DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND 28 Mei '21. - No. 2292 SMIT&Co., Tailleurs Op den Economischen Uitkijk De ,, Vrijlicidsbiind" Kom ik misschien wel wat heel laat na de oprichting tot eene bespreking van den Vrijhcidsbond? Het is niet altijd mogelijk in vecrtiendaagsche kroniekjes bij" te blijven ; men raakt daarmee allicht achterop, te meer wanneer men niet alleen aan actu aliteiten" zijn aandacht wil wijden. Maar de oprichting van dezen bond op 16 April l.l. moge een belangrijk feit van den dag" zijn geweest, de beteekenis dier oprichting, de waarde van het programma reikt natuurlijk ver uit boven voorbijgaande, actueele din gen. Opzettelijk onthoud ik mij bij de bespreking van dit programma van alles wat zweemt naar politiek, voor zoover die maar eenigszins los te maken is van economische aangelegen heden. Maar in dit program wordt een zoo ruime, zelfs de allervoornaamste plaats ingeWEET U DAT DE N. V. v. KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN EEN 3% PREMIE OBLIGATIELEENING UITGEEFT MET MEER M EEN HALF NIILLIOEN AAN PRIJZEN HOOFDPRIJS 1/4 MILLIOEN GULDEN BIJ DEELNAME 1/20F.5.1/10F.10.1/4F25. I/2F. 50. I/l F. 100. ZENDT POSTWiSSEL KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN AMSTERDAM POSTBUS 205 KANTOREN HEERENGRACHT 455 EEN NEDERLANDSCHE DRAPENIERSFAMILIE IN FRANKRIJK IN DE 17e EN 18e EEUW i) Josse van Robais, het hoofd der hierbedoelde familie,leefde inliet midden der 17e ecu w als drapenier te Middelburg. Men zoude onzen Josse,en al zijn standgenooten met hem, veelszins te kort doen, door hem eenvoudig voor een ,,lakenwever"of lakenkoopman" te verslijten. Een rechtgeaard drapenier of lakenreeder was, reeds in de Middeleeuwen, als groot-fabrikant, een geducht man te midden van het nog overheerschend kleinbedrijf, die de wol, grond stof van de onderneming, vaak op verre plaatsen kocht, aan vele handen : aan die van wolwasschers, spinsters, wevers, vol lers, etc. werk verschafte, het bedrijf finan cierde en die ten slot te het vervaardigde product in de stads-lakenhal verkocht. Josse van Robais nu, drapenier te Middel burg, was zooals zijn naam reeds doet vermoeden van Zuid-Nederlandschen oor sprong, maar de vrije Noordelijke Republiek had al vroeg den Vlaming gelokt, die zich in Zeelands hoofdstad als lakenreeder ruimte maakte, en ook op de textielstad Leiden relaties schijnt te hebben gehad. Wat den 53jarigen Van Robais mag hebben bewogen in 1665 Middelburg te verlaten, en zich, op zijn gevorderden leeftijd, met zijn weefge touwen, persen en andere werktuigen, en niet 50 Nederlandsche werklieden in te schepen naar de Somme-stad Ahbevüle, kunnen we slechts gissen ; maar niet is onbekend, welke motieven Colbert hebben aangespoord den Nederlandschen lakenreeder te roepen naar zijn land. De haitstocht van den Fraiischen minister Colbert was de ontwikkeling, onder staats bemoeiing, van Frankrijks handel en industrie. Staatsvoogdij over het economische leven zat te dien tijde den regeerders allerwege in het bloed, zoowel in Kngeiand met zijn acte van navigatie en zijn gemonopoliseerdeOost-lndischeCompagnie, als ook in Nederland, dat, alle staatkun dige decentralisatie ten spijt, het aanzijn gaf aan semi-officieële, geoctroyecrdc Oost- en West-Indische Handelscompagnieën ; maar nergens torh was die overheidsbemoeiing zoo sterk ontwikkeld en /oo in bijzonderheden doorgevoerd als in het Frankrijk van Colbert. Als staatsbevoogding over het bedrijfsleven, speciaal over het industrieel bedrijf, is dit Mercantilisme of Colbertisme de voortzetting en uitbreiding op grooter terrein van de eco nomische stadsvoogdij der Middeleeuwen, toen de plaatselijke overheid nog de nijverheid reglementeerde, en zoowel het sociale leven als de bedrijfstechniek onder den druk zijner verordeningen en in den ban van het gilden wezen dwong. Twee geduchte mededingers, Engeland en Nederland, stonden Colbert in zijn streven naar geforceerde uitzetting van 's lands wel vaart hinderlijk in den weg ; de laatste, Ne derland, nog wel het meest, daar het door zijn scheepvaart het handelslevtn in de Franscfie koopsteden beheersehte, en door zijn fijnbewerktuigde industrie hel Fraibdie niiverheiiisproduct in de sc!i:id;i\v drom.'.. In de jaren, die voorafgaan aan den gruolcii vcrdclgiiigs 1) La Manufacture de draps lins V'anrobais aux XVI Ie et XV 11 Ie siecles, par Max. Courteuisse. Paris 1920. ruimd aan louter economische paragrafen, dat men ook zonder ,,de politiek" er bij te halen, heel wat daarover zou kunnen zeggen. Intusschen wil ik slechts met enkele kantteekcningen volstaan en beginnen met de vele economische verlangens hier letterlijk weer te geven. Die zijn zeker mijn lezers niet onbekend, doch het is wel de moeite waard ze hier als 't ware eens in een lijstje te zetten. Als zoo danig haal ik dan hier allereerst aan uit het slot van II : bevordering van een harmo nisch (staatkundig en) economisch verkeer der volken." Voorts het slot van V en al wat daarop volgt met uitzondering van de koloniale slotij X (hoewrl ook aan de verheffing van het geestelijk en maatschappelijk peil der inhecmsche bevolking" en aan de ontwikkeling der koloniale hulpbronnen, inzonderheid ten be hoeve van Indiëzelf" natuurlijk ook de eco nomische strekking waarlijk niet ontbreekt.) Ziehier dan de rijke oogst : V. Bevordering van Kunsten en Weten schappen Ontwikkeling van liet onder wijs in practische richting, zoodat het meer dan tot heden opleidt tot geschiktheid voor het maatschappelijk leven en de gezinstaak. VI. Volledige staatkudige, burgerrechte lijke en economische gelijkstelling van man en vrouw. VII. Ontwikkeling van het vrije bedrijfs leven tot bereiking van welvaart voor allen. Behoud van het vrijhandelsbeginsel. Bevordering van het vrije handelsrverkeer. Bestrijding van bureaucratische- wetgeving en ambtenarij. Verzet tegen voortzetting van het stelsel van overheidsbijslag in de kosten van het leven der burgers. Bescherming van het publiek tegen machtsmisbruik van belangengemeenschap pen. VIII. Zoo ruim mogelijke ontwikkeling van ieders persoonlijkheid ter verhooging van volkskracht en als eisch van maatschappe lijke rechtvaardigheid. Particulier initiatief als grondslag van maatschappelijke welvaart. Versterking van het inzicht, dat daarbij de ontwikkeling der productie mede ten goede moet koiren aan de arbeidersklasse en dat haar belang er bij moet worden vergroot. Afwijzing van de onder den naam van socialisatie aangeprezen omvorming van het productiestelsel. Samenwerking van kapitaal, intellect en arbeid. Bevordering van het bewustzijn, dat mede zeggenschap van den werknemer, ten aanzien van arbeidsvoorwaarden en inwendige orga nisatie, gewenscht is, in de daarvoor vatbare bedrijven. Bevordering van spaarzin en kapitaalvor ming, ook uit arbeidsinkomen. Behoud van een krachtigen Middenstand als onmisbaar voor productie en verdeeling. minimum i lllliiilillllliliniiiiillllllii iiiiiiiimmiiiiilimiiriiimmiiiu Nedorl. Munt Hollands boato IQ oont mlg*»i> Huize l. ZOMERDIJK BDSSINK WO MAN SINGET .... Teekening voor de Amsterdammer" van Jordaan Restaurant a la carte -unch,Aflernoon-tea, Diners en Soupers Dagelijks muziek door het Huls-orkest tiiiiiiiiiiifiiiiiimfiiiiiiiiiifimiifiiiiirmtuiiiiiiiiMHiiiiifiiiiiiiuniHttii Ontwikkeling van den landbouw, in het bijzonder ook ten behoeve van liet kleinbedrijf. IX. Handhaving van het stelsel van be lasting naar draagkracht. Beperking van uit gaven van Staat, _ provincie en gemeente. Verzet tegen het opdrijven der belastingen. Vereenvoudiging en zuiniger inrichting van openbare diensten, bij voorkeur in overleg met de ambtenaarsorganisaties. Ziedaar ! Men ziet : dit is niet weinig, dit is zelfs zeer veel. Het is, voor zoover ik weet, in heel onze parlementaire geschiedenis nog niet voor gekomen dat, gelijk nu, verschillende staat kundige partijen zich verbonden hebben op een program, waarin aan eigenlijk politieke vraagstukken zoo weinig aandacht werd ge wijd en dat in zoo overwegende mate zich en dat wel zeer beslist uitsprak over econo mische onderwerpen, of, beter gezegd, zoo duidelijk en ten aanzien van zooveel punten een bepaalde richting aanwees, welke volgens de aanhangers van dit program moet worden gevolgd om eene zich van haar doel bewuste ,,welvaarts-politiek" aan wetgevers en bestuur ders en aan heel het volk aan te bevelen. Wat mij in dit programma bijzonder aan trekt, is het beroep, dat daarin voortdurend wordt gedaan op de eigen kracht der personen en der groepen,terwijl in vroegere programma's een beroep op den wetgever schering en inslag was. Natuurlijk stellen ook deze vrijheidsbonders," gelijk zij reeds worden genoemd, zich niet voor, dat alles, wat zij wenschen, te bereiken zal zijn zonder steun van de wet, maar voor zoover die steun moet worden ver leend, zal de wetgever moeten medewerken, tot ontwikkeling van wat dr. A. Kuyper eens genoemd heeft de zelfwerkzaamheid van de organen des maatschappelijken levens." Men vindt vooral in de §§ VII en VI11 deze gedachte zeer sterk uitgedrukt en op verschillend gebied toegepast. Wat hier, bijzonderlijk in § VII en in den aanhef van § VIII wordt vooropgesteld, is de vrijheid, d.i. het :i'lf~doen, zonder dat een boven de individuen en groepen zich stellend gezag hun op dwin gen den toon voorschrijft dat en hoe zij iets moeten doen en hen bij hetgeen zij doen aanoddam! .1 ... 't s heel mooi .... maar veel te hoog." TRIPLE SEC. COMBIER" Importépar SCHMITZ & Co., Utrecht AANBEVELENSWAARD IQ! JAC. URLUS Havana 12 ets. sigaar Uw leverancier heeft dit merk voorradig Zoo niet, meldt het ons. Sigarenfabrbk FLEVO - ITRECHT oorlog van 1672, prikkelt Colbert zijn landgenooten tot steeds feller concurrentiestrijd. Een der episoden nu uit dezen strijd is het w glokken, in 1665, met rijke privileges, van den Middelburgschen lakenreeder naar Abbeville. De betrekkingen tusschen Holland en het Somme-gebied dagteekenen reeds van vroegen tijd. Reeds rond 1400 vinden we er de Hollandsche graan-exporteurs in volle actie, in onmin met de bevolking van Abbeville, aan wie ze het broodkoren rooven ; in conflict ook met de kooplieden van Amiens. Toch zullen het niet deze oude handelsbetrekkingen zijn ge weest, die juist op Abbeville het oog deden vestigen, maar wel het bestaan, in deze stad, van een belangrijke textielnijverheid en de aanwezigheid, hier en in de naaste omgeving, van grof-geschoolde arbeidskrachten, die onder leiding van de uit Holland medegebrachte vór-werkers en opzichters zich konden ont wikkelen tot een vlot-vaardig en fijn-vingerig arbeidsvolk. Het privilege van 1005 plaatste in dit nijvere milieu een gemonopoliseerde luxe-industrie van fijngeweven laken, welke Vinnen een be paald rayon geen concurrentie had te duchten, voor in te voeren grondstoffen belastingvrij heid genoot, en door de koninklijke schatkist gedeeltelijk werd gefinancierd. De belang stelling des konings uitte zich niet alleen in dezen finantieeleri steun, maar ook in liet praedicaat Koninklijk", aan de instelling verleend, en dat niet, als in onze dagen, slechts een versierend ornament vormde,maar van een daadwerkelijke bemoeiing des konings sprak, die als protecteur générenx" over de instel ling waakte en door zijn Intendant het toe zicht uitoefenen deed. Manufacture Royallel) de Draps Fins", Koninklijke Fabriek van fijn laken, mochten de Van Robais' dan ook op den looden stempel snijden, waarmede het product hunner fabriek'werd gezegeld. De stempel, waarop deze woorden zijn gegrift, en waarvan de afbeelding hiernevens gaat, dagtenkent van 1712. Aan de keerzijde vertoont hij de namen van de beide directeu ren.der fabriek: ,,J?os et Isaac van Robais Maison des Rames" te Abbeville De looden stempel van de Maiuifactiirea Abbeville." De oude Josse van Robais was in 16'M gestorven en liet zijn beiden zonen Isaa'c en Josse J r. de laatste doet zich met den proiikiiaain Josse van Robais, seigneur de Rvxdorp " pres de Leiden en Hollande" betitelen - en liet aan deze beide zonen de directie van het bedrijf. De oiulsit-, Isa.ïc, is spoedig na zijn v,uier, in l) V'gl. over dr Mannfaclures Koyalrs, en over de soorten die men hierbij onderscheidt: E. Levasseur, Histoire des Classes Ouvrieres et de l'Industrie en France avant 178'.», II, pa». 238. iiiiKiiiiimmiiijmtiiiifiimmmiiiiiifiiiumiiiiifimitMi iiiiiitiniiiimiiifiiiiiimtiifffiifimifiiiiHmffiiiiiifmfiiitifffiiinfifMtiiiiiiim iiiiiiiiifiiiii.-iiiiiifiiiiiifin 1703, overleden, maar zijn kinderen bleven onder 's vaders naam deelgenoot in de onder neming, welke dan ook op den aangegeven stempel den firmanaam der beide broeders voert. De familie van Robais hield op allerlei wijzen de betrekkingen met het stamland levendig, zoowel door haar mercantiele relaties, als door haar kinderen, die zij ter opvoeding naar Hol land zond; niet het minst ook door haar vast houden aan den godsdienst van het vaderland. In het privilege van 1665 was aan Josse van Robais met nadruk het recht van vrijen godsdienst in Frankrijk verzekerd, de continuer de faire profession de la religion prétendueréformée"; een rechtstoestand, waar aan ook de herroeping van hst edict van Nantcs in 1085 niets veranderde. Hoe gaarne ook door de Overheid de conversie der vreemde lingen tot de Katholieke kerk werd gezien, zonder welke een assimilatie aan de Fransche nationaliteit niet wel effectief wezen kon, toch gingdeFransche regeering bij Van Robais en de zijnen nimmer verder dan tot een zachten drang, welke in vriendelijk tafelgesprek zich uitte met den koninklijken Intendant, en een enkelen keer in de aanbieding eener Katholieke bekeeringsgeschiedenis een sluipweg zocht. Doch van pressie was met name afkeerig minister Colbert, die in In71 haastig den ijver matigde van een ai te vurig Capucijn, in een brief aan den aartsbisschop van Amiens, waar in hij dezen verzocht den ijver van den goeden geestelijke te matigen, ,,de modérer la zele de ce bon religieux." l leviger dan de aanvallen van dezen Capucijner waren de verzoekingen van den jare 170S, toen een oogenblik voor Josse Junior van Robais de verheffing wenkte in den adel stand. Overgang toch tot de Roomsche kerk bleek eerste voorwaarde voor deze stands verheffing, maar de heer van Rvxdorp, hoe zeer ook verzot op pronkende titels, weifelde bij deze bekoring niet, en maakte haastig aan de z:tak eeiv-kort einde. Pour Ie chef de la noblesse, ie l' abandonne,et n'en parle plus." Deze vluchtige onderhandelingen van 170S zijn een sprekend bewijs van den bloei der koninklijke on derneming, en van het aan zien, waarin haar directeuren gelukkig mochten zijn. Geen wonder dus, dat zich de be hoefte aan een nieuw en ruim fabrieksgebouw deed gevoelen, waar de patroons hun werkvolk onder directe leiding konden bezig zien. Voor de ruim 100 weefgetouwen was'tot mi in verspreide logementen een on derdak gezocht, waarbij nog, even buiten de stad, een zelf standig tablissement zich voegde, dat een eigenaardig Hollandsch karakter moet hebben vertoond : een volmolen rnoulin a vent, facon de Hol lande", een dijkje van drie voet hoog, eenige eiken droogramen voor het spannen van het laken en twee dozijn vruchtboomen ; maar de aldus verspreide tablissementen waren niet in overeenstemming met de behoefte aan concentratie en aan verhoogde activiteit. Zoo weidde hand gelegd op een groot u-rrein in het Zuul-Wv'slen di-r stad, gelegen aan den grooten weg, en door de Soumie aan de ach terzijde begrensd. Op dit terrein verrees het nieuwe fabrieks-complex, met als centrum het Maison des Rames", dat zijn naam ontleende aan de zes droogramen, elk 32;) voet lang, die in den Hoi' achter het gebouw waren aangelegd. In 1714 werd, symbool van den heerschenden welstand, hel nieuwe fabrieksgebouw in gebruik genomen ; twee jaar later maakte de inanufacrure de groote crisis iler werksta king van 17H> door. Dat bergen en dalen elk ander ontmoeten, ook in liet commercieel le ven, ondervonden de V'anRobais' maar al te wel. De weefnijverlieid is van ouds een woelig bedrijf geweest,gevolg van haar kapitalistische organisatie, die tegenover de weinige, het kapitaal fourneerende ondernemers, de groote massa der loontrekkende!! plaatste, vaak uitgebuiten, die morrend hun grieven saamstapelden tot den dag van den socialen strijd. Reeds in de Middeleeuwen zijn in de textiel industrie de sociale conflicten een periodiek on t ladi n gs verschijnsel. In het algemeen is, naar het schijnt, de toestand der arbeiders in de inanufacture te Abbeville niet slecht geweest. De konink lijke Intendanten tenminste waren tevreden, voorgelicht door hunne inspecteurs, die van tijd tot tijd de fabriek bezochten. Wel werd er gemompeld dat zoo'n inspectie een groot boerenhedrog was, waarbij de werklieden wer den opgecommandecrd in hun beste kleedij, allen aan de weefgetouwen, die klapperden in volle activiteit ; en wist men te verhalen van een minder rooskleurige werkelijkheid, waarin de arbeiders gebrek leden door gedrukte loonen en dagen van gedwongen werkeloosheid maar concurrentK'-nijd, die het monopolie der firma zochl te vernietigen, schijnt niet vreemd te zijn geweest aan deze kritiek. Een der voorwaarden van dit monopolie, hetwelk voorschreef, dat een bepaald aantal weefstoelen voortdurend in werking wezen moest, was bijzonder drukkend voor de manufacturc. Ze leidde, bij controle, tot vee) schijnvertoon, en daarna tot een frauduleus stopzetten van een deel der getouwen en ontslag van arbeiders, wanneer door vrnninderile afname ot daling in tre markt de finantieëli' uitkom^u-n in twijfel werden gesteld. Onvastheid in hun ai'beidsbest.iaii bij on voldoende loonen waren ilan ook de hoofdgrieven der stakers van 171(i,die aldus aan eigen baat hunner meesters Omschreven wat eigenlijk hèt ge volg was van de onvrijheid vanbef bedrijf. Staken was echter onder het ancien régime" een zaak van andere gevolgen dan in onzen tijd. Al spoedig rukten zwaarbewapende ko ninklijke dragonders Abbeville binnen en bc/etten de fabriek ; de leiders der beweging werden gevat en onder sterk geleide naar Amiens gevoerd ; de directie organiseerde een krachtige bedrijfspolitie, die orde handhaafde in de fabriek. Zoo werd heel de staking een pijnlijke mislukking, die alleen door de goed heid der directeuren zonder slachtofiers eindigde. Nadat op zoo on/achte wijze, door het ingrij pen van hooger hand, de sociale koorts was uitgedreven, kon de instelling zich we der krachtig ontwikkelen, die in de nu komende jaren tot vuile ontplooiing harcr krachten kwam. Gemiddeld werkten in dezen tijd 100 weefgetouwen, en had de firma 5 a (i()00 arbeiders in dienst, die een fijn product vervaardigden, dat met de beste lakensoorten van Engeland en Hohand wed ijverde, en in Spanje en Italië, in de Levant en in Indië gereeden aftrek .vond. F.n toch, deze groote bloei was slechts voor bode van naderend verval, dat in de komende jaren langzaam intrad, en reeds vór liet einde der eeuw tot versterving leidde. De achttiende eeuw toch, die op zoo velerlei gebied den mep der vrijheid hooren deed, eischte die vrijheid ook op economisch terrein, l let laissez faire, laissez aller" van den ouden Mirabcati vond in de leidende kringen van Frankrijk een al te gewillig oor,welke gaandeweg aan de overheids bemoeiing van het systeein-Colbert den rug toekeerden, en in zekere vrijheid van bewe ging de ontwikkelingsvoorwaarde zagen van alle krachtig bedrijf. Aan de/e vrijlieidsnianie viel ook de instelling-Van Rnbais ten offer, wier privilege in 17153 wel werd vernieuwd, maar onder beperkende voorwaarden, welke feitelijk haar monopolie, don wortel van haar bestaan, vernietigden. Het tractaat van vrijen handel, in !7'l;i mrl Engeland gesleten, deed liet overige: /.oo stii-rf (ie Maiiuf;,i'tiire-Van Robjis, met !itjl .lüiicn i'a-j'm:, w.t.'irnit /Ij was vooi (gekomen, en waarvan /ij een di-r glanzende kcurstceiicn was geweest.