No. 2527 DE GROENE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND 13 VEREENIOD TOONEEL. Alles komt terecht, door Luigi Pirandello. In Frankrijk, Engeland en Duitschland hebben zich eersten-rangs litteraturen aan den arbeid gezet om het werk van den universeelen Italiaan na Strindberg: de groote tooneelschrijver, die zoowel Ibsen als Shaw in breedte en diepte van levens-inzicht overvleugelt ??te vertalen, en eersten-rangs uitgevers bereiden de uitgave zijner verzamelde tooneelwerken ? het zijn er over de dertig voor. Wie bewijst Nederland dezen niet geringen dienst? Met dit werk ontsluit men een wereld; niet een nieuwe" wereld, maar een meer dan tot dusver bewust ervaren, en tot zuiverder normen herleid bestaan, waartoe, naast de geleerden, voor wie de relativiteits- en andere theoriën geen ge heimen meer hebben, alle ontvankelijken van hart en geest Pirandello's plotselinge populariteit bewijst het zich dankbaar zullen bekennen. Dit werk geeft vorm aan het loodzwaar complex van verwarde, rhetorische, ijdele en misbruikte ge dachten en gevoelens, die wij, een ieder opzijn wijze, van de wieg tot het graf moeten diagen; het geeft, om het eenvoudig te zeggen: opluchting, verheffing op natuurlijken grondslag. Pirandello is op rijpen leeftijd van den epischen tot den dramatischen vorm gekomen; vanzelfsprekend, omdat deze de hoogste vorm is,waarin het doorhet verstand gezeefd gevoel zich kristalliseeren kan, En eveneens vanzelf "schiephij daarbij van binnen uit nieuwe" tooneelvormen uit de oude juist andersom als de nieuwlichters, die met den uiterlijken vorm beginnen wijl hij die noodig had, niet om het tooneel te hervormen" en den braven burger versteld te doen staan, maar voor eigen gebruik. Met die vormen is hij, voor ons gevoelen, nog niet gereed, van zijn beste tooneelwerken kan men niet zeggen, dat ze als zoodanig reeds gaaf en geslaagd zijn. Deze tooneelschrijver, die de uiterlijke en innerlijke Wereld over elkaar wil laten schuiven, als de glazen stolp over het kunstwerk der menschelijke ziel, die met elke figuur twee gestalten schept de zichtbare, problematische, en de onzichtbare, vaste en eeuwige kunnen wij als bouwmeester nog slechts fragmentarisch bewonde ren. Als belichter van facetten echter onverdeeld. En waar hij als dramaturg slaagt bijna al zijn eerste bedrijven zijn meesterstukken wordt onze bewondering van een geheel ander gehalte dan de waardeering, die wij het werk van tijdgenooten gemeenlijk toedragen. Een weekblad is niet de plaats om een zoo groote en veelzijdige figuur door het nageslacht eerst op volle waarde te schatten ook maar te benaderen. Hiervoor zijn de tijdschriften, en het is te hopen, dat intellectueel Nederland niet te lang meer talmen zal zich van zijn wereld het beste eigen te maken. Met modewoorden als cerebraal" komt men er niet; deze uiting van een even spontaan als bewust en bezonken ge voelsleven, vraagt reactie en reflectie, vraagt bewuste ordening. En deze studie, op den grond slag van een rijk modern oeuvre, dat er is, loont zich ongetwijfeld voor het tooneel heel wat meer dan het blind geroep om een nieuwe" tocneelkunst, met experimenten en reminiscensen van Grieksche maskers en Middeleeuwsche heiligen. Dit is een nieuwe tooneelkunst", voor zoover iets nieuw mag heeten; een werkelijk begaafd kind-van-zijn-tijd heeft uit hetgeen in de laatste vijftig jaren wetenschappelijk ontgonnen werd, het essentië'ele gegrepen en dat in den kunstvorm die boven alle verhandeling uitgaat en onmid dellijk spreekt tot den inensch, tot de menigte gebracht. Het levensraadsel oplossen is een onbe gonnen taak, maar tot het leven gemanifesteerd in het schepsel willen wij groeien, en met den dag nader worden gebracht. Dit is de taak van den kunstenaar. En dit vermag Pirandello. En daarom is hij niet, ondanks zijn snelle populariteit, een mode-verschijnsel, maar een, in den chaos van onzen tijd, noodzakelijke verschijning; de man, die de teugels greep, en het aan kan. !^?AIIes komt terecht" wat de uiterlijke han deling betreft ingewikkeld en minder aanvaardbaar dan de rijpere werken, die wij van hem kennen vindt zijn uitgangspunt in hetzelfde gevocls- en gedachtencomplex als deze. Ook hier: beeld en spiegelbeeld, wezen en verschijning, waarschijnlijk heid die machtiger blijkt dan hetgeen wij plegen te noemen ,,de werkelijkheid"; ook hier het ver bijsterend begrip van ruimteen tijd. En, wat hèt ont roerendste is in Pirandello's werken: het hart, de goedheid van het hart, in het middelpunt van alle omstandigheden. Alles is naar de mate, naar de intensiteit onzer liefde. En doordat het vermogen om lief te hebben zoo oneindig verscheiden is, de liefdekracht een tamelijk zeldzame gave, zijn leven en lot substanties, die ieder vormt en hervormt uit zijn eigen wezen en naar zijn eigen vermogen en behoeften. Tutto per bene".... het kan zoo krom niet loopen of iets is nog bij machte het terecht te brengen: de overgave aan een gevoel van waarachtige liefde, die in hoogste instantie menschenliefde wordt. Vóór een kleine twintig jaren heeft de ex-minister Salvo Manfiori overspel gepleegd met de jonge vrouw van den gewezen ambtenaar, Martino Lori. Voor den eerste, die sindsdien en haar vroegtijdigen dood, opging in zijn eerzuchten, bestaat dit verleden nog maar alleen in de uit deze verhouding geboren dochter: Palnia Lori, voor wie hij de heimelijke vader een vrienden weldoener is gebleven. Wanneer het geval, na zooveel jaren, aan den sinds den dood zijner be minde vrouw ietwat wereld-schuwen ambtenaar door een vergissing alsnog wordt geopenbaard, kan de schuldige ex-minister volkomen te goeder trouw zeggen, als moest hij het zich met geweld te binnen brengen: Maar dat is allemaal al zóó lang geleden".... Voor den ander echter, den bedrogen ambtenaar, die met deze vrouw verbonden bleef, bestaat er geen tijdsverloop. Voor mij begint het nou pas", zegt hij. En inderdaad is dit zoo. Het leed, dat al lang met de vrouw begraven moest liggen, blijkt levend gebleven in dit uur, een onontkomelijke realiteit. De intensiteit van Lori's liefde voor deze vrouw, hield alles,ook de mogelijkheid aan haar te lijden, springlevend, terwijl het voor den ander, voor Salvo Manfiori, die aan het vluchtig avontuur nauwelijks heugenis behield, met den besten wil niet meer tot de rhetoriek van schuld en berouw, van welke emotie dan ook, te brengen is. Het tweede conflict is dit: Manfiori, die zelf een strever" was, heeft met de kortzichtigheid, die ons den ander" doet be- en veroordeelen naar onszelf (?zooals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten") gemeend, dat Lori dit publiek geheim heimelijk wel kende, en zich maar van den domme hield uit vrees voor zijn carrière". In dit verband hield hij zelfs Lori's wat opzichtigen rouw over zijn vrouw voor een arglistige houding les men songes du caractère" om de aandacht af te leiden. Deze veronderstelling, met de jaren on weersproken, die voor hem een voldongen feit werd, deed hem allengs den stillen, onderworpen ambtenaar zien als een lafaard, en heel zijn om geving ook de dochter, die hij van den manj wiens naam zij draagt, heeft vervreemd gaat Lori onder zijn suggestie beschouwen als iemand om medelijden mee te hebben, doch die voor het overige nauwelijks meer telt. In deze scheeve positie zien wij hem bij de, in het eerste bedrijf getrouwde dochter, schuchter over den vloer hangen; een mensch, die eigenlijk niet meer is, opgezogen als hij werd door alle ver beeldingen en veronderstellingen om hem heen. En het drama is dan, dat hij, het verjaard verraad van zijn huwelijksleven ontdekkend, plotseling herleeft als de argelooze, fijne mensch, die hij, weggedoken in zijn oprechten rouw, altijd geweest is, en eindelijk zijn omgeving van zijn onschuld" overtuigt. Geen flauw idee heeft hij ervan gehad ! Daarmede is hij gerehabiliteerd, en bovendien, ten opzichte van Manfiori, den vriend, die hem zijn vrouw ontstal, van schuldenaar gepromoveerd tot eischer. In den eersten roes gelooft hij zich waarlijk tot alles in staat; in de eerste plaats tot wraak op dien vriend en weldoener. Om een wapen behoeft hij niet verlegen te zijn, zelfs een bewijs van plagiaat kan hij overleggen tegen Manfiori, welke uit aanteekeningen van zijn schoonvader, hem door Mevrouw Lori indertijd verschaft, putte voor een wetenschappelijk werk, dat hij onder zijn eigen naam uitgaf. Lori heeft nimmer verraden dat hij daarvan op de hoogte was een fatsoenlijk mensch geneert het iets leelijks van een ander te weten, hij heeft het voor zichzelf liefst weggedaeht doch thans wil hij niet aarzelen.... En dan zien wij ook hier weer de natuur boven de leer gaan, den vasten, diepsten aard van een mensch bevestigd. Het minderwaardige druischt in tegen het nu eenmaal nobel gemoed van dezen ambtenaar", zijn bloed stroomt niet door wraak. Hij is ook te lang verguisd ! Wie zal hem nog bijvallen? Doch ten slotte is er iets anders: iets innigs, dat hem Weerhoudt, en van alle rancune geneest: de kus van Pa l ma, dien zij hem geeft, spontaan en oprecht, nu zij weet, dat hij te goeder trouw was. In de uiterlijke actie van het werk is deze plotse linge ommekeer te zijnen gunste slecht verant woord. Het lijkt niet meer dan een theater-effect. Wij moeten dit in onszelf willen verwerken om deze oplossing, in het innerlijk verband, redelijk en menschelijk te gevoelen. Het beetje warmte, dat Lori daar eensklaps toevalt, is voor den weinig AU CAVEAU PARISIEN" AMERICAN BAR - DANCING AMSTERDAM Afternoon-ThéDansant 4?6.30 Soiree-Dansante 8.45?12 ALS GROOTSTE ATTRACTIE VOOR OEN DANS DE BEROEMDE ENQELSCHE BAND THE LONDON SYMPHONY FIVE" verwenden, weekhartigen mensch immers al zulk een heerlijkheid, dat al de rest zelfs de omstan digheid dat Palma eigenlijk zijn dochter niet is nietig wordt bij deze relevatie van zijn geheele verdrukte wezen, opgaat in de koestering eener sympathie", welke hij voor het eerst in al die jaren aan zichzelf dankt. Er komen in dit werk, dat meer van een arabesken-patroon heeft dan van een teekening, nog tal van bij-omstandigheden en bij-figuren voor, waarmede de schrijver zijn stof onnoodig heeft vertroebeld en belast. Het kort optreden van Lori's schoonmoeder in I zou weder een stuk op zichzelf kunnen zijn. Deze dame, die het met de huwelijkstrouw op een accoordje heeft gegooid, is slechts daar als tegenhangster der gestorven mevrouw Lori, welke haar misstap" in stilte zóó diep beleed, dat zij erin slaagde, in de weinige jaren die haar nog gegeven waren, haar man een volkomen lichtende herinnering aan hun samenleven na te laten. Herinnering, die den weduwnaar nog bijkans twintig jaren zou strekken tot een schijn-geluk, dat voor een reëel geluk niet onderdoet. De ontrouw van de eene vrouw, heeft Pirandello maar even willen zeggen, is de ontrouw van de andere niet; het hoogste en het laagste zeilen door ons armzalig uiterlijk leven onder n vlag. Doch al deze terzijden doen hier alleen in het gedachten-verband ter zake. Zij bewijzen eenerzijds hoe dezen schrijver het geheele leven, al schrijvende, toevloeit. Zij bewijzen anderzijds, dat hij den dramatischen vorm nog niet voor al zijn werken, en zeker voor dit werk niet, gevonden heeft. Het woord opluchting" noemde ik. Zou het als zoodanig ook niet moeten worden gespeeld? Al dit betrekkelijke: betrekkelijk? Maar den triviaal vertaalden titel: Alles komt terecht", die nu, in den mond van den verbijsterden Lori, bijna een contradictie werd, in den toon van: Zoo lang als de lepel in de brijpot staat...." zou men dat stellig gelooven. Doch ook wanneer wij den Italiaanschen titel handhaven Tutto per bene", met den nadruk op bene", blijven wij ver van het drama, waarin de pseudo vader met de dochter gaat strijken, en de schuldige vriend verlaten en veracht achterblijft. Is het niet veeleer een algemeene verademing uit den kerker van misverstand en verbittering? Een schouderophalen, en een glimlach. Te bereiken door geven en nemen" van de regie, terwijl de gedachte van het werk op vergeven en vergeten" aanstuurt. Het melo-dramatische in zijn aanleg is voor den begaafden acteur van Dalsum (Lori) nu eenmaal het struikelblok, dat zich vooral in zulk een intellectueel knap ontleedde rol doet gelden. Het aangezette van toon en gebaar, het te-veel aan emotie, belet de ontroering. Het is jammer, Want in zijn opvatting, of liever in de opvatting, waartoe zijn natuur hem dwingt, is er veel moois in zijn vertolking, is het in elk geval een : uitbeelding, een figuur uit n stuk. Veel minder belangwekkend vond ik Dirk Ver beek als Salvo Manfiori", den gedesillusionneerden, vermoeiden autocraat, tegenover den naïeve n gemoedsmensch. Hier was zelfs uiterlijk (de figuur is ouder en rijper) geen poging tot uitbeelding" gedaan. Verbeek's natuurlijke dictie redde vooi een deel, vooral in III, toen zijn menschelijke afkeer van de oude koeien, door Lori uit de sloot gehaald, hem zuiver deed treffen. Minnie ten Hove was Palma", zij benaderde met haar vlak-aanduidend spel eenigszins den lichten toon, waarin ik mij het geheele werk denk. Voor deze gewichtige opvoering was dit spel echter te glad. De plotselinge ommekeer in dit jeugdig persoontje zou alleen door een eerste actrice, die de rol innig doorleefde, aannemelijk te maken zijn. Het kenmerk van Pirandello's eigen regie is het snelle tempo ! T o i' N A E i- i' E. J. VAN SCHAICK MAKELAAR Korte Jansstraat 25"" - Utrecht WONINGBUREAU ASSURANTIES TELEFOON 125