10 DE GROENE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND No. 2551 DRAMATISCHE KRONIEK DOOR TOP NAEFF Koberl e/ Marianne, par Paul Géraldy HET bewijst wel hoe rijp het gevoelsleven en het talent van dezen Franschen tooneelschrijver in zijn genre moeten zijn, dat hij tweemaal precies hetzelfde thema kon verwerken: eenmaal in den vorm van een allerliefst blijspel (?Si je voulais. ..") eenmaal met al den mannelijken ernst, die het onderwerp toekomt. Waren het in het blijspel nog maar een paar groote kinderen, die op initiatief van de vrouw "den strijd tegen het verval der liefde in het huwelijk aangingen, hier, in dit ernstig spclvan-het-huwelijksgeluk, zijn het twee menschen van gehalte, die er hun namen aan gaven. Een compleet man en een complete vrouw, welke de liefde belijden, elk van zijn of haar natuurlijk stand punt uit, haar verdedigen met waardige middelen; om ten slotte tot een eerlijk en schoon vergelijk te komen. Twee menschen, ethisch, noch romantisch, voor wie echter de eerste kus een heilig-; gelofte inhoudt, den essentiëelen eisch stelt eener waar achtige verbintenis". Rubert en Marianne blijven aan zichzelf werken tot ze het plan bereikt hebben waarop ze, na dien eersten kus, nóg eenmaal de handen in elkaar kunnen leggen in de innigste verstandhouding, zich een paar" gevoelen, zonder concessie, noch van den een, noch van de andere als persoonlijkheid. Het gelijkt een uitzonderingsgeval, dit fair play om het huwelijksgeluk, zooals heel dit rein en nobel werk, dat niets behelst dan het simpel verhaal hoe twee, die elkaar liefhebben, in het bewustzijn dezer liefde groeien en bloeien, boven zichzelf uit, en bevrijd allengs van eiken druk, een uitzonderlijke plaats in de litteratuur inneemt. Eén lange dialoog, gesteund door de banale actie van een gewoon, voorspoedig huwelijksleven, en slechts twee bij-figuren: de moeder van Robert, welke, almede een uitzondering op haar sexe in deze moderne tijden, de kunst verstaat ouder te worden, dat wil zeggen, door haar voorbeeld een jongere vrouw weet bij te brengen wat een man op den duur in zijn geliefde niet missen kan: de plaatsvervangster zijner moeder. En een vriend des huizes, man van middelmatigen aanleg, die den in zichzelf opgaanden, zich in zijn mannelijke aspiraties vastbijtenden Robert bijtijds bij de schouders grijpt en hem de grenzen toont van elk maatschappelijk streven zoodra het gaat ten koste van den innerlijkeii mensen. Wie niet met zijn ge heel e hart naar deze dialogen luistert, kan door de luttele handeling nauwelijks geboeid worden; de fijne diepte, zonder diepzinnig heid, zal door den lezer allicht nader gepeild worden dan door den toeschouwer, en in zoover slaan wij het werk dan ook hooger aan als litteratuur dan :.':. tooneelstuk. In I staat Robert, die het leven kent en er de nivvlleerende, sloopende macht van vreest, voor de vraag: zal hij op dat risico Marianne zijn gevoelens bekennen, of vluchten \\ o; het huwelijk, dat het .monster der gewoonte" zooals Balzac zegt, in zijn ,child voert? Dan is het Marianne, de in haar vrouwesi jke liefde onvoorwaardelijk zekere, die het hooge woord uitspreekt, den raisonneur" overwint. In II zijn ze twee jaar getrouwd en lijkt Robert's vrees bevestigd te zullen worden. Hij echter, in zijn ingenieurs-werk, dat hoe langer hoe dwingender cischen aan hem stelt, opgegaan, merkt het niet, wat hij Marianne onwillekeurig tekort doet, hoe ces petits froissements", wanneer hij, geaffaircerd thuis komend, nauwelijks tijd vindt zijn ingeschonken thee uit te drinken,'het vrouwelijk verbeeldiiigsleven, dat maar n doel nastreeft: te beminnen en bemind te zijn, ondermijnen. Voor zijn gevoel zijn ze beiden n, dat wil zeggen, is zij geworden tot een deel van hi>m, het beste 'deel, dat alles begrijpt, zooals hij hut begrijpt. De volkomen vervulling, die dit huwelijk voor hem is, maakt zijn geest rustig en vrij; ze inspireert \\zrn en staalt zijn krachten naar buiten; de gezonde eerzucht: te stijgen in mannelijke importantie, in de oogen der geliefde vrouw een held" te zijn, neemt met den dag toe. Marianne kent deze lidderlijke eerzucht niet, zij voelt slechts haar dagelijksche persoon in het gedrang komen. Immers, de vrouw heeft den man niet lief om wat hij is, maar om wat hij haar is. Ce ne sont pas tes qualités que j'aime; c'est toi". Zijn vervuldheid houdt ze voor onverschilligheid jegens haar. In haar vermeende armoede zet zij zich op een stand punt" men houde deze branie vooral niet voor ecu uiting van feminisme ! - om maar zijn onmiddellijke aandacht te boeien, hem, in zijn groei, nabij te blijven. Robert: Mais tu es la femme de ma vie. Ce que je te donne, je n'ai donnéqu'a toi. C'est ce qu'il y a de plus haut en moi !" Marianne: ,, Je veux exister a cótéde toi". Zoo gedijd t het misverstand, zoo blijven K, in schijnbare verwijdering, langs elkaar praten, zoo komt Marianne tot de conclusie, waartoe ook Strindberg kwam, maar zonder diens grimmiglv.'id gelukkig: On ne s'ainie pjut-êire jamais." Robert's moeder weet het wei b:ter: C'csf la rar,c.on des esprit s supérieurs, la monnaie courante de l'amour", zegt ze, al de/e schermutselarij ! In III brengt een uiterlijke omstandigheid, die een innerlijke verraadt, de oplossing van het con flict, dat dreigde te verstarren. Marianne, die zich hield alsof zij zich voor Robert en zijn plannen niet meer interesseerde, haar eigen leven leeft", wordt bij een bezoek op zijn kantoor gewaar, dat hij in den laatsten tijd niet alleen veel tegenslag in zijn werk moest ondervinden, maar ook, dat hij, geboren heerscher en onvervaard, begint te twijfelen aan zijn eigen kracht. Het is de ontdekking van dit geheim", het mannelijk geheim: dat hij niet zóó sterk was als hij, begeerig naar haar bewondering, zich voordeed, dat haar ontwapent, iets in haar oproept, wat tot dusver sliep. En aan deze vrouw, die weer warm en ontvankelijk tot hem komt, kan hij ook bekennen, waaróm hij er niet meer tegen op kon in den laatsten tijd: Omdat hij er zoo allén voor stond." Uit is het verlossend woord. Wat kan zij meer begeeien dan hem dienen, nu hij haar in een zwak oogenblik bekend heeft wat zij hem waard is ! Immers: alles, meer elan zijn werk en meer dan zijn leven, sinds zij hem dreigde te ontvallen, zoowel voor het een, als voor het ander. Een man blijft zichzelf gelijk, zegt de schrijver, dit maakt zijn werk zoo kloek. Robert, die naar zijn heilige overtuiging deze vrouw alles heeft gegeven, wat hij te geven heeft, toont zich inderdaad onverbeterlijk: Je n'ai pas ehangé. Rien n'est changé. Je ne te donnerai rien de plus. Je ne t'aimerai jamais niieux". De vrouw behoeft niet zoo onwrikbaar te zijn om zichzelve te blijven, en zij kan altijd nog groeien in de liefde, wijl haar de dubbele kracht gegeven werd beurtelings minnares en moeder voor den man te zijn. En omdat,zooals Marianne zegt,?nous n'avons que ca." En daarom kan zij hem nu ook vol optimisme ant woorden : Qa m'est gal maintenant. Je n'ai plus besoin, que tu m'aimcs. Ne pense pas a moi. Pense a toi. Travaille!" Zij heeft thans haar existentie" gevonden in de rust, dat hij haar niet meer ontvallen kan, dat hij, naar gebleken is, met haar zichzelf zou verhezen, dat zij elkander toebehooren. En nu eerst kan zij zijn kameraad zijn, nu zij zich ziin vertrouwde weet: het geheim van zijn menschelijke zwakheid deelt. Zóó ouderwetsch-gelukkig eindigt dit tooneelspel, ouderwetsch ook naar den vorm, doch daarom niet minder modern, in zijn zelfbewust en moedig idealis me, dat aan het liefdeleven -- hoe plat gedanst het mag zijn - zijn eeuwige waarden niet ontnemen laat. De rol van den man is zuiverder, sterker geschreven dan die der vrouw en stelt aan den vertolker hooge eischen. Wie de afmetingen te klein neemt, maakt Robert" tot een egoïsten Streber" en miskent den zin van hei conflict, dat aan Nora" verwant is, maar juist door de figuur van den man zieh meer aanpast aan onzen tijd. M. Sellier, die de rol in ons land speelt, bracht veel van die zelfbewuste kracht in zijn wezen mee. De rol kan nog meer geschakeerd, inarquanter, maar wat deze speler gaf, was toch vol komen : de man uit n stuk, dien hij. met een kranigen climax, en groote warmte, bleef tot het einde. De vrouw is hier en daar iets te theatraal in haatuitingen. Madame Piérot, wier teedere scherts altijd van een doorschijnende lichtheid blijft, wist dit be zwaar te ondervangen. Een enkele maal, waar Marian ne haar diepste gevoel iaat spreken, bemerkten wij hoeveel virtuositeit aan het gevoel van deze actrice relief geeft, deformeerde zij even. Maar overigens gaf dit nerveus, rijk-geschakeerd en indringend spel louter voldoening en bekoring. De allerliefste moederrol Madame Aufray". niet haar innige paradoxjes", werd door de vertolkster helaas bedorven. Beter, doch /.onder de noodige dis tinctie, was de vriend, M. Clavaud. Ook de ,,vriend schap" is in dit werk van hooge allure, bijna klassiek. Intusscheti voor de geheele voorstelling in een tempo, dat van onze Hollandsche ooren heel wat vergde, maar dat bij (iérakly's woordenrijkdom niet trager genomen kan worden - alle erkentelijkheid ! C O M O E 1) I A DOOR 1IKNKIK SCIIOLTE Ar/lnir ^clinits/cr ? ,./T<iu]f/ii l /.se rooro'e(//'<Jt,>'c/? door L /uir/ol/c A«//A'/ T T ET voordragen van Era'ulein Else" is een experi'??Miieut, dat Schnitzler door tien bizonderen bouw dezer novelle /.elf in de hand schijnt te geven, liet technisch procédéen daartoe meen ik mij hier, onder afstand van verdere literaire waardecring, te mogen bepalen is uiterst geraffineerd: een sluime rend conflict, wakker geroepen door enkele uiterlijke motieven, ontwikkelt zich geheel in den gedachtengang van de hoofdpersoon en drijft haar tenslotte tot den ondergang. De innerlijke gebeurtenis, een nood lottige keten van gedachten, wier verklaring in laatste instantie op medisch gebied ligt, is hier d ? den kun stenaar vereenvoudigd en verhevigd tegelijk, een fataal ontwikkelingsproces ontrolt zich klaar, snel en onverbiddelijk, en zou krijgen wij hier een dier echtSchnit/leriaansche producten: tussehenvorin tusschen novelle en drama, waarvan men niet weet welk van beiden praedomineert. Novellistisch is stellig de wii/e. waarop de figuur van Eraulein E'se als een uiterst gevoelig, zinnelijk geobsedeerd, maar door een bijna narcissischeti hoog moed nog voldoende beschermd jong meisje, uit haar onstuimige monologen: neurotische binnenstormen, duidelijk wordt. Dramatisch daarentegen is de opeen volging, het af- en weer toenemen dezer stormen, tot het conflict zoozeer gerijpt is, dat de catastrophe naar buiten treedt en zij een voor het oog der buitenwereld; hysterische daad begaat, waarna het conflict blijft innerlijk een suicide zonder wanhoop, als een zelfvoorzien zoenoffer, de eenige uitweg blijkt. De vakman, de psycho-analyticus, heeft de com plexen, die dit opgehitst gedachtenlcvcn behecrschen,. naar hun waarde te schatten. Helaas werd de Freudiaansche executie, waaraan Schnitzler's stukken natuurlijk niet konden ontkomen, voltrokken lang; voor Eraulein Else" verscheen 1). Maar de medicus. die Schnitzler is, staat ons borg voor deze novelle, die trouwens in zijn vroeger werk voldoende analogieën bezit om - ook wat het procédé: de ontwikkeling. uit gedachten-alleenspraak betreft overtuigend te zijn. Erau Bert ha (ïarlan, l-'rau Beate monologisiArden evenzoo. Ja een strakker verinnerlijking dan in l'"ran Ie i n Else", waar de monoccntrische on t wik kei i t'g. altijd nog eenige malen onderbroken wordt dour niet onbelangrijke inmengingen van derden, gaf Schnitzki reeds jaren geleden in een geheel zuiver ,,gedachte" novelle: Leutnant (ïustl". Toch schuilt er in het experiment om dit stuk dra-matisch voor te dragen een groote font. De essen! k der novelle: liet denken, kan men niet in overeenkomenden vorm materialiseeren. Een ten opzichte van de waarneembare wereld bijna volkomen zwijgend'' verwerkt conflict, (theatraal genomen: stil spJ"), gaat van andere mogelijkheden uit dan de looneclspeler, hoe gevoelig ook ingesteld, kan weergeven. Men kan niet, wanneer men dit stuk als drama be schouwt, de rollen oinkeeren en de didaskalieën voor den text nemen. De mensen, al denkende, acteert in zekeren zin innerlijk ook, ongetwijfeld, maar geheel anders dan tot spreken en handelen gekomen mensch. En de lezer. die een novelle als Eraulein Else"g;niet,zal hetmiddelaarschap van den tooneelspeier niet kunnen gebruiken om de actie in deze figuur na te voelen. Hij is zeil waar het zwijgen zwijgend verstaan kan worden beter acteur dan de beste tooneelspeler, die woorden benut voor wat nooit woorden werden en tenslotte slechts een gcbrekk'g facsimile geeft van :///( manier van lezen: een wellicht boeiend, maar in den grond overbodig experiment. Een novelle als deze heeft nu eenmaal haar taak verricht met geschreven te zijn. l Iet komt mij voor, dat Charlotte Kóhlerdit wel dege lijk begrepen heeft. Zij heeft als men een subtiel verschil in woorden mag maken deze novelle niet gespeeld, maar vertolkt. Met haar stem als eeiiig. iniitcirend orgaan en haar gelaatsmiiniek voor zoo ver die uit de ontroeringen van haar stem resulteerde als ecnifi plastisch hulpmiddel, bleef zij ,,hard-op lezen", wat stellig de aannemelijkste tussehenvorin. w ah. Te betreuren was het echter, dat er, hoewel in over leg met den schrijver, zooveel kleine coupures waren aangebracht- Er is in deze strakke, onverbiddelijke novelle nu eenmaal niets ovcrbodigs blijven staan. Schijnbaar onbelangrijke motieven groeien, telkensals kleine dwangvoorstellingen herhaald, tenslotte naar het hoofdconflict toe. Laat men er n weg, dan vergroft reeds een nuance. Losstaande détails, zooals de gecoupeerde passage waarin Eraulcin Else vreest . dat de Vicomte von Dorsday wellicht haar Joodsche afstamming zal vermoeden, zijn evenmin willekeurig. geplaatst, liet in Schnitzler's werk telkens terugkecrcnd trekje, dat de Joodsche reiiegaat toch maat schappelijke achtiruilz.'tting heef! te vreezen, beinvloedt haar verhouding tot Dorsday ongetwijfeld. Ook andere fijnheden moesten bij het voordragen onvermijdelijk verloren gaan. Wanneer Eriiulein Else de fatale muzicksaion biiir entret-dl, speelt iemand eer. melodie uit Schumann, v, irvan de motieven eeuige malen tijdens de nu volgei Ie gedachten tusschen der; tex! zijn geplaatst. De lezer, die innerlijk uiee-acteivt en de/e meloJie tegelijkertijd hoort, ondergaat dan een hizondcr affect, dat de voorlezing zonder de gelijk tijdige melodie natuurlijk niet kan verschaffen. Beschouwt men echter dit experiment /.ui\vr als t'Hineel-presta! ie, als proeve van psychologisch n.ouologiseeren, dan lueft Charlotte Kohier ecu zeer zckei bjangrijk succes te boeken. De eigenaardige opvattin gen van ha-'ir vroegere rollen: Johaiina in Schuit/Ier'Einsame Weg" en Eleonnrc in Strindlv.'g's ..l'aschen" beide rollen hebben niet ..Eraulcin Eistpunten van " -? i eenkomst dreef haar reeds tot een soortgelijk. imurhik gericht, psvehologisch spel. dat /ii destijds ook uitvoerig uist te niotiveercn in een serie, in ,, l let Toonecl" versclu run art i kek-n. En hel zuiverste resultaat van den psychologische!] monoloog was wellicht de groote angstsccne na het rcvolverschot uit Dcfrcsne's Moordromancc", welke zij eveneens ai'zondei lijk heeft voorgedragen. Reeds toen bleek welk een geheel eigen talent zij voor dezen tak van hel tooneel bezat. Thans heelt zij niet de v 'dracht van ..lïaulein Else" wel het beste gegeven. Er waren hkr werkt lijk groote momenten, niet name de ..Tagtraum" om nog eens een gevaarlijken vakterm te annexeereii d t1 crisis in de niuzieksalon en de diep-aangriipt nde weerg'i\e van Lranlein Else's sterven.