Jaarbeurs-teekeningen voor De Amsterdammer" van Is. van Mens BV C* ST« DE NEDERLANDSCHE INDUSTRIE IN DE LAATSTE DRIEJAREN, EN DE UTRECHTSCHEJAARBEURS Tot n der voordeelen van dezen oorlog behoort de verbetering van onze geografischen kennis", beweerde onlangs een lid van het Engelsche parlement; wij voor ons zijn niet zoo optimistisch, maar wanneer er van voordeelen sprake moet zijn, zouden wij hiertoe de ontwikkeling en opbloei der nationale industrie zoowel in de bellingerente als in de neutrale landen willen rekenen. Voor ons is gelukkig de tijd voorbij, dat uitsluitend in Steels" gegokt werd; terwijl ook niet voor verschillende artikelen als eerste eisch gesteld wordt, dat ze van buitenlandsch origine moeten zijn. Verschil lende omstandigheden hebben hiertoe zeer 8*erk medegewerkt; de afwezigheid van de buitenlandschr concurent, waardoor het eigen product er beter in kon komen of waardoor men gedwongen werd een nijverheidstak, die vóór dien als niet rendeerend gegolden had in het leven te roepen, behoort wel tot n van de meest belangrijke factoren. Daarom zullen allen, die interesse bezitten voor onze nationale nijverheid het denkbeeld om hier te lande ook een Jaarbeurs te organiseeren levendig toegejuicht hebben; niet tegenstaande de korie tijd van voorbereiding, de afwachtende houding, die talrijke be trokkenen aannamen, was deze eerste Jaar beurs een succes, iets wat als stimulans bij de voorbereiding en deelname dezer tweede Jaarbeurs''gewerkt heeft. Men zou het kun nen beschouwen als een groote show-room" onzer nijverheid en menigeen, die een be zoek aan de Jaarbeurs gebracht heeft, zal vermoedelijk verwonderd geweest zijn n over de deelname en hoe talrijke ariikelen, WALCHEREN ALS HANDELSCENTRUM IN DE VIJFTIENDE EEUW Toen in 1572 den Briel het voorbeeld tot den Opstand had gegeven, is, zooals bekend, spoedig de beweging naar Zeeland overgeslagen. Nog in hetzelfde jaar kiezen ook de drie steden van Walche en Arnemuiden, Vere en Vlissingen de zijde van Prins Willem. De belangrijkste stad van het eiland echter, Middelbure, blijft nog eenige jaren den Koning getrouw, en geelt zich eerst in 1574 na een langdurig beleg aan den Prins over. Ongetwijfeld waren waaraan men meende, dat het buitenland het monopolie bezat, daar aanwezig waren. En toch de omstandigheden hebben neg minder medegewerkt; de aanwezige voor raad van verschilende grondstoffen is nog minder geworden, de kolenschaarste heeft de productie van de fabrieken aan een limiet gebonden. Juist daarom zal men de groote deelname aan deze tweede Jaarbeurs nog meer moeten waardeeren. In het algemeen kunnen wij niet vinden, dat de inzendingen zich in eene buitenge woon artistiek milieu bevinden, de aankieeding der stands is meestal vrij gewoontjes, n enkele verheft zich boven het gemiddelde peil. Was hier niet een fraaie gelegenheid geweest, om van de capacitei ten onzer vier kunstenaars gebmik te maken? Gelukkig zijn er enkele uitzonderingen; in de allereerste plaats dienen wij de PhoenixBrouwerij" hiervan te noemen, die hier met een alkoholvrij bier, Maltine, uitkwam en haar geheele paviljoen zeer artistiek aange kleed had; onze S'aatsmijnen waren ineen eigen paviljoen, ontworpen door Leliman, verschenen en waar de bezoekers met be hulp van een film ook nationaal fabri kaat enkele wetenswaardigheden van het mijnbedrijf te zien kregen. Naast deze ne Staatsinstelling troffen wïj n-->g enkele andere aan en we kunnen niet anders dan hun aanwezigheid ter beurse zeer apprecieeren, omdat hierdoor dat deel van onze handeldrij venden en industrieelen,diede voor lichting noodig hebbend in de gelegenheid zijn hiermede in contact te komen. Naast deze officieele instellingen is de Vereeniging het Nederlandsche Fabrikaat," n der geestelijke vaders van de Jaarbeurs en die door talrijke inzendingen illustreert hoe met het .?Made in Holland" gezwendeld wordt. De machinenijverheid, n der industrie takken, die door den oorlogstoestand en door kolennood en materiaalschaarschte wel tot de sterkst gedupeerd .-n behoort, is niet tegenstaande dit uitstekend vertegenwoor digd en komt zelfs met erkele primeurs voor den dag. We noemen hiervan Werk spoor, wier inzending zeker modeartikel" is, een torpedokanon, terwijl ze hierbij een klein model van een Wood's pomp exposeert, d.i. een centrifugaal pomp met buitengewoon hooge capicitelt en die voor ons polderland ongetwijfeld veel toe passing zal vinden. De afwezigheid van Amerikaansch fabrikaat noopte de Bataaf sche Petroleum Mij. ertoe met de Thomassen motorenfabriek in connectie te treden om zich een pornp installatie voor ruwe petro leum tedoen vervaardigen, met het gevolg, dat deze firma een 32-tal dezer installaties op gedragen werd te leveren, waarvan men er n in natura" opgesteld In werking kan zien. De Philipsgloeilamp.-'nfdbriek demon streert op zeer aanschouwelijke wijzen de kwaliteit harer metaaldraadlampen, terwijl ze ook Röntgenlampen en anderen voor wetenschappelijk onderzoek demonstreert. Op dit zelfde gebied dienen we een inzen ding van de glasfabn k Leerdam" te memorceren, die naast wijnglazen volgens ont werp van de Bazel, Jera-glas voor laboratoria doeleinden, waarvan vóór den oorlog Du schland het monopolie bezat, in gezonden heeft. Een kind des tijds hetft de Rubberfabriek, gebrs. Merrns te Haarlem, ingezonden, een ebonieten dccumulatorenbak voor onderzee booten en die voor den oorlog hier niet vervaardigd werden, omdat Duitschland, dit als een Deutsch unfreundliche Tat" beschouwde; eveneens vindt men hier tennisballen, maar waarvan de fabricage stagnatie ondervindt, omdat het doek, waar door de elasticiteit van de bal behouden \inttiiiiiiiiiintniiiiiiintiiiiiuiitiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiii ^£g£Z$*^ Oude kaart van Walcheren en Omgeving het naast andere ook vooral economische oorzaken, die tot dezen gang van zaken hebben medegewerkt, oorzaken, die verder terug moeten gezocht worden dan men oppervlakkig wel zou vermoeden. Het is dit belangrijke onderwerp, dat eenigen tijd geleden dr. Z. W. Sneller de stof heeft geleverd voor zijn proefschrift, dat blijkens den titel daarvan: Walcheren in de vijftiende eeuw nog slechts de eerste phase van de reeds sedert het begin van de 15de eeuw, en wellicht nog vroeger, bestaande differenten" tusschen Middelburg en Arnemuiden, Vere en Vlissingen omvat. Hoe de ontwikkeling van deze differenten" verder is geweest, en hoe daaruit ten slotte de toestand van de jaren 1572 1574 ontstaan is, daarvan hooren wij in dit werk nog zoo goed als niet. Ongetwijfeld zal het beloofde vervolg op dr. Sneller's proefschrift, dat niet te lang op zich moge doen wachten, ons daaromtrent nader inlichten. Hetgeen dit eerste deel ons echter wél brengt dat is een vlot en duidelijk ge schreven overzicht van den economischen toestand, bepaaldelijk den handel van Wal cheren gedurende de vijftiende eeuw, en het is daarvan dat ik in dit weekblad in enkele algemeene trekken de hoofdpunten wil samenvatten. Geheel anders dan tegenwoordig bood het vaarwater tusschen Walcheren en Zuidbeve land in de 15de en 16de eeuw - gelijk uit de hierbij afgebeelde kaart uit de 16 Je eeuw dui delijk kan blijken den schepen een voortreffe lijke reede. Nog te meer valt het belang daarvan in het oogf, wanneer wij in aanmerking nemen, dat drie belangrijke interna tionale verkeersrouten: de weg Oostzee - Brugge, de weg Rijn-Brugge en de weg Engeland Antwer pen langs die reede voer den. Wat betreft dien laatsten weg, de schrijver heeft hier voor het eerst, in verband met het feit, dat lersekeroord, waar een tol voor da voor bijvarende schepen was gevestigd, volgens oude kaarten waaronder ook de hier afgebeelde op het thans verdronken land van Zuidbeveland tegen over Bergen op Zoom moet hebben gelegen, duidelijk gemaakt, dat die weg noordelijk van Zuidbeveland. en vervol gens door de tegenwoor dige Eendracht langs Ber gen op Zoom naar Ant werpen moet hebben geloopen. Hoe is nu de ontwik keling van den handel in den loop van de vijf tiende eeuw geweest ? In het kort kan men het aldus zeggen, dat in de eerste helft van die eeuw door Mid delburg voortdurend po gingen werden gedaan om in die stad even als reeds vroeger o.a. geschied was, door den landsheer een haven U doen vestigen, het welk echter door twee omstandigheden op niets is uitgeloopen. Vooreerst door de antagonie tusschen Middelburg en Arne muiden, steden die direct van den landsheer afhingen eener , en Vere en Vlissingen, steden, die in den loop van de vijftiende eeuw geheel in het bezit kwamen van de heeren van Borsele, bijna zelfstandige vor sten (een van hen was gehuwd met de dochter van den koning van Schotland) anderzijds. Ook zonder dat zou echter het stre ven van Middelburg om aldaat een stapel ge vestigd te krijgen wel opniets zijn uitgeloopen. Reeds sedert het begin der 15de eeuw toch be gon door het verzanden van het Zwin het eer tijds zoo machtige Brugge steeds meer te ver vallen, on v. . ten de Walchersche steden in Dordrecht enBrugge in plaats van mededingers plaatsen, waarvan de belangen samenvielen, doordat de schepen van elders, in plaats van direct Biugge aan te doen, op de reede van Walcheren kwamen te ankeren, terwijl daar de goederen op kleine lichters werden overgeladen, en zoo naar Brugge gevoerd, op dezelfde wijze ais dat in onze dagen ten opzichte van de voor de Rijnlanden bestemde goederen te Rotterdam pleegt te geschieden. De nooit ten volle verkregen stapelhandel wordt dus een transifo-handel, en het is vooral over dit transito-verkeer, dat het werk van dr. Sneller vele belangrijke ge gevens bevat, alle ontleend aan geschreven bronnen, die tot heden nog nooit voor dat doel waren geraadpleegd. Die bronnen ik kom hier straks nog nader op terug waren voornamelijk de rekeningen van den Rentmeester van Zeeland Bewesten Schelde, waarin onder meer zijn verantwoord de ontvangsten van den waterbaljuw, den amb tenaar die, uitsluitend van vreemde schepen of van inlandsche schepen, die vreemde waren vervoerden, de z.g. ankeragegelden had te ontvangen. Een andere belasting in het begin van de vijftiende eeuw het innen der ankeragegelden begint met 1431 was het pont- of cancelioengelt" geweest, samenhangende mH den door Middelburg eerst zoo gewenschten stapel. Dat deze stapel door de omstandigheden allengs niet meer begeerd werd, blijkt ook ondubbe'zinnig hieruit, dat over laatstgenoemde belasting sedert 1431 steeds meer met de vreemde kooplieden gecomposeerd" werd, totdat zij tenslotte gehetl verviel. Zooals Ie begrijpen is, zijn de posten in de rentmefstersrekeningen betreffende het ankeragegeld uitnemend geschikt om zich een beeld te vormen van het handelsverkeer op de Walchersche reede gedurende de 15de eeuw. l.'it die gegevens leerei wij dan in de eerste plaats, dat Middelburg en Arnemuiden gedurende de in het werk van dr. Sneller behandelde periode is er, doordat deze beide steden direct van den landsheer afhingen en Arnemuiden door allerlei omstandighe den steeds meer aan den leiband van Middelburg is gaan loopen, van een aan den tegenovergestelden kant staan van beide, zooals in de jaren 1572?1574, nog in het geheel geen sprake vooral schepen uit het Westen: Bretagne, Spanje, Portugal, Genua, Venetiëtot zich trokken, Vere vooral schepen uit het Oosten, en dat wel voorramelijk uit de Hanzesteden. Wat betreft de schepen uit Engeland, daaromtrent kan men uit de ankeragelijsten geen juist beeld ver krijgen, om de eenvoudige reden, dat in verband met de door de Bourgondische vorsten gevolgde politiek, die op het einde van de 15de eeuw uitliep op den Magnus Intercursus van 1492, Engelsche schepen van de belasting waren vrijgesteld. Hetzelfde geschiedde ten aanzien van de schepen van de Hanze sedert 1477 jaar van het GrootPrivilegie van Maria van Bourgondië-, terwijl de heeren van Vere al reeds sedert 1469 den schepen van de Hanze vrijdom verleend hadden, om ze zoodoende in hun havei te lokken. Raadpleging voor het be oogde doel van de rekeningen alleen zou dus een onjuist beeld geven, en het is daarom dat de schrijver naast die bronnen, vooral voor den handel op Engeland, en dien op de Hanze, ook nog verscheiden andere, gelukkig eveneens nog ten dienste staande ongeschreven bronnen, voor een groot deel blijft, hier te lande niet gefabriceerd wordt. De ruimte op de Maliebaan wordt hoofd zakelijk ingenomen door de chemische en aan verwante industrie; ook hier was de oorlog meestentijds de levensverwekker; onder de inzendingen zijn talrijke, die een gevolg zijn van distributie en schaarschte en moeten dienen de huisvrouw te gemoet te komen; thee-, koffiesurrogaten, vloeibare was, melk poeder, krachtvoedsel preparaten zijn meer malen vertegenwoordigd. De andere arti kelen, die ook na den oorlog recht van bestaan hebben, vertoonen ook een embarras de choix; zoo komt de Delftsche Gist- en Spiritusfabriek voor den dag met aether voor narcose, die aan dezelfde eischen vol doet als het Duitsche preparaat, dat vroeger hier gebruikt werd. Brocades en Stheeman te Meppel vervaardigen thans jodium-en zil ver- preparaten, talrijke pharmaceut ische specialité's, waarvan de bereiding hoofdzakelijk in Duitsche handen was; de meeste dezer producten, evenals die van andere onzer che mische fabrieken op dezelfde hoogte als het Made in Germany" gesteld mag worden. Ook op ander gebied kunnen wij met trots de voortbrengselen onzer nijverheid gadeslaan; treedt men den stand der firma van Leer binner; dan zou men een oogenblik wanen niets dan echt Engelsche" platen te zien en toch is hier alles Nederlandsen fabrikaat. Deze firma vervaardigt z- Ifs de reproducties van meesterwerken in het Louvre en die door suppoosten daar te koop aan geboden worden en misschien heeft menige Hollander zich deze aangeschaft, weinig ver moedend, dat hij zijn nationale nijverheid steunde. Dat zich deze firma tot de upperten" onder haar Europeesche collega's mag rekenen, bewijzen de specimen van een Parijsche kunstveiling-catalogus, die geen enkele Europeesche firma, in zulk een korte spanne j tijds en aan zulke hooge eischen voldoende kon ver/aardigen. De chemigrafische kunst inrichting Schnabel exposeert catalogi, repro ducties in natuurlijke kleuren, direct naar de natuuropname, die misschien aan het buitenlandsche fabrikaat superieur zijn. Het hier vermeldde is slechts een greep uit het v?le; de officieele catalogus licht in dit opzicht den belangstellende beter in. Maar overal kunnen wij waarnemen, dat onze nationale nijverheid getoond heeft zich aan de omstandigheden te kunnen aanpassen en dat wanneer de vredestoestand terugge keerd is, het buitenlandsche fabrikaat in het nationale een ernstige concurrent zal hebben, een strijd, waartoe de Nods-rlandschekooper veel kan bijdragen om deze ten gunste onzer nijverheid te beslissen. We gelooven, dat wanneer deze tweede Jaarbeuis weer tot het verleden behoort, de personen, die dpze instelling georgani seerd en geleid hebben met recht tevreden ep hun werk mogen zijn. H. J. Hbl.üEN ABM ABM.ABM.ABM.ABM.ABM.ABM.ABM.ABM.ABM.ABM. B on st. de. IstuLS Cy IÏEERE.N-ARTI KELEN, UITRUSTINGEN. A B M ABMABM.ABM.ABM.ABMABM.ABM.ABMABM.ABM.ABM. in het gemeente-archief van Middelburg be rustende, heeft geraadpleegd. De resultaten van het onderzoek uit de rekeningen zijn in hoofdzaak samengevat in Hoofdstuk III: De Walchersche ankeragelijsten. terwijl in de Hoofdstukken V?VII, achtereenvolgens ge titeld: Walcheren in het Westen, Walcheren in het Oosten en Walcheren en Engeland Schotland de gegevens uit de overige bron nen zijn verwerkt. Tot nu oe sprak ik alleen over den handel van Walcheren in het algemeen. Ook over Middelburg in het bijzonder bevat het werk van dr. Sneller veel belangrijks. Het laatste hoofdstukjgetiteld : Middelburg als handels stad, is geheel aan den handel van die stad gewijd. We leeren er onder meer uit, dat vooral in de tweede helft van de vijftiende eeuw, doordat op de reede van Middelburg steeds meer vreemde kooplieden hun goe deren overlaadden, de makelaardij er tot grooten bloei kwam. Eigen handel, althans groothandel, van inwoners van de stad zelf kwam niet veel voor. Allermerkwaardigst in dit verband is de opmerking, dat de Middelburgsche kooplieden hun overgelegde penningen, liever dan ze in nieuwe handels ondernemingen te steken, plachten te be leggen in landbezit, waartoe zij te eerder overgingen, omdat volgens een overoud privilegie de burgers van de stad vrij waren van het betalen van schot, een grondbe lasting, die door alle overige eigenaars van lard op het eiland aan de Staten van Wal cheren, het tegenwoordige bestuur van den Polder Walcheren, moest worden afgedragen. Ziehier enkele van de belangrijkste resul taten, die het onderzoek van dr. Sneller heeft opgeleverd. Zooals ik al zeide, de gegevens zijn voor een groot deel ontleend aan de rentmeestersrekeningen, die merk waardig volledig zijn bewaard gebleven, en thans nog. uitnemend geordend, in het Rijksarchief in Zeeland berusten. Vooral de laatste omstandigheid is dr. Sneller van groot voordeel geweest, ja men kan gerust zeggen, dat een studie als van dr. Sntller niet had kunnen worden geschreven, zoo er niet volgens de tegenwoordige eischen van archiefregeling samengestelde gedrukte, en dus niet alleen op het archief maar ook in eigen huis te raadplegen, inventarissen van die rekeningen waren aanwezig geweest. In het Voorwoord merkt de schrijver op, dat het gemeentearchief van Vere, weinig geordend als het is, slechts een enkele maal bruikbaar materiaal heeft opgeleverd. De waarheid van dit gezegde laat zich dan ook het geheele boek door duidelijk ge voelen, en men kan er zeker van zijn, dat, mncht er van dat zoo belangrijke en uit gebreide archief eens laten we hopen binnen niet al te langen tijd*) een in ventaris verschijnen, op dezelfde overzich telijke wijze bewerkt als de bovengenoemde inventarissen van de rekeningen in het Rijksarchkf in Zeeland, rte studie van dr. Sneller daaruit aanmerkelijk zal kunnen worden aangevuld. De gegevens uit de rentm°estersrtke ningen zijn door Dr. Sneller in ho< fdzaak ontleend aan de ontvangst der arikenagegelden, die door den watei baljuw ; t ,d wer den. Aan dezen ambtenaar wijdt de schrijver nog een afzonderlijk hoofostuk (Hoofd stuk IV), dat, hoewel eenigszins buiten het eigenlijke onderwerp van de studie vallerde, toch door de vele nieuwe bijzonderheden, die daarin over den waterbaljuw worden medegedeeld, zeer welkom is. In den ouden tijd was er, evenals in de andere steden, ook te Arnemuiden n baljuw van d!e stad, die door den landsiieer werd benoemd. St-dert de regeering van Philips den Goede splits dit ambt zien in twttün: ten baeliu van den lande," en een bvliu van den water." Deze laatste is de ambtenaar boven bedoeld, die, behalve met het ii.nm der ankeragegelden, in lateren tijd ook met de uitoefening der rechtspleging op de wateren vóór Walcheren belast was, en als zoodanig geplaatst wastusschen den Rentmeester van Zeeland Bewestenschelde, die als hoogbaljuw rechtspraak had o ver geheel Z eland Bewesten schelde, d.i. Walcheren en Zuid-en Noordbeveland met uitzondering van de steden, en den Baljuw van Middelburg. Nitui'rlijk moesten hieruit op den duur allerlei ge schillen ontstaan, die intusschen eerst in de 16de eeuw talrijk werden In de 15de eeuw is er van de rechtsmacht van den water baljuw nog weinig te bemerken. In dat opzicht is het ambt van den waterbaljuw van Arnemuiden geheel verschillend van dat van den waterbaijuw van Sluis, die juist in de eerste plaats rechterlijk ambtenaar was. L. L A S O K D E R *) Nadat dit was geschreven verschenen de Verslagen omtrent 'sRijks Oude Ar chieven over 1916 Daar merkt de Rijks archivaris in Zeeland blz. 117 op, dat. zoo het gemeentebestuur van Vere zijn archief aan het Rijksarchief in bruikleen wilde af staan, evenals het gemeentebestuur van St. Maartensdijk dat gedaan het f t, dit aan bod van rijkswege onmiddellijk zou worden aanvaard. In het belang der wetenschap is het te hopen, dat het daartoe mogen komen; immers alleen op deze wijze zou me" de waarborgen hebhen, dat een behoorlijke inventaris tot stand kwam, en eerst zulk een inventaris zou de schatten die thans nog in het gemeentehuis van Vere berusten, tot hun volle recht kunnen doen komen.