7 Juni '19. No. 2189 DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND Restaurantje TOURNOOIVELD DEN HAAG PUTS DU JOUR - VIR 12.30 tot 2 uur ?? vm 7 uur tot 1.80 Restaurant-CaféLa Réserve" Rembrandtplein 44 bij de Utrechtschestraat ANSTERDAn Huis van den Eersten Rang Prima Keuken en Wijnkelder IIP IIPIIIQ ^ JAb, UKLUüsi HAVANA GAAR ?fll!^^ IIIIIIIIIIIIMlIllllllMHtllinilllllIlllllllMlliiiliii IIIIJIIIIillMIIHIIIMIIIIHtllllllMIMIItlllllllllllllllllHNIUIINIIIIIIIII. STARK'S OXYDOL" f (CHLORAS KALICUS TANDPASTA) 2 hNaaml. Venn. STARK & Co. - Chamlschi Fibrlik ,,'a-HAOE", 's-aravenhaga l j a*«i**MIIMIMIItMIMIIIt«HlllHMIItt1»Ht«llllll||||||MlllllltlHIIMIIIttniim>MIIIIIIMIIIIIIItlllllliniHIIIIIIIIIIIUIIIIIII*llllllll5 Le EERHOFF t,C§ SPECIALITEIT IN ECHTE BROMZEH UK ^_,Eh LUXEARTIKELEM..^ COGNAC MARTELL est garanti comme tant Ie produit naturel des vins récoltés et distillés danslarégiondeCognac. Koopmans & Bruinier Wijnhandelaren te Amsterdam Amsterdam P, H. Kade 68 AAG ROTTERDAM AMSTERDAM N. V. ALG. NED. ELECTR. MIJ. V/H GROENEVELD, RUEMPOL & Co. Briefadres A.N.E.M. - Tel. N. 4826, 4827, 7004 Electro motoren. Generatoren. Schakellessenaars. Hoogspanningsinrichtingen. Schakelkasten. Electr. Sirenes. ELECTRICITEIT OP ELK GEBIED. f Hotel-Restaurant DES GALERIES 8 C H B VET^IN G E N OPENING 31 MEI 1919 Geheel nieuw gerestaureerd en modern ingerich Prima Fransche Keuken. Wijnen van alleen Superieure Merken. De Directeur HEHRI ZELLE. Telef. Schev. 440. Voorheen Hotel Des Indes. l Vraagt prijsopgave van Cognac Hennessy aan Wijnhandelaren, ZWOLLE, H BEREN MODE-ARTIKELEN HUBENSTIUAT 1B, OBONIMOKN TELEFOON KM JOS. JACQUES WIJNHANDEL - BREDA Speciaal adres voor KLEINE MERKEN CHAMPAGNE Ingericht voor Wederverkoopers Te Huur in Hilversum, van 14 Juli tot 18 Augustus een burgerwoning, gemeubileerd, be vattende 2 Kamers met Suite, Serre, Keuken, flinke Tuin op 't Zuiden, boven 4 Kamers en Dlenstbodenkamer, tegen den prijs van f 300.-. Brieven onder H. W. 10, aan het bureau van dit blad. Spoors WA.spoorjr. Culemborg Piano's, Vleugels on Kunstspelpiano'süoorttuur In eigendom verkrijgbaar, mits In drie jaar afbetaald. Brieven No. 1431, Bureau van dit Blad, HEERENKLEEDING H.J.LOOR, Utrecht BEURS Stenografie Zelfond. 0O C*. In d. Boekh. en na postw. bl RIËNTS BALT, Den Haag, b| wien ook mond. en schr. ond. Ik geef thans elke week een stenografisch verslag van een technische" K ede. (*>.g.) D. B. te Z. Hoekcomplexen Ie stand Rotter dam m. gr. front aan diverse straten, geheel of gedeeltelijk te koop aangeboden. Oppervl. 2000 tot 150 M2, ligging Aert v. Nesstraat, Oldenbarncveltstraat, Oude BlnnenwepenWe^nastraat n b Electr. Spoor. Adres: N. Vm O. F. Am Jonkers & Go. Mij.t.Expl.v. Landgoederen, Villaterreinen, Huizen-. Handels-, Industrie- en Bouwcredieten door geheel Nederland. Hoofdkantoor: SCHOUWWEG 34, WASSENAAR. SPREEKZAAL Het Godshuis in de Uchtstad Naar aanleiding van het slotartikel dat door dr. Van Eeden over zijn Godshuls in de Lichtstad in het No. van 24 Mei j.l. in dit weekblad werd gepubliceerd, zou ik gaarne het volgende willen opmerken. Dr. van Eeden schrijft dat hij zijn ontwerp vooral ook gepubliceerd heeft: om te weten te komen of er reeds soortgelijke plannen bestaan. En hij deelt dan mede dat hem drie dergelijke plannen bekend zijn en hij bespreekt die. Ik meen te mogen opmerken dat dr. Van Eeden mijn plan vergeet. En dit te meer daar ik hem, dadelijk na de eerste lezing die hij voor zijn ontwerp op 20 januari j.l. hield, den 21 Januari schreef dat ook ik reeds in het begin van Juni 1912, gedurende herhaalde omzwer vingen in de verlaten en inspireerende parken van Versailles, een dergelijk project concepieerde, dat echter thans ook nog niet geheel gereed is, maar waar ik nog steeds aan werk. Om later verwijten van plagiaat te ont gaan deelde ik dr. Van Eeden vooral het bestaan van mijn plan mede, zooals ik dat ook aan Berlage geschreven had toen hij, een paar jaar vroeger, zijn Partheon der menschheld" exposeerde. Berlage antwoordde mij toen vriendschappelijk. Van dr. Van Eeden hoorde ik niets ofschoon ik hem uitnoodigde mijn ontwerp te komen kijken. En ik zou hier dr. Van Eeden's aandacht niet voor mijn project vragen ware het niet dat hij in zijn slotartikel van 24 Mei vooral het prlncipleele verschil van zijn plan met dat van de anderen naar voren brengt. Indien dr. Van Eeden mijn project gezien had zou hij moeten toegeven, dat het even principieel verschillend van het zijne is als het zijne van die andere ontwerpen, en dat hrj het daarom in dit slotartikel had mogen vermelden ofschoon het nog niet zoo volledig architectonisch in teekening gebracht is als het zijne. De geestelijke constructie van mQn protest is echter gereed. En het gaat Immers in de eerste plaats bij protesten als deze om het grondprinciep waarop het gebouwd is. dat geeft de ware maatstaf en bedoeling van den ontwerper aan. Want dr. Van Eeden geeft zelf toe dat het grondprinciep het voornaamste van deze plannen is, daar hij zegt dat de plannen van de Bazel en Berlage niet die wijde strekking hebben van het zijne, wijl deze slechts uit een aesthetisch en oeconomisch idealisme voortkomen, het zijne evenwel een godsdienstige ondergrond en doel heef t. Dit is echter slechts gedeelteiqk juist. Illlllllllll Illlllllllllllllllllllll Illllll Want noch uit de beschavingen die dr. Van Eeden in dit weekblad van zijn ontwerp gaf, noch uit zijn lezing en de verdere ver klaringen die dien avond door hem en de heer Loudon gegeven werden blijkt het WELK vast omschreven religieuse ondergrond en doel zijn plan dan wel heeft. Op dit cardinale punt is dr. Van Eeden in de uiteenzetting van zijn project zeer onduidelijk en onvolledig. En toch had dr. Van Eeden bfl de publi ceering en de verklaring van zijn plan wel vór alles het religieuze grondprincipe mogen aangeven waarop hij zijn plan ge bouwd heeft zódat hij het van religieuze strekking kan noemen. Hij gaf dat vast omschreven religieuze principe, die religie, die leer niet aan, of schoon hij in dit plan veel over religieusiteit spreekt, en in de architectonische plattegrond plaaisen voor de tempels en kerken van alle godsdiensten zijn aangegeven, zódat het wel blijkt dat de religieusiteit, het gevoel voor godsdienst in het algemeen bij den ontwerper zeer sterk was. Maar doordat hij het concrete religieuse systeem waarop zijn plan berust niet aangeeft, blijkt het religi euze van het ontwerp dus allén in het gevoel voor godsdienst, te bestaan. En dat ge voel voor godsdienst, dat religieuse sentiment is niet alleen geen godsdienst, maar het is ook niets reëels, het is geen objectieve leer of op vatting, het bestaat slechts als aandoening in het gemoed van het individu, in dit geval slechts in het gevoel van de persoon van dr. Van Eeden. Gevoel voor godsdienst is, op zich zelf, geen godsdienst. Gevoelsgodsdienst is ook geen godsdienst, want het is, in realiteit, niets anders dan de dienst van het gevoel dat alleen subjectief is, zoodat gevoels-godsdienst in wezen niets anders is dan zelfvergodlng. Vergoding van het eigen zelf, vooral van hei eigen gevoel, zoo als zich dat uit in gevoels-kunst en gevoels mystiek, en op die wijze slechts pantheïsme beteekent. wat het zelfde is als atheïsme. Op die wijze is godsdienstig-sentiment dat niets dan sentiment is, een vorm van atheïsme. En omdat dr. Van Eeden voor zijn project geen vast omschreven gods dienstig systeem, geen bepaald Godsbegrip aangeeft, blijkt zijn religieusiteit slechts in zijn sentiment te bestaan, en uit dien hoofde lijkt mij zijn project niet geheel gods dienstig. Misschien zal dr. Van Eeden er op wijzen dat hij in zijn slotartikel van 24 Mei j.l. schrijft dat zijn plan een zuiver christelijk is. Ook dat i ij k t mij niet juist. Want dr. Van Eeden geeft niet aan op welk godsdienst-systeem dat op de leering van Christus zegt te zijn opgebouwd, zijn plan gebaseerd is. En dit is noodig, want - MICHELIN Rijwielbanden Buitenband f9. Binnenband 5.25 alle goede Rijwielhandelarenjjj er zijn zeer vele godsdiensten en kerken die zich allen op Christus beroepen, maar die elkaar toch niet weinig verketteren. Wijl dr. Van Eeden alle christelijke (zoowel als alle andere) godsdiensten een plaats rondom zQn godstempel wil inruimen, doet hij dus geen keuze uit die christelijke religies. Hfl wil ze allen, wil dus geen enkele. Hij verstaat dus blijkbaar iets anders onder het woord en de idee christelijk dan de andere christenen. Waarom geeft hij dat dan niet aan ? Maar dan ook allén in den vorm van een nieuw, op de leer van Christus ge bouwd, godsbegrip, in den vorm van een nieuwe leer. Dat doet dr. Van Eeden niet. Het christelijke van zijn plan zal derhalve ook allén in dr. Van Eeden's persoonlijke eevoels-opvatting van het Christendom lig gen. HIJ ziet het Christendom als een gods gevoel dat dan ook niet anders dan indfvidueel kan zijn en slechts in het indi vidu bestaat. Maar de idee van het Christendom onderstelt juist een bijzonder scherp omschreven, en van alle andere godsdiensten afwijkend godsbegrip dat tot een concrete levensbeschouwing in een theologisch-philosophisch godsdienst-systeem wordt dat boven elk individueel gevoel staat. De juiste formuleering van de wijze waarop en welk soort Christendom dr. Van Eeden dus als basis van zijn ontwerp bedoeld, z dat hij het uulver christelijk mag noemen, ontbreeltt. Zoodat, naar bovenstaande uit eenzettingen, het ontwerp van dr. Van Eeden niet religieus en ook niet christelijk kan genoemd worden, al spreekt er zijn groot religieus sentiment uit. Aan dr. Van Eedens religieus sentiment behoeft in deze dus niet getwijfeld te worden, evenmin als aan zijn religieus bedoelen, maar waar hij in gebreke blijft deze nader te formuleeren kan zijn gevoelen bedoelen slechts als een indlvidueele aandrang, aandoening en gemoeds-stemmlng gelden, niets dan sentiment dus, dat, wat of het dan ook zij, aesthetisch, ethisch of religieus, of alles te samen, toch in wezen niets anders is dan een vorm van zelf-vergoding en waarvan de uiting nooit hooger komt dan kunst"... en nooit meer voor het menschdom zijn kan dan... litteratuur/ Dr. van Eeden zegt dat de ontwerpen van Dr. Bazel en Berlage niet hooger stijgen dan het wijsgeerlg peil der negentiende eeuw. Ik meen daartegen te mogen opmerken dat het ontwerp van dr. Van Eeden door het gebrek aan vooropgezet Godsbegrip ook niet hooger dan het niveau van die andere projecten stijgt, omdat deze ook niet anders dan de uiting zijn van sociaal en aesthetisch indi vidualisme, en individualisme blijven en niets anders dan dat, ondanks hun socialen schijn, zooals dr. Van Eeden's religieusiteit in zfln plan niets dan de uiting van indivi dualisme is, dat egocentrisme blijft, ondanks den religieuzen schijn. Een project als dat wat dr. Van Eeden met zijn Godshuis in de Hchtstad wil het niet, zooals de ontwerpen van Dr. Bazel, Berlage en Anderson niets anders dan materieel-aesthetisch en oeconomisch ideëel blijven, maar zooals dr. Van Eeden wil, op hooger Godsdienst plan stijgen, moet van een bepaald (nieuw) Godsbegrip uitgaan, dat zich formuleerd in een compleet theoiogisch-philosophisch Godsdienst-systeem, een (nieuwe) leer en levensbeschouwing voorop zet. En daartoe is het gevoel, zelfs een sociaal, oeconomisch of aesthetisch idealisme niet bij machte. De geschiedenis bewijst dit. Alle heilstaten die men tot nog toe inde wereld heeft willen stichten hadden slechts oeconomische of, hoogstens ethische, be doelingen. Zij kwamen slechts uit het in dividualistisch idealistisch denken en voelen van individuen, of van groepen van indivi duen voort, waren in ieder geval niets anders dan menschelpe idialen, die slechts op het menschelijke gericht waren, op zijn mooist op menschelrjk gevoel en denken, en stegen daarom nooit boven menschenwerk, werden daarom nooit iets anders dan maatschappijen, vennootschappen.,. voor zoover ze eenigen tijd reëel bestonden, of bleven niets anders dan romantische pro jecten, luchtkasteelen, dichterlijke droomen... litteratuur. Maar geen van deze uitingen van individueel denken, voelen en droomen had eenige godsdienstige waarde, in zooverre als godsdienst dienst van-god beteekent en zijn moet. Al die profeten zijn slechts uitin gen van voelen, voor-gevoelens zoo men wil, die als zoodanig zeer merkwaardige psy chologische tijd verschijnselen zijn, en waarbij zich de historie als herhaald. Want het project van een Godshuis zonder juiste aanduiding voor welken God het gebouwd zal worden is als de oprichting van den tempel voor den onbekenden God waarvan de historie verhaald, een daad, die uit gevoel, voorgevoel, uit ongedefinieerde intuïtie voorkomt maar die niet meer waarde voor den dienst van God heeft dan een dichterlijke phantasie. Eerst het (nieuwe) Godsbegrip. Dan de (nieuwe) Godsdienst.... en dan de (nieuwe) tempel. En niet om gekeerd. En, zoo het nieuwe godsbegrip is geopen baard zal het zijn eigen tempel, in zijn eigen tijd, in zin eigen stijl, vorm en plaats zelf wel bouwen. ledere poging om in deze de orde der dingen te willen omkeeren heeft niets met godienst gemeen, is zelfs, in zijn wezen, anti-godsdienstig, en niels dan kunstSPAANSCH, ENGELSCH, FRANSGH, DUITSGH etc. Berlitz-School Hoerengracht 431 N. 3286 Pract. Onderwijs door buiten), leeraren iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiinmiiiiimiii IHIII gedoe, niets dan egocentrisch, zich zelf ver heerlijkend kunst-gedoe, hoe mooi die kunst ook voeran moge. Indien dr. Van Eeden mijn project gezien had, en indien ik hem had mogen uitleggen hoe ik getracht heb, en nog tracht, mijn project niet uit een religieus gevoel te doen voortkomen, maar op en in een Godsbegrip te construeeren, dan zou hij ge zien hebben hoezeer ons beider doel en basis principieel verschillend is, en hij zou zijn plan hebben mogen vermelden, niet voor mij, maar voor hem zelf en vooral voor allen die, na ons, hun wil tot God in een dergelijk plan zouden willen uiten. 3 Juni 1919. TH.MOLKENBOER * * Zelfcritiek Staat het natuurlijk vrij aan een ieder om in privémet olieverf te knoeien zoo veel men wil, anders wordt geloof ik de zaak als men als leeraar aan een openbare in stelling, voor kunstonderwijs praktisch in kunst doceert. Ik geloof toch dat men dan niet het recht heeft, waar men kennelijk geen nieuwe kunstuiting wil geven waar de gebruikelijke werkwijze nastreeft, op tentoonstellingen blijk te geven het vak niet meester te zijn, waaronder ik versta de verwaarloozing van de teeken kunst; de olie verfbehandeling, de proportien en de ana tomische gegevens, de perspectief en der gelijke technische dingen. Men beneemt zoodoende den leerlingen het zoo noodlge zelfvertrouwen niet alleen, maar doet hen die u benoemden een mal figuur slaan. Want onwillekeurig doet een dergelijke ver waar loozin g van de meest prinpicieeledingen, de vraag rijzen; als men dit alles het kin derachtig onbeholpene, zelf niet inziet, hoe kan men dan de fouten van anderen zien, die verbeteren en hen den weg wijzen op de doolwegen van de kunst? Als men dit alles niet zelf voelt, mag er geloof ik op gewezen worden in 't algemeen belang van de kunst en 't kunstonderwijs. Dit naar aanleiding van een der jongste tentoonstellingen, waar 'n figuurstuk hangt van een kinderachtige onbeholpenheid een verversleerling waardig. R.