Nieuwe Engelse Boeken GEORGE SANTAYANA: WIJSGEER EN LITTERATOR DE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND Nö. 2433 The Life of Reason, or the Phases of Human Progress. By GEORGE SAN TAYANA. Second Edition. Constable, 1922. Vijf delen, a vijf shillings. ? De vijf delen zijn: 1. Reason in Commonsense; 2. Reason in Society; 3. Reason in Religion; 4. Reason in Art; 5. Reason in Science. Ze zijn handig van formaat en goed uitgevoerd, de uit gevers kunrren ermee voor den dag komen. Ze zijn het werk van 'n helder denker en 'n eminent stylist, die er eveneens mee voor den dag kan komen. Men wil 't mensdom wel 'ns verdelen in progressisten en konservatieven, vooruitschrijders en behouders. M.i. evenwel is het juister, het bestaan aan te nemen van 'n zeker percentage geboren rationalisten en 'n even groot percentage geboren mystieken. Gén van de ene rubriek gaat ooit over tot de tegenovergestelde. Men kan evengoed verwachten dat de Moorman z'n huid zal veranderen of de luipaard z'n vlekken. Maar daartussen in bevindt zich 'n vlottende massa van minder kantig afgewerkte karakters, die herinneren aan 'n ontmoeting welke, volgens 'n Welse Arthur-legende, Ridder Peredur (d.i. Percival) eens had. Hij kwam aan 'n dal, waar door 'n rivier stroomde.^ En de randen van het dal waren njet bos begroeid, en aan ejjcïe oever van de rivier strekte zich effen weiland.' En aan de ene zijde zag hij 'n kudde witte schapen, en aan de andere zijde 'n kudde zwarte. E'n telkens wanneer een van de witte schapen blaatte, stak een van de zwarte de rivier over en werd wit; ?en bij het blaten van een zwart schaap voegde zich een van de witte bij de zwarte, en werd zelf zwart " Er zijn tijden waarin het geblaat op de ene oever meer uitwerking heeft dan dat van de andere kant. Zelden zijn de beide partijen gelijk verdeeld, en dat is maar goed ook. Bij 'n afwis selende numerieke meerderheid krijgt elk van de twee groepen z'n beurt, en z'n volledige kans om te tonen wat ie vermag. Maar al doen op 'n gegeven tijdstip de witten zich ook nog zo geducht gelden, al doen ze de vallei weergalmen van d'r geblaat, de andere oever is geenszins leeg; de zwarten tot-het-uiterste wachten onverdroten. Eens moet hun uur weer slaan, en dan krijgen de witten weer magere jaren, 'n Echt perpetuum mobile Laten we ons tans niet verdiepen in de vraag, waaraan de ogenschijnlike eb en vloed van propagandisties vermogen is toe te schrijven. Misschien dat de gestadige afwisseling enkel het gevolg is zoniet van wispelturigheid der massa, dan toch van 'n zekere vermoeidheid der geesten. Op 't ogenblik, zou ik zeggen, viert de mystiek hoogtij, iets wat minder blijkt uit 'n overvloed van Ruusbroecs, Santa Teresa's of Jakob Böhmes, dan wel uit allerlei uitwassen, als daar zijn, Christian science", astrologie, occultisme en telegraferen met de wereld der afgestorvenen. En toch versagen de rationalisten niet. En toch ?worden hunnerzijds geschriften vervaardigd, die zich kunnen meten, niet alleen met de beste der tegenstanders maar ook met de beste uit vroegere rationalistiese perioden. Een er van besprak ik onlangs, n.l. Frazer's Folk-lore in the Old Testament. (N.B. Frazer stamt af van de Schotse Hooglanders, en moest dus eigenlik" 'n mystieke en bijgelovige Kelt" zijn!) Nu is het de beurt aan Santayana, Noord-Amerikaan van Spaanse afkomst, geruime tijd professor aan de Harvard University, en tans, min of meer zwervend, aan onze kant van de Atlantiese Oceaan, omdat Europa rustiger is dan de Verenigde Staten." Als er ooit iemand voorbeschikt was zich wereldburger te gevoelen, dan is hij het wel. En 't is 'n eigenaardig wereldburgerschap. Aan de ene kant onbevangen beschouwing, aan de andere hartstochtelike belangstelling. Aan de ene kant scherp-redenerend verstand, aan de andere 'n beeldende stijl, die onmogelik is, wanneer geen levendige fantazie ter beschikking staat van sterke gevoelsreakties. Santayana is me lief als wijsgeer, omdat ie mér is dan louterwijsgeer. Hij, wijsgeer, essayist, criticus en dichter, is 'n kompleet mens, geen zuiver-bespiegelend hoofd, zonder romp en ledematen. En hij is eerlik, niet alleen tegenover z'n lezers, maar zwaarder taak tegenover zichzelf. Hij ontveinst nergens, dat men nooit komt waar men wezen wil, indien alles wordt verwacht van het verstand, met ter zijde stelling van de natuurlike geloofsdaad die ons de realiteit doet aanvaarden. En in z'n voorbericht erkent ie dat z'n boek, inplaats van the Life of Reason evengoed the Romance of Wisdom zou kunnen heten, terwijl we verderop (blz. 29 1) ARNOLD SAALBORN f zelfs de uitspraak vinden: We know that life is a dream, and how should thinking be more? Maar onm'iddetn'k daarop heet het: Yet the thinking must go on, and the only vital question is to what practical or poetic conceptions it is able tolead us. En daarom kan Santayana het niet vinden met Spinoza: deze is hem enerzijds te weinig man-van-praktieseidealen, anderzijds te weinig man-van-gevoel en-verbeelding. Ook andere wijsgeren schieten hierin te kort: dat ze allerlei belangrijke faktoren in 't mensenleven zowel 't persoonlike als maatschappelike geen aandacht waardig keu ren. Santayana wijst b.v. op de Franse Revolutie en de Renaissance, die nog steeds nawerken; op de Rooms-katholieke kerk, nog steeds 'n levend gewas. Hij vindt zijn taak niet in het formuleren van nieuwe idealen, maar in 't vertolken van reeds aanwezige. Deze te willen weerleggen is 'n volkomen overbodige taak, want de wil-zelf, die schuilt achter alle idealen en achter de meeste dogma's kan niet worden weerlegd." Wél kan deze tot klaarheid worden gebracht, en tot 'n rekenschapafleggen jegens zichzelf. En dat is noodzakelik, zelfs in die mate, dat ieder mens het op zijn wijze doet. Elk levend wezen is min of meer dom en min of meer gek. En de intelligente mens ontplooit zich binnen 'n botterik en moet 'n waanzinnige in bedwang houden". Idiotisme en waanzin zijn slechts 'n terugvallen tot 'n staat waarin het onmiddellik-bewuste de boven toon voert en aan de onbewuste krachten, die het in bedwang dienen te houden is ontsnapt." Bewustzijn is het minst ideale dat bestaat wanneer de rede daaruit is weggenomen." Men bemerkt dat er aan het woord rede, zoals door Santayana gebruikt, geen achttiende-eeuwse bijsmaak zit. Dit blijkt trouwens verder uit bladzijde na bladzijde van het boek. Nemen we, in deel 11, z'n hoofdstuk over liefde: Twothings need to be admitted....: one, that love has an animal basis; the other, that it has an ideal object." Elk ideaal is de uiting van 'n natuurlike funktie, en geen natuurlike funktie is, bij vrije ontplooiing, buiten staat een of ander ideaal tot ontwikkeling te brengen.... Liefde is 'n schitterende illustratie van 'n principe, dat zich in de natuur overal laat bespeuren: te weten, dat 's mensen rede leeft door de wrijving van stoffelike krachten om te zetten in het licht van ideale goederen." De liefde is maar voor de helft 'n illuzie; de minnaar bedriegt zich, maar z'n liefde doet dat niet.... Zulk 'n waanzin is, evenals Plato leerde, goddelik; want al is het dwaasheid het afgodsbeeld te vereenzelvigen met de god, het vertrouwen op die god rechtvaardigt zich innerlik." Het gaat natuurlik niet, dit omvattende werk op de voet te volgen, met hier 'n hap en daar 'n snap. Sommige lezers zullen zich 't meest voelen aangetrokken tot Reason in Society", met z'n meesterlike en objektieve tegenover stelling van aristocratie en democratie, uit de versmelting van welke twee zich onder de invloed van het socialisme 'n nieuw type zou kunnen ontwikkelen Santayana noemt het op 't voetspoor van Plato, timocratie, 'n staatsvorm met als grondbeginsel de eer, welk type ook alweer zijn bezwaren en uitwassen zou meebrengen. Anderen zouden, na 't bestuderen van de inleidende hoofdstukken, misschien het eerste grijpen naar Reason in Art. Ook hier is 'n rationalist, geen ro manticus aan 't woord Whereever there ICORNll VAN6LU/ó GEtlEELE WOON INRICHTING DEN HAAG NGORDEINDE is art there is a possibility of training", en Santayana betuigt en betoogt herhaaldelik, dat alle kunst nut afwerpt voor de praktijk. Maar hij wijst tegelijkertijd op de rijkdommen der ver beelding, genietingen luchter en lichter dan die der zinnen, grootser en verrukkender dan die van het vernuft." Hij kant zich, evenals indertijd William Morris, tegen het veelgehuldigde denkbeeld dat het Rijk der Schoonheid iets aparts zou kunnen of moeten zijn. Noch in de geschiedenis der kunst, noch in 'n rationele waardering er van kan men de aesthetiese waarde der dingen scheiden van de praktiese en morele.... Het aesthetiese goed" wordt uitgebroed tegelijk met de rest, en is niet in staat in 'n andere atmosfeer ver te gaan vliegen." Onnodig te zeggen dat men het niet in allen dele met Santayana hoeft eens te wezen. Z'n theorieën betreffende de dans onderschrijf ikzelf maar half. Volgens hem is het primaire element daarin: liefde of oorlog, en in 't licht van wat onderzoekers als Frazer of Spencer en Gillen ons leren, lijkt het toch wel, alsof de dans van primitieve volken steeds 'n magico-religieus karakter heeft gedragen. Anderen zullen misschien wat aan te merken hebben op z'n hoofdstuk over muziek, dat me zwakker lijkt dan die over taal (aan verheerlikers van 't Latijn ten koste der moderne talen zij de lezing van blz. 78, 79 en 80 111 ten zeerste aanbevolen !), over proza en poëzie (de vergoders van de aspiratie tegenover de verwezenliking krijgen, heel hoofs, d'r vet op blz. 91 !), over de Rechtvaardiging der Kunst, waarin hij toch niet alle kunst rechtvaardigt, en over de goede smaak. (?A refined mind finds as little happiness in love without friendship as in sensuality without love; it may succumb to both, but it accepts neither. What is true of mere sensibility is no less true of mere fancy.... Any absolute work of art which serves no further purpose than to stimulate an etnotion has about it a certain luxurious and visionary taint.") De leer van de kunst om de kunst" is 'n dwaalleer. Evenals de wetenschap om de wetenschap, enz., enz. Bekeringen van in de wol geverfde" schapen 't zij rationalistiese, 't zij mystieke komen niet voor. De ene groep zal, bij voorbaat overtuigd, naar Santayana's boek grijpen, en niet uitgepraat raken over de schatten die het bevat. De andere zal het, meewarig, links laten liggen. Deze en gene niet bijster oorspronkelike publicist kan er in grasduinen naar hartelust, en er materiaal in vinden voor honderd artikelen in plaats van een. M'n eigen exemplaar ziet. er uit als getatoeëerd. Maar noch over Reason in Religion" noch over Reason in Science" zal ik ditmaal schrijven. Het is niet nodig. Santayana is 'n naam waarmee binnen niet zeer lange tijd gegoocheld zal worden, als weleer nog niet zo heel lang geleden met die van Stuart Mill, Emerson, Carlyle of Ruskin. W i L L E M VAN DOORN Rheumatiek Blijft niet lijden Sloan's Liniment zal Uw pijn onmiddel lijk tot bedaren brengen, zonder inwrijven. Houdt het in gereed heid voor Rheumatische pijnen, Verstui kingen, Kneuzingen, Neuralgie +* en alle zenuwpijnen. f Verkrijgbaar bij alle Apothekers en Drogisten. Prijs f 1.