7 Jnni '19. No. 2189 DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND Nieuwe Engelsche Boeken VAN TRANS-NOORDZEE EN VERDER A. E., The Candle of Vision. Macmillan, 1918. 6/-. W. B. YEATS, Per Amica Silentia Lunae. Macmillan, 1918. 4/6. W. B. YEATS, The Wild Swans at Coole. Macmillan, 1919. 51?. W. B. YEATS, The Cuttlng of an Agate. Macmillan, 1919. 6/-. Ia onze dagen, nu de Sinn Feiners" de Ierse nationaliteitskwestie zo akuut hebben gemaakt als misschien nooit te voren, maakt het op 'n buitenstaander 'n zonderlinge indruk, dat de letterkunde van de Gae/zlch handhaven kan, dank zij de klinkende schijven van letterlievende en onbevooroor deelde Sassenachs. Hier hebben we nu twee eersterangs sterren van de Ierse letter kundige beweging. Van beide berust de boeken-publicatie bij 'n Engelse, niet bij 'n Ierse firma. En beide vinden in hun vader land, welks jaartallenboekjes later met hun namen zullen prijken zoals de onze met Rembrandt en Hugo Grotius, maar 'n klein percentage, niet alleen van hun kopers, maar ook van hun lezers. Few Irlsh writers of any importance are financlally successful," zegt Ernest Boyd in Ireland's Literary Renaissance, .and they owe what is best in their work to the days when they wrote without a thought of material reward, it being explicitly understood, in fact, that none was forthcoming." 1) Nu heeft A. E. George Russell niet van zijn pen te bestaan, en 't veld van z'n werkzaamheden Is zo verschelden als de bollenlanden bij Haarlem. Schilder, schrijver, theosoof, ekonoom, co-operator men duizelt. Maar al duizelend begrijpt men, dat de verhouding van n Russell op drie Yeatsen 2) in de vier door m ij te bespreken boeken geen toevallige is. Yeats is wél be roepsschrijver, al het f t ie naar ik uit goeie bron weet aan het schrijven zelf, als handinspanning, 'n hekel. A. E. is mysticus, en al maakt z'n abso luut eerlik pogen om te beschrijven wat hij, bij 't licht van zfjn Candle of Vision, in andere sferen gezien heeft, hem tot kunste naar, z'n kunstenaarschap komt op de tweede plaats. Hij ploetert niet op z'n vol zinnen zoals 'n Plaubert deed, en zoals z'n landgenoot Yeats doet. Meermalen komt men bij hem stijl-slordigheidjes tegen, die gemakkelik te verhelpen waren geweest b.v. het aanvangen van twee achtereenvol gende volzinnen met but , maar de lezer die zich in A. E.'s wondermooie vlzioenen verdiept en verliest, vergeeft 'm deze en dergelijke kleinigheden geredelik. Het boek bestaat, behalve uit 'n voorbe richt, uit twintig los-samenhangende en afzonderlik goed te vatten hoofdstukken of opstellen misschien moet ik, wat begrijpelikheid voor de leek" betreft, 'n uitzon dering maken voor hoofdstuk achttien en negentien: Celtic Cosmogony en The Celtlc Imaginatlon waarvan Ik de portee 't beste aangeef door 't uitlichten van enkele passages: There are windows in the soul through which can be seen images created not by human but by the divine imagination. I have tried according to my capacity to report about the divine order and to discrlmlnate between that which was self begotten fantasy and that which came from a higher sphere... A. E., in tegenstelling met V/ordsworth, ontkent, dat het kind dichter bfj den hemel zou wezen dan de volwassene, en beroept zich, evenals Wordsworth, op z'n ervaring: I never feit a Hght In childhood which faded in manhood into the common Hght of day, nor do I believethat chlldhood is any nearer than age to thts being. If it were so, what would the spirit have to hope for af ter youth was gone?... De mystieke drang kwam van lieverlede, en maakte hem aanvankelik, tot z'n schade, trots: I said "I imagined this" when I should OVER PROLETARISCHE" PHILOSOPHIE i Het revolutionaire socialisme is niet langer een theorie, waarover men spre ken maar ook zwijgen kan, een theorie, die alleen in de hoofden en harten van enkele fanatieke individuen leeft, het is een levende werkelijkheid geworden waar mede iedereen heeft te rekenen. Wie de teekenen der tijden verstaat, ziet in, dat de socialistische Idee zoo diep in de menschheid is doorgedrongen, dat zij naar verwezenlijking streeft. Dat is de beteekenis van al die socialistische stroomin gen en secten van de laatste halve eeuw: de menschheid wil het nieuwe, kameraad schappelijke verband, zij wil samenwerking in plaats van strijd, coöperatie in plaats van concurrentie. Velen ontkennen dit en wijzen op het egoïsme van den enkeling, dat alle verbetering tegenhoudt. Maar de wereld wordt gedreven door Ideeën, mach tiger dan de enkele menschen. Zoo drijft de socialistische of, wat hetzelfde is, de christelijke Idee de menschen tot een ge lukkige, rechtvaardige samenleving, alle kortzichtige tegenwerking en persoonlijk egoïsme ten spijt. Men kan dat niet bewij zen, men moet het gelooven. Wij voelen In ons den wil tot een zoodanige samen leving en tegelijk de zekerheid dat zij ko men zal. Nu wordt deze socialistische Idee in verschillende menschen op verschillende wijze bewust, naar gelang van hun per soonlijke ontwikkeling en aanleg. Van de verschillende verschijningsvormen der soci alistische Idee vraagt het revolutionaire Marxisme, het nieuwe socialisme", zooals het zich noemt, het sterkst onze aandacht. Over het algemeen is men van oordeel dat dit bolsjewisme" geen diepere studie verdient. Men wijst op Rusland en Duitschland en zegt: daar zie je nu de gevolgen van die theorie l Zou ik mij nu nog in de leerstellingen van die moordenaars gaan verdiepen? Ze moeten van den aardbodem verdelgd worden als schadelijk gedierte." Ik meen dat men met een beroep pp de gruwelen, in naam van het socia lisme bedreven, tot de veroordeellng der leer niet kan volstaan. Dat er noodeloos wandaden zijn verricht, dit wordt humbly have said, "The curtain was a little lifted that I mlght sec". But the day was to come when I could not deny the Mighfy Mother the reverence due... Spiritual vision is not to speak ofasours any more ihan we can say at the rising of the sun: This glory is mine", (ik kursiveer)... I knew it was not a dream, for comrades in vision soon came to me, they who could see as I saw, and hear as I heard, and there were some wh'a had gone deeper into that being than I have ever travelled 3)... We were all lost children of the stars. Everything that suggested ourhlghoriginal being, a shaft of glory from the far fire in the heavens, spearing the gloom of the office, the blue twilight deepenlng through the panes until it was rich with starry dust, the sunny clpuds careering high over the city, these things would stir pangs of painful remembrance and rry eyes would suddenly grow blind and wet. Sometlmes, too, I would rebel and plot in my obscurity, and remember moments when the will in me seemed to be a titanic power, and my spi rit would brood upon ways of escape and ascent to its native reglons as those fallen angels in Milton's tremendous narrative rose up from torture, and consplred to tear the throne from Him... Dit werd anders, maar daarvoor kent hij zichzelf geen lof toe: There is no personal virtue in me other than this that I followed a path all may travel, but on which few do journey. It is a path withinourselves... ... If we meditate we shall lift ourselves above the dark environment of the brain. The inner shall become richer and more magical to us than the outer which has held us so long. How may I allure to this medltation those who see on!y by the Hght of day; who, when thelr eyes are shut, are ascave-dwellers living in a blackness beneath the hilis? The cave of the body can be lit up. If we explore it we shall there find lights by which the lights of day are made dim... I have not found in latter-day phllosophical writers the explanation of my own experiences, and I thlnk that Is because there has been an overdevelopment of intellect and few have cultivated vision, and without that we have not got the first data for fruitful speculation . . . We have so passed away from vital contact wlth divine powers that they have become for most (of us) names for the veriest abstractions, and Ihose who read do not know that the Mighty Mother Is that Earth on which they tread and whose holy substance they call common clay; or that the Paraclele is the strength of our, being, the power whichbinds atom to atom and Earth to Heaven: or that the Christos is the Magiciart of theBeautiful...; or that the Father is the fountain of sub stance and power and wisdom... A. E.'s boek bevat zeer weinig citaten en toespelingen en noemt haast geen namen. In Per Amica Silentia Lunae, van omvang een kleiner boek, van inhoud veel minder groots, en veel meer litterair" toch lezenswaard vindt men citaten, directe en indirecte, bij de vleet en struikelt men over de namen: Dante, Jakob Boehme, Maeterlinck, Synge 4) Morris, Lindor, Keats, William Beckfjrd, Shelley, Leigh Hunt, Rossetti, Boccaccio, Matthew Arnold, Guldo Cavalcanti, Balzac, Chaucer... ik heb nog niet de helft genoemd ! Ook Yeats geeft z'n mystieke ervaringen, meest in verband met de omstandigheden, die er aanleiding toe gaven, en die vaak op zichzelf niet veel om 't lijf hebben, maar] waarvoor we toch dankbaar zfjn, omdat a die dingen licht weip;n op het overige van den schrijvers oeuvre. The Candle of Vision zal meer lezers trekken, immers ook hen, die wel mystiek, maar niet letterkundig zijn aangelegd, en die zich door 'n in-littérair werk als dat van Yeats eer voelen afstoten. De latere geschiedschrijver der letterkunde van thans zal evenwel Yeats moeilik dank baar genoeg kunnen wezen voor z'n persoonlik document. En de met boeken en schrijvers vertrouwde lezer van heden zal mystiek aangelegd of niet zich kun nen vermeien in de rustig-beeldende stijl, waarin zoveel lievelings-?fancies" van W. ook door revolutionairen als mevrouw Roland Holst erkend. Maar zij wijzen op de verschrikkingen van den wereldoorlog, die vier jaar heeft aangehouden, in onaf gebroken moorden, alleen om de winst, de winst voor enkelen, en dan vragen zij: wat is daarbij vergeleken de ellende mee gebracht door onzen stiijd voor het socia lisme? Men bedenke ook: hoe schoon en zuiver een Idee is, zij behoeft menschenwerk om tot werkelijkheid te worden. En is alle menschenwerk al onvolmaakt, in tijden van crisis en revolu tionaire beroering kunnen daden, die de zuiverheid der Idee ontheiligen, niet uit blijven. Men mag de waarde eener Idee, eener leer daarom niet afmeten naar de daden harer belijders. Evenmin als de tallooze verwijten tegen priesterschap en Kerk den glans der Christelijke Idee dooven. Daarom acht ik een onderzoek van de grondslagen van het revolutionaire socialisme noodzakelijk voor ieder, die gevoelt dat hij voor nog Iets anders in de wereld is dan eten, drinken, zich voortplanten en sterven. Voor ieder die gevoelt dat wij in de wereld zijn gezonden als arbeiders aan een groot werk, dat wfl zijn Ritter vom heiligen Geist", zooals Heinrich Heine het uitdrukte Ik bedoel hiermee niet, dat ieder een uitgebreide, gedetailleerde studie van Marx' economische theorieën moet maken: dit kan men zeker niet van iedereen verlangen. Maat wat men wel doen kan is: de algemeene wysgeerige grondslagen van dit nieuwe socialisme aan een onderzoek onder werpen. Een onderzoek dus naar de we reldbeschouwing, die aan de Marxistische maatschappijleer ten grondslag ligt. Wie deze fundamenteele beschouwingswijze van wereld en leven aanvaardt, zal de daaruit voortvloeiende, logisch-afleidbare conse quenties niet kunnen afwijzen; terwijl een verwerpen der grondstellingen onherroepelijk tot afwijzing van den Marxistischen boven bouw en zijn praktische consequenties voert. De algemeen-philosophischeachtergrond van het ekonomisch determinisme nu Henriëtte Roland Holst zegt het uitdrukkelijk in de inleiding van haar Revolutionaire Massa actie" wordt geleverd door de philosophie van Jozef Dletzgen, den philosoof van het proletariaat". Van de hand van genoemde schrijfster verscheen In 1910 een brochure, mmm s FOLMER B. Yeats ziju belichaamd, en aan fijne uitspraken, gelijk: We make out of the quarrel with others, rhetoric, but of the quarrel with ourselves, poetry. The desire that is satisfied is not a great desire, nor has the shoulder used all its mlght that an unbreakable gate has never strainedIt is not permitted to a man who takes up pen pr chisel, to seek origlnalify, for passion Is his only business, and hècannot but mould or sing after a new fashion because no disaster is like another... The Cuttlng of an Agate, 'n dikker boek deel, bevat weinig mystieks. Het is 'n ver zameling opstellen, waarvan de meeste mij al bekend waren uit de CollectedEdition" van 1908, de mooie van de Shakespeare Head Press", die niet meer in de handel is, en niet meer wordt herdrukt, omdat ie reeds toen niet meer compleet" was. Nieuw waren voor mij het opstel over Certain Noble Plays of Japan", dat over The Tragic Theatre", en twee van de drie bijdragen over J. M. Synge, tot dusver de belangrijkste toneelschrijver, die Ierland heeft opgeleverd. Iedereen die belangstelt in de schrijver van The Playboy of the Western World en The Well o ? the Saintszal blij zijn met wat hierover 'm verteld wordt door de man die z'n ont dekker was, en die 'm tevens aan zichzelf ontdekte. Mooi, ofschoon voor mij niet nieuw, Is ook het artikel over Edmund Spenser, maar ik mag niet veronderstellen dat die dichter in Holland veel lezers heeft buiten de kring der .Anglisten". Vermoedelik zal de moderne lezer meer geprikkeld worden door de aankondiging, in Certain Noble Plays of Japan:" I have wrltten a little play that can be played in a room for so little money that forty or fifly readers of poetry can pay the price. There will be no scenery, for three musicians, whose seeming sunburnt f aces will, I hope, suggest that they have wandered from village to village in some country of our dreams, can describe place and weather, and at moments action, and aceompany it all by drum and gong or flute and dulcimer, Instead of the players working themselves into a violence of passion indecorous in our sitting-room, the music, the beauty of form and voice all come to cllmsx in a pantomimic dance. Dit klinkt tantallzerend, maar ik kan er verder niets van mededelen. Tot dusver is bedoeld toneelstukje nog niet in druk ver schenen. Uit de aankondiging blijkt echter dat Yeats nog steeds experimenteert, m. a. w. dat ie nog lang niet uitgeschreven is. Dit heuglike feit wordt verder bewezen door de gedichten in The Wild Swans at Coole. 5) A Song I thought no more was needei! *»outh ti,> proloni-C 'l'han dumli-bell' and i'oil (P To kerp the body young. < 'h, who ci.nld have foretold That the Ii3:ut i^rows oM .' l have not lost desire tiüt the heart that I had, l thniight 't wonld burümy body Laid on tho death-t>ed.' liiit who .-oiild have fo'retold That the heart grows "ld.' Niettegenstaande de klacht is de lyricus Yeats blijkbaar nog zo jong als ooit anders was de Hjaternoot in 't gedicht af wezig geweest. Evenmin heeft de dichter z'n humor verloren: The Saint and t h e H n u r h b a c k. H u n e h back. Stand up and lift \oiir hand ;u;d bless A man that liihls great bitterness Ja thinking ut' his lost renown. A Koman Caesar is held down l'nder this hump. getiteld: de Philosophie van Dietzgen en hare beteekenis voor het proletariaat". Van dit boekje benevens Dletzgens Wezen van den menschelijken hoofdarbeid", in de ver taling van Herman Gorter, zal ik bij mijn beschouwingen voornamelijk gebruik maken. De leer van Dietzgen meldt zich aan als de philosophie van het proletariaat". Dietzgen zelf gebruikt ook wel den fraaien term: Democratisch-proletarische logica". Wat is nu hiermee bedoeld ? Wordt Dietzgens leer proletarisch" genoemd, omdat Dietzgen zelf tot de arbeidende klasse behoorde en leer looier was? Neen. De bedoeling schijnt te zijn, dat, wat Jozef Dietzgen, krachtens zijn aanleg en studie, scherp formuleerde, als onuitgesproken wereldbeschouwing al in het proletariaat leefde. Dat het prole tariaat dialectisch mijmerde en mijmert over geest en materie, over het menschelijk ken vermogen, over de grondslagen der moraal, naar Dietzgens trant. Dietzgen zegt dit wel niet met zooveel woorden, maar doet toch uitkomen dat zijn leer niet te beschouwen is als resultaat van persoonlijk denken, maar als geschiedkundig gewas". Alsof het een het ander uitsloot! Hij voelt zich, met verlof voor de mystieke frase slechts als een orgaan der idee". Alleen een proletariër kon de ware leer vinden, want eerst de proletariër is .rein" mensch. (Deze fraaie vertaling is van dr. Gorter). Alle vroegere denkers waren... geen onreine"menschen, maar door hun klassebelangen verhinderd de waarheid te kennen. Het proletariaat alleen... heeft geen klassebelang ? l Neen, dat zegt Dietzgen niet, maar het klassebelang van het proletariaat is tegelijk menschheids-belang, daar het proletariaat historisch is aangewezen de laatste klasse tegenstelling op te heffen, voor goed. Wij hooren dit alles aan met eerbiedige verwondering, die soms aan ongeloof grenst, maar wij hebben nog altijd geen antwoord op onze vraag, of Dietzgen en zfjn volge lingen werkelijk meenen, dat zijn leer in het proletariaat leeft. Mevrouw Roland Holst stelt de vraag wel, maar beantwoordt haar op een merkwaardige wijze. Zij meent dat de vraag of de leerstellingen van Dietzgen werkelijk vleesch en bloed van het prole tariaat zijn" het best kan beantwoord worden door na te gaan, wat de beteekenis, het nut dier leer is voor het proletariaat in zijn beFRANSCILLONNERIE Teekening voor de Amsterdammer van George van Raemdonck Madame de la F r a u s u i 11 o n n e r i e: Je vous embèterai savez-vous et vous n ' i r e 'i. pas a v e c, avant i j u e vous t e s c h i c. savez-vous." IIIIMnlmiMIMlIlmlIIIIMlHIlmlIlllll Saint. (jod trie?. eaob man Aeeording to a different pian I shall not ce;ise to btess berause l lay about me with the taws T'ia't ninht snd morning I may thrasli Greek Alexander from my llesh, Au£nsUis Caesar, and after theso That great rogue AK-ibiades. H u n c li ba el;. To all that in your Hesh have stood And blessed, l give my gratitude, II"noured by all in their degrees, Uut most to' Alcüiiades. W. B. Yeats is nu vier en vijftig jaar. Ik wens hem toe nog menig en menigmaal 'n dichtbundel het licht te doen zien zo goed en zo vol afwisseling als The Wild Swans at Coole. Maar tevens dient Mac millan en Co. driewerf gecomplimenteerd te worden met de wijze waarop zij Yeats z'n werken uitgeven. De banden met versieringen ontworpen door Sturge Moore, zelf dichter zijn echte things of beauty en joys for ever. En 't papier is van smetten vrij. Dat zegt wat in deze tijd! WILLE M VAN DOORN 1) In dit opzicht net als Nederland. 2) Yeats rijmt niet met Keals. Spreek uit: jeets. 3) Dit ziet op de Dublin Mystics', waar van velen gedichten schreven. 4) Spreek uit sing. 5) Wie nog niet met Yeats als dichter hetft kennis gemaakt, verwijs ik naar z'n Poems. Second Series, zelfde uitgevers 6,' Ik was de eerste die hem hier te lande in 'n bloemlezing opnam. (Golden Hours, 1910.) 6) Halter en floret. Minuut iiiiiiiiigiiiiiiiiiEiiiiiiimiliiill IIIIIIIIIIIIIIUIIIIIIIKIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIH KWATRIJNEN door Mr. JACOB ISRAËL DE HAAN Napels (Afscheid) Of Napels dan voor het laatste uur van scheiden Al zijn zalig schoon bewaarde? In een onzegbaar verblijden Bloeien hemel, zee en aarde. Ti/d-Eeuwlsheid Omdat geen oogenblik duurt tot In Eeu wigheid, Omdat geen Leven den Dood overwint, Mag ik daarom niet gul genieten van den Tijd, Die ziel en zinnen gretig vindt? Badende Knaap Waarom zal ik meer van het leven vragen, Dan deze jongen in het water naakt: Hemel en zee de lange dagen, En zon vandat de morgen naakt. Eeuwigheid Ik denk aan alles wat ons heeft bewogen Van getij tot getij. De Eeuwigheid glimlacht spottend met zijn oogen, De Aarde valt voorbij. Utrechtmcho Schiet&chuitenveer AMSTERDAM, SINGEL 273 TEL. IHTERO. 5181 H. Dagelijkscho Motordienst tusschen Amsterdam ? Utrecht - Zeist - De Bilt ~ Huis ter Heide Bos o ft en Duin - Rijsenburg - Driebergen - Doorn enx. lllltltmlIlllllliKIEIIilllllllKIEIIIIEIIlilll vrijdingsstrijd. Ik vind dit een wonderlijken, theoretlschen omweg om een praktische vraag te beantwoorden. Een doeltreffender weg lijkt mij het houden eener enquête onder het proletariaat, zooals prof. Heymans dit deed voor zijn psychologische onder zoekingen. Men zou een vragenlijst moeten rondzenden, over de problemen «geest en stof", God en Heelal", doel van het leven" enz. Ik maak mij sterk dat er in de ant woorden maar weinig van het proletarischdialectisch materialisme zou zijn te vinden; de best-geformuleerde antwoorden zouden waarschijnlijk ontleend zijn aan den cate chismus, die op alles antwoord weet. Zoo blijf ik voorloopig beweren, dat die zoogenaamde proletarische philosophie niets is dan de persoonlijke wereldbeschouwing van Jozef Dietzgen, den leerlpoier. Men zal reeds bemerkt hebben dat de proletarische" philosophie niet lijdt aan gebrek aan zelfbewustzijn. Aan al die dwa lingen moet nu maar eens een eind zijn, want dwalen is menschelijk, maar niet wetenschappelijk," zegt Dietzgen. Wij kun nen het dwalen dus afschaffen, daar Dietzgen ons geeft den algemeenen regel, die waarheid en dwaling scheidt". Dien kunnen wij in het vervolg toepassen evenals een regel uit de grammatica. Men zal vragen: maar als dit waar is, hoe komt het dan dat de heele wereld niet komt tot Dietzgen en zijn leer, die ons het middel aan de hand geeft om al de alge meene raadselen der natuur en van het leven wetenschappelijk op te lossen" ? Dit zit hierin, dat men de leer slechts ver staan kan, zoo men rein" mensch Is, d.w.z. proletariër of tot het proletariaat overgegane bourgeois. Alleen dan immers heeft men de onpartijdigheid (!) benoodigd om het alge meen wezen" der waarheid te verstaan. Zoo zullen althans de aanhangers wel zeggen, en het is een doeltreffend middel om alle ongewenschte burgerlijke" kritiek bij voor baat te disquaiificeeren. Tot slot geef ik in vogelvlucht een over zicht van de ontwikkeling van het men schelijk denken, zooals dit zich aan den proletarisch dialectischen denker ongeveer schijnt voor te doen. Ik stel mij voor dat de zeldzame proletariër die de genoemde boekjes (en Gorters Historisch Materialisme voor arbeiders verklaard") heeft gelezen en in zich opgenomen, het u zoo ongeveer zou vertellen: Er waren bij de oude Grieken al knappe kerels: Plato en Adstoteles. Maar zij zagen in den geest toch altijd nog iets onbegrijpelijks. Dat kwam doordat in die oude maat schappij ook al het intellect" heerschte over de arbeidende klassen. Daarom moest de geest Iets onbegrijpelijks, iets hoogers blijven. Onder het Christendom bleef het zoo; dat leerde het bestaan van een reuze geest, God, waaraan alles ondergeschikt was. Later kwam Spinoza, die een mooi systeem maakte, maar toch ook nog niet begreep dat lichaam en geest niet zoo erg veel verschillen. Zijn God had een reuzelichaam en een reuzegeest, wat een af spiegeling was van den indivlduallstlschen, burgerlijken mensch van zijn tijd." En als gij dan, onthutst, vraagt: Wie durft zooiets van de diepe wijsheid van Spinoza zeggen?" zou de philosophisch geschoolde proletariër u antwoorden: dat zegt dr. Gorter." En terwijl gij erover denkt, hoe weinig Gorter bfj zijn vroegere Splnozastudie dus van den waren geest van Spinoza moet hebben begrepen, om zooiets te kunnen beweren, zou de ander verder gaan: Ja, het mooiste komt nog. Want eindelijk kwam Hegel, die de zelfontwikkeling van het heelal ontdekte, maar... hij begreep zich zelf, zyn eigen systeem niet goed. Toen volgde, op het onverstand van het idealisme", dat toch ook weer een korreltje waarheid in zich droeg", een materialistische reactie, en toen trad op een man, van het Proletariaat gezonden, wiens naam was Jozef Dietzgen, een leerlooier. Deze kwam tot getuigenis, en zie, alle de raadselen waren opgelost. Want deze man leerde het proletariaat wat de geest is. Hij bewees (ja, bewees! wetenschappelijk, hij kwam niet met praatjes als die vroegere denkers) hij bewees dan dat denken" niets anders is dan het bijzondere der ervaring verbinden tot het algemeene, en dat dus denken aan iets bovennatuurlijks", God of zoo iets, eigenlijk onmogelijk is en daarom nagelaten moet worden. Door zijn leer van het denken gaf hij eindelijk de zoo lang vruchteloos gezochte kennis van het Wezen der dingen." Met deze proletarische peroratie wil ik ditmaal eindigen. H, GILTAY