatschappij hare terreinen uit. Maar daar kwam de moeielijkheid, om een voldoende bestand van werk- en vak lieden aan zich te binden. Bij het bestaande gebrek aan werkkrachten in Rotterdam," zoo zegt de Directie in een boekje hetwelk dezer dagen in druk verscheen, - trad dit nadeel steeds sterker op den voorgrond, naarmate de uitbreiding van het bedrijf ver meerdering van arbeidskrachten vo'derde. Het werd dus voortdurend moeielijker, de gestadige bedrijfsuitbreiding gepaard te doen gaan met een daarmede evenredige ver meerdering van het arbeiders-personeel, en indien de onderneming in dit opzicht niet ware geremd geworden, zou zij ongetwijfeld een nog grootere vlucht genomen hebben." In deze omstandigheden was het, dat de Droogdok-maatschappij besloot tot stichting van het tuindorp Heijplaat." En ook in het boekje, straks reeds aan gehaald, stelt de Directie zich op het stand punt, lo. dat sociale verheffing en verhooging van het peil van den arbeider in het belang is van de maatschappij in het algemeen, en van de industrie zelf in de eerste plaats; 2o. dat op elke onderneming, die leeft en bloeit door den arbeid, de sociale plicht rust, om naarmate hare middelen het toe slaan, mede te werken tot het bereiken van dat doel; 3o. dat dit doel, behalve door het meer speciaal tot de staatszorg-behoorend onder wijs, nagestreefd moet worden door ver betering van de huisvesting der arbeidende klasse. Inderdaad, het klinkt ongewoon verfrisschend en bemoedigend, deze algemeene beginselen nu eens niet door een Engelschen of Amerikaanschen, doch door een Rotterdamschen grooten werkgever te hooren ver kondigen en te zien toepassen in onze meest onmiddelijke nabijheid. We zullen thans nader zien tot welke practische uitwerking deze beginselen zijh gekomen. Een goede harde koolaschweg, met aan beide zijden wuivende grasterreinen, voert u in enkele minuten naar den ingang van het tuindorp, en uw allereerste indruk is reeds dadelijk, dat het heel, heel anders is dan we het in Rotterdam gewend zijn. Een totale ommekeer in den bouwstijl. Allereerst treft ons de zelfstandigheid der woningen van elkander.en de lage bouwer van Elk pand bevat niet meer dan twee of vier woningen, en elk pand is iets eigens. Waardoor het eene pand zich van het andere onderscheidt, is al moeilijk te zeggen, want ten slotte herkent men in alle woonhuizen toch weder denzelfden bouwmeester. Maar Tuindorp-woning Nog eens de Engelsche Tieranny" En zij lieten de Engelsche tieranny her drukken, zoo volkomen getrouw naar het origineel, dat je zoudt zweren een onver kocht exemplaar van de uitgave van 1781 voor je te hebben; alleen de konstplaaten" zijn een beetje te mooi uitgevallen; maar overigens: alle lof voor de namaak." Aldus prof. Kernkamp in het vorig nummer. Wie dezen herdruk heeft uitgevoerd, blijkt niet, maar eigenlijk is het verschil met het origineele boekje toch nog al heel duidelijk. Het papier heeft niet het aspect van oud papier; greep, kleur en vastheid zijn als bij andere moderne machinegladde papieren. De letter, een galjard uit omstreeks 1865, die voor de samenspraken gediend heeft, is gegoten, niet volgens het 18de-eeuwsche systeem, blijkens de regelbreedte, die juist 16 augustijn is, onbestaanbaar in een oud boekje. Ook de witverdeeling b.v. de plaatsing der komma's in het zetsel vlak achter een woord is zopals nu, niet als vroeger. In het voorwerk (titelpagina, 2 blz. opdracht en 2 blz. voorbericht) is de vroegere methode wel in acht genomen, omdat deze bladzijden, evenals het omslag gedrukt zijn van zinco's, dat zijn fotografisch verkregen lijncliché's naar het origineel. Ook zijn de ornamenten van zinco's gedrukt. De prentjes, in het origineel kopergravures, zijn gereproduceerd in lichtdruk en zijn daardoor afwijkend van karakter geworden. Een exemplaar van den ouden druk was o. a. in veiling bij Burgersdijk en Niermans, Leiden, Juni 1907. Hendrik Gartman, bij wien het boekje in 1781 is uitgekomen, was debitant en uitgever te Amsterdam. Hij overleed omstreeks 1817 en heeft zich verdienstelijk gemaakt door verschillende uitgaven betreffende Suriname en vooral door zijn werkzaamheid op tooneelgebied. Uit de allereerste jaren van zijn bedrijf valt, in verband met de Tieranny, de aandacht op een Engelsche editie der psalmberijming van Tate and Brady, met de muziekversie van J. Z. Triemer, die hij in 1772 herdrukte voor de Engelsche presbyterianen te Amsterdam op het Begijnhof. In zijn ver houding tot deze Engelsche gemeente is de Tieranny, een anti-Engelsch propagan distisch kinderboekje van 9 jaar later daarom eenigszins bevreemdend. J. W. ENSCHED Inhoud van de September-Tijdschriften: Onze Gids. Uniforme Afd.-administratie met Naschrift. De Bond voor Plaatselijke Keuze. Anti-Alcoholtentoonstelling te Scherpenzeel (Fr.) op Goede Vrijdag en Paaschmaandag. Een briefkaart. Sprok kelhout. Verbeteringen. Tuindorp-woningen met vrijgezellenkosthuis er is althans gestreefd naar afwisseling en schoonheid. Voor en tusschen of achter de woningen bevinden zich vrij grootetuintjes, en elke woning is, behalve door den gewonen toegang van de straat, ook te bereiken door de daarvoor aangewezen paden tusschen de tuinen, zoodat wie met de fiets komt of met vuile werkkleeren en klompen aan de voeten, van achterin de woning kan binnenkomen. Vlak vór ons zien we een soort dorps plein, met de gevels wederom afzonderlijk bewerkt, en op den achtergrond het pleintje overbouwd, met links een vierkant torentje. Op de vraag wat dit gebouw is, deelt men u mede, dat dit is het vrijgezellentehuis, waarin zij die dus geen eigen gezin hebben, tegen een kostgcld van f 6 per week op nette wijze kunnen wonen. Aan dit plein is eveneens gevestigd het eenige winkelhuis van het tuindorp, waarin, gelijk een Duitsch warenhuis in miniatuur, aparte afdeelingen zijn ingericht voor ver koop van manufacturen, kruidenierswaren, groenten, fruit en vleesch. Evenwel heeft elk dorpsbewoonster de volledige vrijheid, om hare inkoopen, indien ze zulk verkiest, in de stad te doen, waarvan menige bewoonster, vooral des Zaterdagsmiddags, gebruik maakt, en waardoor de winkel als vanzelf gedwongen is, de meest concurreerende prijzen in acht te neinen. Begeven we ons onder den straatoverbouw door, dan treft ons rechts een flink, ruim gebouw, dat is: een eigen, christelijke lagere school, volledig in werking, en links..'. een onoogelijk houten gebouw, geheel uit den toon der omgeving, dat is... de open bare school. Twee jaar geleden is door den Gemeenteraad, na herhaald adresseeren van de daar wonende arbeiders, het geld gevoteerd voor een nieuwe openbare school, de houten hulpschool is volgepropt, het gebouw missiert het dorp, maar nog steeds moet er met de werkzaamheden voor de nieuwe school begonnen worden. Maar laat ons thans omtrent de indeeling van het terrein en van de woningen iets nader mededeelen. Van de totale terrein oppervlakte van ruim 70.600 M'-, zijn er ruim 35.000 M'-, voor bouwterrein bestemd ge worden. Daarvan is er 33 i O M-. benut voor gebouwen van publieken aard, 12.320 M'. voor de panden en 19.720 M'-', of 56 pCt. voor tuinen en paden, behoorende bij de woningen. Daaruit blijkt reeds den aard dezer be bouwing: het is een tuimlorp in den vollen zin van het woord. Er staan thans in het VERZEN Avond Daar kwam een oude wijze mij droomend in den zin. De laatste zonnestralen zonken de neev'len in. Zij scheidden schuw verbleekend, zij toefden stervensbang, Over de heuv'len sleepte hun zijden kleed nog lang. De vogels zaten zwijgend, gedoken dicht bijeen. Van ver klonk klagend even een merelroep alleen. Toen hief de beek vol weemoed zich tot den oeverrand en drenkte met haar tranen het stilgeworden land. Daar kwam een oude wijze mij droomend in den zin, zoo droef en zwaar, toch roerde mij 't vroomst geluk daarin. Dat zong van alle leven mij 't eeuwig diepst motief: Er waren twee koningskind'ren, die hadden elkander zoo lief". J. W. VAN ClTTERT * * * In Oorlogstijd Het wonder wil nog immer zich herhalen, Al weert der wereld waan dit weten af: Het wonder van een God, die neer kwam dalen En zich verwierf ten loon: een kruis, een graf. Dit wonder wil nog immer zich herhalen, Waan' ook de wereld zich er van bevrijd; Al luistert zij niet meer naar 't oud verhalen, Zij wentelt nog door d'oude werklijkheid. Nog immer slaat de heete haat heur handen Aan Hem, die brandde van de Liefde Gods. Zij drijft de vaag'len van den nijd, o schande, Hem wreed door hand en voet, in helschen trots! Het oud gebeuren ziet zich nu herhalen! De wereld weert dit weten af als waan! Oordeelen Gods als helle bliksemstralen Schokken haar op! Zal zij wel ooit verstaan? dorp 256 panden, bevattende 307 woningen. Behalve enkele uitzonderingen, n voor 't geval bewoners zulks wenschen, n om daar door eenige afwisseling in den bouw te kunnen brengen, bestaat elk pand slechts uit n verdieping, n.l. die op den beganen grond, met steeds de slaapplaatsen boven. Uit de verhouding tusschen de grootte van hei bouwterrein en het aantal woningen blijkt reeds duidelijk, dat elke woning over een eigen tuin beschikt, 44 woningen per H. A. is zelfs voor een tuinstad een gering aantal. De architect van het tuindorp, de heer H. A. J. Baanders, heeft niet slechts met groote technische vaardigheid, maar ook met kennis omtrent de behoeften der arbeiders gezinnen en liefde voor het doel, de plan nen voor de indeeling der woningen ont worpen, die onbekrompen zijn uitgevoerd. Hoewel het terrein zich door zijne langwer pigheid bijzonder moeilijk tot het brengen van afwisseling leende, heeft de architect toch, door overbouwing van het plein, door het doen vooruitspringen van een gevel hier, het aanbrengen van balcons daar, en het volgen van eenige kromme lijnen bij den straat-aanleg, het geheel nog een aangena me samenstelling weten te geven. De inrichting der woningen voldoet aan de eisenen, voortvloeiende uit de algemeene beginselen die in den aanhef zijn genoemd. Voor een normaal begin met 4 of 5 kinde ren," aldus de Directie in haar meerge noemd boekje, is een woning noodig, die bevat een keukentje, een flink woonvertrek, een kleinere zitkamer en drie bescheiden slaapkamers, alle behoorlijk door ramen met de buitenlucht in verbinding." Naar deze eischen zijn wat b.v. de slaapgelegenheden aangaat alle woningen van het tuindorp ingericht. Volgens moderne opvattingen inzake hygiëne behooren bedsteden veroordeeld te worden." Zoo vindt men in geheel het tuin dorp niet c'ne bedstede, en we hebben niet ëne bewoonster ontmoet, die zich daarover beklaagde. Het tuindorp telt eens gezinshuizen, bevattende huiskamer, woon kamer, keuken, twee of drie slaapkamers boven, een tuintje en een afdak; voorts panden voor twee gezinnen, 16 bovenwoningen met zolder, bevattende vier kamers. keuken, en zolder, de laatste volkomen ge schikt voor slaapkamer. Ook bij de bovenwoningen behoort een tuin. Alle kamers, dus ook alle slaapvertrekken, zijn gestucadoord en behangen, de privaten zijn voorzien van waterclosets, de keukens zijn ingericht tot plaatsing van een bad onder het aanrecht. Overal is gasleiding aangelegd, O Heer, zal dan deez' gruwel nimmer enden? Breekt Gij nog niet het helsche moordgeweld, Dat dag aan dag groeit in het schoonheid schenden, En 't Leven maait, in blijden bloei geveld ? Zal niet welhaast dit wonder zich herhalen, Dat Uwe Liefde vlamt, den dood te sterk? Laat nimmer toch de Haat doen smalen Dat zij heeft neergebrand uw godlijk werk! Dan zal de Vree weer van Uw Liefd' verhalen, Die 't Leven won uit kolken van den Dood ; Uw Liefde wil toch immer buit behalen Door bangste branding heen van wereldnood! A. WAGENAAR Correspondentie U. A. S. Geef ons uw naam en adres. * * ?-/ dt Ctdaw. (tegen electrische verlichting bestond het bezwaar, dat het electriciteitstarief der ge meente Rotterdam niet, evenals het gastarief, speciaal gunstige bepalingen voor kleinver bruikers bevat), gaslampen en gascomforen worden door de gemeente, ledikanten door de maatschappij gratis verstrekt. Wie de woningen bezoekt, wordt getroffen door de bijzonder nette bewoning. De tuintjes zijn goed verzorgd, en naar den smaak der bewoners ingericht. We zagen n tot het uiterste volbeplant met boonen, meerdere echter geheel aangelegd als bloementuin, een derde als een klein paradijs voor kippen. We treden nu en dan een woning binnen, en meermalen treft het ons, hoe de portalen door de bewoners zijn geschilderd en ver sierd, somtijds met wijdsche decoraties. Hebt u', zoo vragen we onzen bege leider, wel eens te doen met vuile bewo ners ? Moet ge tegen verwaarloozing wel eens scherp optreden ?" Slechts bij hooge uitzondering", is het antwoord. In den regel wordt de goede woning op hoogen prijs gesteld en voor het overige is eenige aandrang ten goede wel voldoende om slechte stadsgewoonten af te leggen." Er is een bad-inrichting, een wasch-inrichting, een drogerij, er is een voetbalveld, een gemeenschapszaal, er is een flink, groot koffiehuis, hetwelk evenwel is verpacht onder uitdrukkelijk beding dat er geen sterke drank verkocht mag worden, er is een leeszaal en bibliotheek, en thans is men bezig aan den bouw van een soort tooneelen concert-gebouw met moderne tooneelinrichting. Hiermede hebben we van het tuindorp een overzicht gegeven, hetwelk ongetwijfeld menigeen tot bezoek zal aanmoedigen. Het is, zooals we reeds zeiden, een totale om mekeer in de bouwwijze van arbeiders woningen, het is de verwezenlijking van hetgeen reeds zoo langen tijd door allen die voor het vraagstuk der volkshuisvesting iets gevoelen, wordt nagestreefd. Maar", zoo zal menigeen vragen, waarom volgt men dan niet algemeen zulk een goed voorbeeld ?" En daar komt de moeilijkheid: de financieele zijde der zaak. Daarop zullen we, in verband met het tuindorp Heijplaat, en nog een ander tuin dorp dat spoedig verrijzen zal, later nog eens hebben terug te komen. Woningen van geëmployeerden