DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND 25 Aug. '23. - No. 2409 In de Machinezaai. EEN BEZOEK AAN HET GEMEENTELIJK ELECTRICI-' TEITSWERK CENTRALE OOST" door Ir. G. H. M. DE GROOT (Met ieekeningen voor De Amsterdammer" door Felix Hess) ET is storing" in de Centrale, zeggen de menschen, als de trams machteloos stilstaan; als de stad 's avonds in het donker wordt ge zet.. Wie heeft er eenige notie van, wat er dan gebeurt? De gewone menschen weten daar evenveel van als een ezel van de theorie van Einstein. Ik wil daarom met u een bezoek gaan bren gen aan de Centrale Oost", opdat ook de leek er een indruk van krijgt, wat daar eigen lijk geschied. Het eerst bekijken we het stoomketelhuis. Een lange donkere gang, met aan weerskan ten een rij stoomketels; 26 tellen wij er. Meer dan de helft is buiten gebruik; enkele worden schoongemaakt, de revisie , voor den a.s. winter, wanneer het bedrijf sterker wordt be last en er dus meer stoom moet worden ge produceerd. Onder de in bedrijf zijnde ketels wordt auto matisch gestookt. De steenkool, de draagster der energie, wordt door middel van hijschkranen uit de schepen gelost en in de bekende hangwagentjes rondom buiten het ketelhuis, gestort. Deze hangwagentjes werpen hun in houd via een automatisch weegtoestel op een uit aan elkaar gehaakte bakjes bestaande transportbaan, waarmede de steenkool het ketelhuis wordt ingevoerd. Daar gaat dus de energie de Centrale in. De transportbaan loopt langs den nok van het ketelhuis, vlak boven de gang, waar de kleine bakjes de brandstof uitstorten in groote trechters, die uitmonden vooraan op de auto matische kettingroosters der ketels. Deze Het spel om het Spel. In het huis van den gehangene spreekt men niet van den strop, en het oogenblik om voor loterijen te pleiten altijd afkeurenswaard kon al niet ongelukkiger gekozen zijn. Maar ik heb nu al zoo lang met leede oogen aange zien hoe in andere landen het staats- of stede lijk theater, trots oorlog en bitteren nood, zijn machtig en aanzienlijk voorkomen handhaaft, terwijl het in ons vaderland een onoplosbare rekensom blijft, een de dramatische kunst onteerend gekruimel, en een zorgelijk voort bestaan. En ik stel me voor dat menigeen, die in het buitenland het schouwburgbedrijf gade slaat, zich met mij afvraagt: waar doet buur man het van? en verwonderd opkijkt dat een stad als Amsterdam op vijfentwintigduizend gulden doodblijft, terwijl bijv. Freiburg, met honderdduizend inwoners, over het vorig sei zoen zonder commentaar zes millioen mark wat voor daar toch een reëel bedrag beteekent bijpaste toen zijn monumentaal theater sloot met dit te-kort. Vooreen deel is dit een quaestie van willen", mede bepaald door de houding die een geheele natie jegens haar kunst aanneemt, maar aan den anderen kant geen belastingbetaler kan er ongevoelig voor zijn zouden staats- of gemeentebestuur dit wisselvallig en kostbaar bedrijf dan ook moeten kunnen steunen naar den eisch, zonder dat het den beheerder van financieën, in verband met alle overige nuttige uitgaven, slapelooze nachten kost. Door het jongste conflict tusschen de K-V. Het Nederlandsch tooneel" en het Gemeente bestuur van Amsterdam heeft men wellicht in ruimer kring eenig denkbeeld gekregen welk een onzuivere en op den duur onhoudbare verhouding er geschapen wordt wanneer een kettingroosters loopen, als een boulevard roulant, in zeer langzaam tempo onder eiken stoomketel. De steenkool, door dit bewegend rooster meegevoegd, komt, eenmaal onder den ketel aangeland , door de groote hitte, die daar heerscht, vanzelf tot ontbranding. Door een kunstmatige luchttrekking wordt het vuur op den haard aangewakkerd tot een hellevuur, waardoor het water in eiken ketel tot stoom van pl.m. 11 atmosfeer overdruk wordt gevormd. Hier onder de stoomketels heeft dus, door de verbranding "van de steenkool door middel van de toegevoerde lucht, de omzetting plaats van de chemische energie in warmteenergie. De stoom van de inbed rijf zijnde ketels wordt door een gemeenschappelijke stoomleiding gevoerd naar de stoomtoestellen in de machinekamer. Na het ketelhuis met een vluchtigen blik te hebben bekeken, verlaten wij deze plaats om een kijkje te nemen in de machinezaal. Hier zijn vijf turbogeneratoren opgesteld, waarvan er op dit moment twee in bedrijf zijn. Elke turbogenerator is een combinatie van twee aaneengekoppelde hocfdmachines, n.l. een stoomturbine en een generator, het electrisch gedeelte. Een stoomturbine bestaat uit een aantal op een as gemonteerde schoepenraderen, nauw omsloten door een ijzeren kast. Op verschillen de plaatsen wordt de stoom door de dusen aan deze schoepwielen toegevoerd, tengevolge waarvan de as met duizelingwekkende snel heid gaat ronddraaien. De warmteenergie wordt hier dus, via den stoom, als drager der energie, in mechanische energie omgezet. Aan de andere zijde van de turbine wordt de verbruikte stoom afgevoerd in den condensor, waarin de afgewerkte stoom tot water wordt afgekoeld, waarna dit water door een centrifugaalpomp naar een ander gedeelte van den pompenkelder wordt gepompt om, na gemeten te zijn, weer in de ketels te worden . geperst en opnieuw te dienen voor het over brengen van de energie uit de steenkolen naar de stoomturbines. l111lllllllllll1IIIIIIM1111IIIIIMIIIIIIIIIUIIII1lllllllinilllllMIIIIIMIIIIIIIIIIIIIll1ll l Gemeente, in het bezit van een Stadsschouw burg, feitelijk niet in staat is het daar op haar instigatie gevestigd gezelschap aan zich te ver plichten op de eenige voldoende wijze, n.l. door overname van het risico. Wanneer dit gezelschap dus een bijzonderen staat moet voeren, innerlijk en uiterlijk stand op moet houden, representatief optreedt voorde Hoofd stad des lands, en daarvoor slechts een tege moetkoming" ontvangt, in verband met de aan de gemeente af te dragen h uur, nauwelijks toereikend om een paar eerste krachten te salarieeren. De positie, die men den leider van dit gezelschap heeft kunnen aanbieden, mocht dan ook geen positie" heeten, men vond het twijfelachtig praedicaat van vasten huurder" uit en sprak, wel gevoelend hoe misplaatst ook het woord benoemen" hier zou zijn, van aangewezen". Aan de tegemoetkoming, ge dekt door een cautie, als het zwaard van Damocles, waarmede het gezelschap bij eiken stap op het pad der kunst met het verlies van zijn geheele bezit aan decors en costuums werd bedreigd, verbond men, ter bevestiging van den band tusschen de gemeente en het uit verkoren gezelschap, een cahier des charges, hetwelk den algeheel en uitsluitend verant woordelijken tooneeldirecteur zoodanig bond, dat de kans bij eventueelen tegenslag het ver lies nog zooveel mogelijk in te halen op de wijze der vrije gezelschappen, uitgesloten was. De schouwburgnood heeft er toe geleid dat de K. V. Het Nederlandsch .Tooneel" de proef onder deze omstandigheden voor den tijd van drie jaar heeft willen wagen, en, dank aan de particuliere vrienden van dit gezelschap, zijn deze drie jaren doorgeworsteld met vermijding van de catastrophe, die niet uitblijven kon. Amsterdam heeft bij voorkomende gelegen heden goede sier mogen maken met zijn Stadsschouwburg, en de commissarissen van de K. V. hebben het gelag betaald. Dr. Royaards heeft thans aan dezen ongezonden toestand een einde gemaakt door de verantwoordelijkheid, waarbij de kunstenaar in hem te zeer in het gedrang geraakte en het groote gezelschap, contrac tueel verbonden aan zijn persoon, in de waagschaal werd gelegd, tegenover het enkele Algem. Nederlandsche Automobiel Mij. FRANKENSTRAAT 37--83Ï, 's-GRAVENtlAGE iHtiliiiiliiiiiiiiiimiiliimMilliiiiimiiiililliiiliili De aan de stoomturbine op dezelfde as ge koppelde generator bestaat uiteen, inde langsrichting van gleuven voorzienen, ijzeren cylinder of trommel, de rotor , in welks gleu ven zeer dikke geïsoleerde koperen windingen zijn aangebracht en waardoorheen een gelijk gerichte electrische stroom, afkomstig van een, op het einde van de as geplaatste kleinere gelijkstroom-opwekmachine, wordt gestuurd. pp deze kleine opwek- of bekrachtigingsgelijkstroommachine zal straks nog even worden teruggekomen. De gelijkgerichte electrische stroom in de koperen windingen van den turborotor ver oorzaakt nu in aezen ijzeren trommel een zeer sterk constant magnetisme. De wikkelingen aan den omtrek van dezen trommel liggen zoo danig, dat de trommel door den electrischen gelijkstroom over z'n eene helft noordmagnetisch en over z'n andere helft zuidmagnetisch wordt. De ijzeren trommel is daardoor een sneldraaiende tweepolige magneet geworden. Rondom dezen sneldraaienden trommelvormigen magneet bevindt zich een stilstaande holle ijzeren cylinder, de stator , aan welks binnenzijde eveneens weer dikke geïsoleerde koperen windingen liggen. De snel rond draaiende magneet veroorzaakt nu in deze stilliggende koperen windingen een zeer hoogen electrischen druk van 3000 Volt, welke druk in staat is electrische stroomen te doen vloeien door drie koperen geïsoleerde leidingen, welke op drie plaatsen aan de stilliggende statorwindingen zijn vastgekoppeld. Doordat de statorwikkelingen afwisselend doorkliefd worden door noord- en zuidmagnetisme, ontstaat in deze wikkelingen een v/isselende electrische druk, een z.g. wisselende electromotorische kracht, tengevolge waarvan in eiken uitgaanden geleider een heen- en weergaande electrische stroom, een wissel stroom , tot stand komt. Aan de combinatie van deze drie wisselende stroomen in de drie geleidingen heeft men den gekken naam van draaistroom" gegeven» i / In den door de stoomturbine^aangedre ven,?draaistroomgenerator wordt nu de mechanische energie omgezet in electrische energie. De draaistroom in de drie, aan den generator gekoppelde, leidingenis nu de drager van deze electrische energie, die wordt ge voerd naar drie dikke koperen rails in de z.g. hoogspannings ruimte. Voordat wij deze levensgevaarlijke hoogspanningsruimte betreden, zullen wij eerst nog even enkele détails in de machinezaal be kijken. Vooreerst zoo'n kleine opwekgelijkstroommachine aan het aseinde van eiken draai stroomgenerator. In die kleine bekrachtigings machine draait een, van koperwindingen voor ziene, ijzeren cylinder of trommel binnen rond om stilstaande magneten, welke magneten oorspronkelijk hun magnetisme danken aan het kleine beetje magnetisme, hetwelk alle ijzer van .nature reeds bezit, doch welk z.g. remanent magnetisme men weet te verster ken. Het, tengevolge van dit remanente magnetisme opgewekte, kleine beetje elec trische energie in de trommelwikkelingen van de bekrachtigingsmachine benut men nu, voor een deel om haar eigen magnetisme te ver sterken, waardoor deze machine in staat is veel meer electrische energie te gaan afgeven, terwijl de overgroote rest dezer energie wordt gebruikt voor de trommelwikkelingen van den turbogenerator. Die kleine opwekgenerator dankt dus zijn opwekkende kracht aan het magnetisme, dat zijn ijzeren polen van nature bezitten. In deze kleine bekrachtigingsmachine wordt in de koperen windingen van huis uit ook wis selstroom opgewekt, doch men weet dezen wisselstroom tot een gelijkgerichten electri schen stroom te redresseeren door middel van een aan deze machine aangebouwden z.g. commtttator of collector. Die kleine opwekmachine is dus feitelijk de onderhouder van den levensgeest der centrale. Vervolgens wordt onze aandacht getrokken door de machines, die de trams in de stad van stroom voorzien. voordeel van een, bovendien tot op de helft verminderde, tegemoetkoming in de huur van den Stadsschouwburg, niet opnieuw te aanvaarden. Bij minnelijke schikking is daarop een voorloopige regeling getroffen, waarbij de K- V. als gewone huurster gedurende de eerstvolgende acht maanden op de vastge stelde data den schouwburg blijft bespelen, en hoewel ons eerste gezelschap, toegerust met een bedrijfskapitaal van slechts vijfen twintig duizend gulden (gift van H. M. de Koningin) er in zekeren zin nu niet minder moeilijk vóórstaat, de honoraria tot het moge lijke verminderd, en niet ten volle gegaran deerd zijn kunnen worden, en het opbrengen van de hooge huur kunstzinnige daden, die langen tijd van voorbereiding eischen, voorloopig moet belemmeren, gevoelt men toch door dit besluit de lucht gezuiverd en een termijn van bezinning aangebroken, waarbij alle verhoudingen kunnen worden herzien en voor de toekomst kan worden getracht naar een regeling, die of alle ge meentelijke bemoeiing uitsluit, of deze be moeiing, niet alleen in schijn, maar inderdaad, en op loyale basis, maakt tot een steun voor ons nationaal tooneel. Is het probleem oplosbaar? Kan men op dit oogenblik van Staat of Stad verlangen dat zij, belangeloos, hooge bedragen afstaat voor een doel dat men in Nederland zoo uiterst moeilijk als noodig en nuttig begrijpt? K'eine bedragen, om den goeden wil te toonen, zijn hier een druppel in de zee. Zelfs al wilde Amsterdam, om te beginnen, het breede gebaar maken en den Schouwburg kosteloos afstaan aan wie als kunstenaar de waar borgen van een eersten-rangs talent daar tegenover kan stellen, dan nog blijft het niet een vraag van net-krap-rondkomen, maar van zich-kunnen-bewegen, zonder eerst elk dubbeltje te moeten omkeeren, zonder de dagelijksche zorgen, die het initiatief drukken, den werktijd wegvreten, de scheppingskracht sloopen. Het zijn waarlijk niet de, in de oogen van het publiek, kostbare monteeringen, die het budget liet meest bezwaren, in den In het Ketelhuis. Rookt TABA SIGAREN 't nieuwste 't fijnste iiiiiimiiiiiimiiiiiiiii Om verschillende redenen is gelijkstroom voor stadstrambedrijf te prefereeren boven wissel- of draaistroom en zoo krijgen de gelijkstroomtrammotoren in Amsterdam 600 Volt gelijkstroom toegevoerd. Van deze machines voor de tramvoeding zijn twee soorten aanwezig, n.l. motorgenera toren en n-anker-omvormers. Een motor generator is een samenkoppeling van een draaistroommotor met een gelijkstroomgenerator, terwijl een n-anker-omvonner of convertor ne machine is, waarbij aan de eene zijde draaistroom wordt toegevoegd en aan de ande re zijde gelijkstroom wordt afgetapt. Een electrische machine kan zoowel als dy namo of generator en als motor worden ge bruikt. Voert men n.l. aan een dynamomachine stroom toe, dan gaat zij werken als motor. Zoo'n draaistroommotor echter, welke zoowel als generator en als motor kan worden ge bruikt, dient, voordat hij als motor kan wer ken, eerst op gang te worden gebracht, daar zulk een z.g. synchrone draaistroommotor niet uitzichzelf kan aanloopen. Bij de cén-anker-omvormers of convertoren staan nog een paar groote toestellen, trans formatoren genaamd, die de draaistroomenergie van 3000 Volt verlagen naar omlaagtransformeeren noemt men dat op pl.m. 450 Volt, hetgeen voor een omvormer noodig blijkt om aan de gelijkstroomzijde 600 Volt te kunnen afgeven. Op de schakelborden aan beide einden der machinezaal heeft de bediening plaats van de electrische apparaten. Op den schakelwand aan de eene zijde der zaal wordt speciaal het tramnet bediend en op den anderen schakelwand het stadslichten krachtnet. De hoogspanningsruimte ! Het bordje op de ijzeren deur, waarop staat Hoogspanning, levensgevaarlijk" jaagt den bezoeker een groo te vrees op het lijf. Handen thuis houden" is hier het consigne. Achter traliewerk loopen hier de bewuste drie koperen verzamelrails, waaraan in ver schillende compartementen 'de voedingkabels voor de stad zijn verbonden. Hier gaat dus de onvernietigbare energie, die in den vorm van chemische energie de Centrale is ingevoerd en verschillende energie-omzettingen heeft doorloopen, in den vorm van electrische ener gie de Centrale weer uit, en loopt dan buiten de centrale weer alle omzettingsfasen door. In de hoogspanningsruimte wemelt het van groote olieschakelaars, messchakelaars, meet instrumenten enz. n een deskundige zou zelfs een heelen tijd noodig hebben om zich daar als kind in huis te gaan gevoelen. Tenslotte verdienen de reuzen transfor matoren nog vermelding, die de 3000 Volt electrische drukspanning nog optransformeeren tot 10.000 Volt, daar een. druk van 3000 Volt niet voldoende hoog is om de elec trische energie zoo rendabel mogelijk naar de buitengemeenten te voeren. De Centrale Oost" verkeert eigenlijk in staat van liquidatie, daar zij in de toekomst als onderstation voor de Centrale Noord" zal gaan fungeeren en dan zelfs een spanning van 50.000 Volt zal krijgen. TABAK no£5 altijd de beste. regel brengen die hun geld wel op, maar het zijn de onvoorziene tegenslagen, de geheim zinnige elementen, waaronder ijsvermaak, vroege zomer, ziekte, malaise, rouw, waar door de plaatsen in de zaal leeg blijven en het verlies in n week in de duizenden loopt. Wat op dezelfde onberekenbare wijze soms wordt overgelegd, maakt niemand rijk, het dient om ten bate van het geheele publiek weer eens wat moois te wagen, of het ver smelt in weder andere onvoorziene uitgaven. Er is een weerstandskas voor dit exceptioneel werk noodig, veel grooter dan eenig leek vermoeden kan, kapitaal, dat er voor staat, waarvan men niet als van onze belasting penningen?eiken cent,te verantwoorden heeft, vlot geld waarvan men geen zonde" maakt. De kunst is maar daaraan te komen En dan vraag ik me toch af, waarom zou in Nederland niet kunnen wat in andere landen kan? Het is alweer eenige jaren geleden dat ik, na een gala-avond in het Stadstheater te Stockholm, die klonk als een klok, gevolgd door een, mede door dit Theater aan zijn gasten aangeboden souper, in de gelegenheid was den minister van binnenlandsche zaken de naiëve vraag te stellen: of het tooneel in dit land zich op dezen voet bedruipen kon? en hij mij lachend de wedervraag stelde: hebt u ooit gehoord, in eenig land ter wereld, van een tooneel dat zich bedroop? En toen ik, gedachtig aan de lang niet volle zalen, die ik daar tijdens een kort verblijf had opge merkt, het naadje van de kous wenschte te weten, sprak hij het verlossend woord, dat mij altijd wanneer ik het Amsterdamsen raadsverslag lees, weer als muziek in de ooren klinkt: De tekorten? Enorm! We praten er maar niet veel over, passen ze stilletjes bij...." Later heb ik begrepen hoe, bij den fieren staat dien het tooneel in dat, wat zijn in woners betreft toch ook niet groot land voerde, dit beminnelijk en kiesch gebaar mogelijk was, en ook waarom mijn zegsman voor de dessous" tegenover een vreemdelinge nu niet zoo heel grif scheen uit te willen komen. Naast het noodzakelijk kwaad van een Staatsloterij bestaat in deze landen de theater-loterij, op gelijke leest geschoeid, en aldus wordt daar door het geheele volk spelen derwijs het kapitaal opgebracht, opdat het spel der Muzen zich vrij en frank zal kunnen ontplooien. Ik zeg niet, dat ik er niets^,,in" vind, of dat ik het paardenmiddel zoo maar ineens zou durven aanbevelen. Maar er zijn toch enkele hoogere doeleinden, die de middelen heiligen. Spel om spel, waarmede niemand zich persoonlijk verrijkt, waarbij hoofdelijk niemand hooge bedragen verliezen kan. Zweden is ongetwijfeld een niet minder deftig en fatsoenlijk land dan Nederland. Wie dezen zomer in Zwitserland heeft ge reisd kon ook in dat alleszins achtenswaardig land, in Der Bund", de groote advertentie lezen, die een Hollander op het moment wellicht nog eenig kippenvel bezorgt: Lotterie des Baseier Stadttheaters", maar die in andere landen, waar het behoud van een goed tooneel hoe ook als een cultuurquaestie van ingrijpende beteekenis wordt beschouwd burgerrecht schijnt te hebben verkregen. Het kapitaal, dat in de laatste jaren door de Gemeenten in Nederland is ver gaard uit de tantièmes der noodlijdende voor stellingen, mag ook niet rech taf edel worden ge noemd. Een tooneelgezelschap, gesubsidieerd van zijn eigen, met hard werken verdiend geld, met aan den anderen kant de schade door het opdrijven der toegangsprijzen aan liet schouwburgbezoek berokkend.... het systeem heeft ongetwijfeld niet minder bedenkelijke zijden dan de officiëele instandhouding van een Staats- of andere loterij. Vele zijn onze verzoekingen .. Maar n ding kan ons volk en zijn vertegenwoordigers niet* duidelijk genoeg voor oogen worden gesteld : het mag met de kunst van het tooneel niet altijd sukkelen blijven. Voor iets, dient iets, dient veel in dit geval. Talente musz man schiitzen".... en de ruimte geven. Top NAEFF MIIMIIIIIIIMIIIIII l mui iimiimiiiiimiiiiiimi W Duin en Daal" "SS"Cintrnl vHwirmd. Vuti witchtihli, koud- in wirncwitir