DB AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND No. 2456 AMSTERDAMSCHE BIJZONDER HEDEN VII FELIX MERITIS. Meer dan eens werd mij gevraagd, wat toch de spreuk beteekent in den gevel van het statige gebouw, dat met zijn klassieken gevel de Keizersracht bij de Beerenstraat siert en dat den voorijganger onmiddellijk moet opvallen, ook omdat het met zijn forsche lijnen het verloop der kleinere en smallere huizen daar ter plaatse geheel ver breekt. De vraag zou vijftig jaren geleden nog niet zijn gedaan; toen was Felix Meritis misschien niet meer in vollen bloei, maar dan toch nog in wezen als een der nuttigste instellingen der hoofdstad. Thans staat het gebouw er nog wel en de gevel althans is nog ongerept, maar de ziel is uit het oude huis gevaren; hoogstens kan men zeggen, dat het thans nog nuttig wordt gebruikt. Felix Meritis dagteekent uit de tweede helft der achttiende eeuw.- Het was de tijd van het bloeiende rationalisme, toen de menschelijke rede ten grondslag werd gelegd aan het denken en toen de periode der onvoorwaardelijk aanvaarde traditie voor goed voorbij was. Men ging onderzoeken «n kritiseeren alles wat bestond en wat van ouds .?ook recht van bestaan had gehad. Zoo ontstond «enerzijds een streven naar staatkundige en maat schappelijke vernieuwing, aan den anderen kant een verfijnde methode van wetenschappelijk onder zoek. Vooral de natuurwetenschappen mochten zich in de groote belangstelling der ontwikkelde en zich nog steeds meer ontwikkelende burgerij verheugen. De vermogenden hadden hun natuur kundige kabinetten; kleine musea werden aan gelegd van naturalia van allerlei aard; natuur kundige proeven trokken de algemeene aandacht. Dat onderzoek werkte ook suggestief op de andere wetenschappen. Van zelf zocht men aansluiting bij geestverwanten en gelijkgezinden. Zoo ontstaan in de tweede helft der achttiende eeuw de groote wetenschappelijke genootschappen, die nog steeds bestaan en in menig opzicht nuttig werkzaam zijn. De Hollandsche Maatschappij der Weten schappen, de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, het Bataafsch Genootschap voor Proefondervindelijke Wijsbegeerte, de provinciale genootschappen in Zeeland en in Utrecht, Teylers Genootschap, op eenigszins ander gebied de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen zij alle dateeren van de periode, toen er een streven tot hervorming en vernieuwing streek over de geheele maatschappij. In die dagen is ook de maatschappij Felix Meritis gesticht. De grondlegger van het genootschap was de werktuigkundige Willem Writs. Hij was van beroep uurwerkmaker, maar bezat in Amsterdam een reputatie, die ver uitging boven die van de meeste van zijn vakgenooten. Hij blijkt een man van invloed te zijn geweest in zijn dagen; dat van hem de poging om een nieuw genootschap te stichten kon uitgaan en ook slagen, bewijst dat ten volle. In 1771 dan riep Writs een aantal man nen bij elkander uit den deftigen burgerstand", zooals het toen heette, om een vereeniging te stichten; de vereeniging zou op geregelde tijden vergaderingen houden, met het doel elkander te onderhouden over zoodanige kunsten en weten schappen, als ter bevordering van het nut en den bloei der burgerlijke samenleving van den meesten dienst zouden geacht worden". Op dezen grond slag werd door een veertigtal Amsterdamsche bur gers een genootschap gesticht, dat den fieren naam Felix Meritis" (gelukkig door verdiensten) aannam. De bijeenkomsten werden eerst gehouden in een gehuurd lokaal aan de Leliegracht bij de Prin sengracht, Maar het aantal leden nam weldra toe en men moest naar ruimer lokaliteiten omzien. Daarom verhuisde Felix Meritis na eenige jaren naar een gebouw op den Fluweelen Burgwal (Oude Zijds Voorburgwal) bij het Athenaeum; dat was in 1781. Maar ook hier groeide het genoot schap snel in ledental, zoodat de gedachte kon rijpen aan een eigen gebouw, speciaal bestemd en gebouwd voor de eigenaardige eischen van de werkzaamheid van het genootschap. Die gedachte werd verwezenlijkt in 1786. Aan de Keizersgracht bij de Beerenstraat werden eenige burgerhuizen aan gekocht; daar zou het vereenigingsgebouw kunnen verrijzen. Een prijsvraag werd uitgeschreven; bekroond werd het ontwerp van Jacob Otto Husly, dat in den klassieken stijl van die dagen was ge houden. Op een zwaar basement rusten vier korinthische halfzuilen, die een kap dragen, waarin het blasoen der maatschappij was aangebracht, een in een ronde lijst gevatte bijenkorf, gedekt door den Mercuriushoed en geflankeerd door koren aren, een slangenstaf en een hoorn des overvloeds. De gevel is geheel in natuursteen opgetrokken en heeft daardoor bij alle statigheid iets koelgereserveerds. De eerste steen werd gelegd den 7 Juli 1787; den 31 October en l November 1788 werd het gebouw ingewijd. Ongetwijfeld hebben de politieke tijdsomstan digheden ??? het einde der patriottenbeweging en de restauratie van Willem V valt juist tusschen de beide data misschien den bouw, maar stellig wel de inwijding vertraagd. Die inwijding geeft een duidelijk beeld van de veelzijdige werkzaamheid van het genootschap. Feestredenaar was de be roemde hoogleeraar in de wiskundige vakken aan het athenaeum, Van Swinden. Daarna werd de af deeling koophandel geopend door Wachtendorp Eckman, de afdeeling natuurkunde door den hoogleeraar Andreas Bonn, de afdeeling kunst en letterkunde door den hoogleeraar Cras. Slechts een enkele schaduw lag over de plechtigheid; de stichter van Felix Meritis, de verdienstelijke Willem Writs, had haar niet meer mogen beleven; hij was 6 October 1786, dus nog vóór de rste-steenlegging, gestorven. Felix Meritis stelde zich dus de beoefening van kunsten en wetenschappen ten doel in den ruimsten zin. Aan die bedoeling was de inrichting van het ge bouwgeheel aangepast. Om met het voornaamste te beginnen, door het voor gebouw kwam men door een Dorische poort in de groote muziekzaal. Zij was ovaal van vorm, wat men zeker betrekkelijk zelden van een concertzaal ziet; maar hier was de be doeling van den ontwerper zoo goed tot uitvoering ge komen, dat deze zaal altijd zeer is geroemd om haar akoustiek; de concertzaal van Felix Meritis is altijd als een mode' geprezen. Le muziekuitvoeringen van Felix Meritis waren lange jaren zeer gezocht en be roemd; de beroemdste artisten vanbinnen-en buiten land traden .lier op; het was het Concertgebouw van onze vaderen. Het spreekt van zelf, dat deze uit gezochte zaal ook nog voor andere doeleinden werd gebruikt. Er werden natuurkundige voordrachten gegeven met proeven, die zeer in den smaak vielen van het toenmalige publiek. Min of meer verband daarmede hield ook het feit, dat het dak ^n den koepel der groote zaal was afgeplat en was ingericht voor steirekundig observatorium; daar stond ook de windwijzer, die door een samenstel vam tandraderen werkte op een windroos in een der kamers, waar dus ieder oogenblik de windrichting kon worden waargeno men. Maar ook voor minder ernstiger, arbeid werd de groote concertzaal gebruikt; daar werden bals en andere feesten gegeven; zoo is het groote feest, dat de stcid Amsterdam in October 1811 aan Keizer Napoleon aanbood, in deze zaal gehouden. Het spreekt van zelf, dat er tal van andere zalen en kamers in het gebouw werden gevonden. De voornaamste daarvan was de groote gehoorzaal voor letterkunde, waar natuurlijk ook andere voordrachten werden gehouden. Ook deze zaal heeft lange jaren de keur van Amstels burgerij vereenigd onder het gehoor van de corifeeën op letterkundig en wetenschappelijk gebied. Het was hier, dat Bilderdijk zijn beroemd en ontroerend Afscheid voor een sterk bewogen gehoor heeft uit gesproken. Behalve voordrachten organiseerde de maatschappij ook tentoonstellingen van schilde rijen en andere beeldende kunst; daaruit is een klein kabinet van kunstwerken ontstaan, dat OPTICIEN ROTTERDAM, Hoofdsteeg 17 - Tel. 3343 UTRECHT, Nobelstraat 28 - Tel. 1063 Vraagt onze speciale glazen tegen hoofdpijn mr ALLEEN VE R KOOP 1M groote waarde had. Felix Meritis schreef bovendien naar den geest des tijds prijsvragen uit; het or ganiseerde cursussen over allerlei vakken en kunst beschouwingen; het gaf ten slotte eigen publicatiën uit. Zoo is Felix Meritis tientallen van jaren het mid delpunt geweest, waar honderden Amsterdammers ontwikkeling en beschaving zochten en vonden. Wij halen een getuigenis aan van een Franschman uit het midden der negentiende eeuw: Deze vereeniging, welke zich de beoefening van kunsten, letteren en wetenschappen ten doel stelt, is als het ware het verstandelijk middelpunt der rijke stad Amsterdam. Zij is eene soort van doorluchtige school, onder bescherming des Konings, waar ieder lid eene volmaakte onafhankelijkheid behoudt. Om in haar boezem te worden opgenomen, neemt men genoegzaam dezelfde vormen in acht als bij de Engelsche en Fransche kringen van dat slag. De voorrechten schijijen mij echter veel ruimer toe dan in laatstgenoemde kringen, vermits de geest er genoegens vindt, die zelden in onze vereenigingen worden gezocht en die men er dan ook in ieder geval vruchteloos zou zoeken". En op haar gouden feest dichtte Barend Küjn Bzn.: De groote gehoorzaa! in Felix Meritis Bleef deze maatschappij een reeks van vijftig jaren Door vrijheid, wetenschap en door de kunst vereend, De handel schiep dien roem en mogt den schat bewaren, Waardoor zij nog bestaat en zulk een glans ontleent. Gods zegen zij haar steun ! Hij kroon des handelaars pogen. En Felix Meritis blijve Amstels naam verhoogen. Die wensch is een vrome wensch gebleven. Want Felix Meritis begon na het midden der negentiende eeuw zijn beteekenis te verliezen door de veranderde tijdsomstandigheden. In de verzorging van de belangen van kunsten en wetenschappen kwam langzamerhand differentiatie en specialisatie; een maatschappij, die alle wilde omvatten, geraakte uit den tijd. Arti begon zich te ontwikkelen en tentoonstellingen te organiseeren. In het Park werden concerten gegeven, die ernstige concur rentie aandeden. De gelegenheid om lezingen over de meest uiteenloopende onderwerpen te hooren, nam in Amsterdam ieder jaar toe. Daarbij kwam, dat het zeer verbeterde onderwijs en vooral de organisatie van het middelbaar onderwijs breede kringen der maatschappij inlichtte over onder werpen, waarbij de voorlichting van Felix Meritis minder noodig werd. De natuurwetenschappen, nog in de eerste helft der negentiende eeuw binnen het bereik van ieder ontwikkeld man, breidden zich zoo sterk uit, dat zij het contact met breede kringen der burgerij wel moesten verliezen. Zoo verloor Felix Meritis meer en meer de een