No. 2552 DE GROENE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND INDISCHE CAUSERIEËN DOOR MR. H. G. KOSTER DE M I N I S T E R - W I S S E L l N G Teekenlng voor ,,de Groene Amsterdammer" door L. J. Jordaan Amok EDER dagbladlezer weet tegenwoordig wel wat een amok-maker is: de waanzinnige woesteling, die zich gewapend op een menschenmenigte werpt en neerhouwt ieder, die hem in den weg treedt. Men behoeft slechts een Indische courant op te nemen om daarin een of meerdere berichtjes aan te treffen over een .amok-maker hier, die op de passar een aantal vrouwen doodelijk verwondde, over een amok-maker daar, die .aan boord van een vaartuig een slachting aanrichtte ?onder de opvarenden. Doorgaans eindigt zulk een berichtje met de troostende mededeeling, dat de amokker ten slotte door politie-ambtenaren werd ,,neergelegd" aldus toch luidt de geijkte, ietwat eufemistische term. Wie wel eens een amokmaker zijn luguber bedrijf heeft zien volvoeren,zal daarvan een onuitwischbaren .Indruk behouden. Ziet, zooeven zat daar nog Pa Kromo, een rustig droomerig dessaman. Een volgend «ogenblik is de kalme dorpeling veranderd in een baarlijken duivel, die zonder eenige waarneembare aanleiding met verwrongen gelaat en bloeddoorloopen «ogen een klewang grijpt en rondom zich dood en ?verderf zaait. Is de amoktoestand voorbij en vraagt men den geweldenaar, die daar nu geheel uitgeput, nederzijgt, wat hem heeft bezield, dan zal hij meestal mompelen: mata glap. Mata glap is letterlijk: donker ?oog. Hij bedoelt, dat het hem duister voor de eogen werd en duister in het bewustzijn, kortom dat hij niet geweten heeft wat hij deed. Soms ook zal hij u zeggen, dat hij opeens poessing (duizelig) of bingoeng ^schuw) geworden is, dat hij toen duidelijk tijgers, krokodillen, honden of demonen gezien heeft en hij zich daartegen wilde verdedigen. Berouw over zijn ?gruweldaden heeft de amokmaker zelden. Als hij later zijn zinsbegoocheling heeft ingezien, vindt hij het hoogstens sajang (jammer). Amok is evenals hondsdolheid, waarmede het inderdaad eenige gelijkenis vertoont, een gevaar, -dat voortdurend het dessaleven bedreigt. Vandaar dat er van oudsher een bizonder signaal bestaat, dat .geslagen wordt op de tam-tam (een soort gong), om de dorpsbewoners te waarschuwen als er amok ge maakt wordt. Vrouwen en kinderen nemen de vlucht, mannen wapenen zich en snellen naar de wachthuisjes, ?waar speciale vang-vorken (tianggah's) gereed liggen. Dit zijn zeer lange tweetandige gaffels, die veel op hooivorken gelijken. Het is nu de kunst den amok maker tusschen die tanden te krijgen en hem aldus tegen een muur te drukken; men kan hem dan ont wapenen of binden. Reeds in de dagen der Compagnie waren de vangvorken in gebruik. Met behulp dezer instrumenten kon men de amokmakers levend in handen krijgen en daarop stelde de Compagnie prijs; want een doode amok-maker kon niet aan de gerat ineerd-wreede executie worden onderworpen, die men toenmaals tot afschrikking onontbeerlijk achtte. De .schouten en rakkers ontvingen, wanneer zij een .amok-maker gedood hadden, geenerlei belooning, doch als zij den woesteling levend in handen kregen, beurden zij een hooge gratificatie. Wie gevallen van amok nader wil bestudeeren, vindt in de Indische rechtsgeleerde tijdschriften overvloedig materiaal. Een enkel zeer merkwaardig geval, dat een veertig tal jaren geleden door den Landraad te Sampang -op Madoera werd berecht, wil ik hier vermeiden. Een regent had aan een toekang mas (goudsmid) «en diamant van hooge waarde ter hand gesteld ten einde dezen te doen zetten in het gevest van ceu zwaard. Terwijl de goudsmid met zijn smeltkroes bezig was, zat zijn driejarig dochtertje op de voorgalerij zoetjes te spelen met een kip. De goudsmid verwijdert zich om eenig gereedschap te halen en als hij terugkeert is de kostbare steen verdwer.cn. In vreeselijken angst zoekt hij overal te vergeefs ?en vraagt dan het kind. Dit antwoordt, dat de kip ?den steen heeft opgepikt. De goudsmid gaat weer naar binnen en haalt een mes om daarmee de kip te dooden en open te snijden. Maar de dievegge is hem te vlug af en snelt de kampong in. Hierop nu "wordt de man mata gl(ip, grijpt het zwaard van den regent, snijdt zijn eigen kind open en, amok makend, ?doodt en verwondt hij nog verschillende andere kinderen in de buurt. Als de ongelukkige weer tot -bezinning komt, verklaart hij, dat hij de kinderen voor kippen heeft aangezien en steeds maar doorging den diamant te zoeken. Bij de behandeling dezer diep-tragische zaak voor den Landraad werd nog een komische noot gehoord. Toen de vrouw van den goudsmid ondervraagd werd, zeide zij met impas.sibelen oosterschcn ernst tot den voorzitter: edele heer, ik heb het altijd wel gedacht dat zoo iets nog eens gebeuren zou, want mijn man heeft zijn heele leven lang aan de kippen:iekte geleden." Men wcte dat kijipenzickti' of sakit u juin de maleische benaming is voor epilepsie en dat inderdaad aninkmakeri.i veelvuldig bij de lijders aan deze kwaal voorkomt. In zekeren /.in is Indonesiëen speciaal |ava het vaderland van den amok-maker, al komt nok ove rigens hel verschijnsel in heel het Oosten voor. Het woord umok is afgeleid van den Javaanschen stam ti'öA', welke verwoede tiuin'al beduidt. Vanuit Java is het woord reeds dadelijk na de komst der l'nruigeezen du wereld ingegaan, eerst in de Portugccsche. Spaansehe, Nederlandsche en Engelsche, vervolgens in bijna alle overige Europeesche talen opgenomen. De eerste Europeesche reiziger, die van het ver schijnsel in zijn geschriften gewag maakte, was Nicola Conti (!4'!0). Het woord uin/iiiïd (amokker) wordt echter het eerst bij l ntarte Barbosa gevonden in zijn reisverhaal van löHi. Conti vermeldt, dat de amokmakers schuldenaars zijn, die gevaar loopen als slaat' verkocht te worden en nu op schrikkelijke wijs tegelijk moord en zelfmoord plegen. Barbosa meende, dat de anwuco een gelofte aan de goden heeft afgelegd en zich ten doode heeft gewijd. JNodi het een, noch het ander is juist; in den regel is amok het gevolg van overvloedig opiumgebruik of van hevige psychische schokken, teweeggebracht door toorn, angst of wellust. In het begin der zeventiende eeuw is het woord in het Portugeesch reeds zoo inge burgerd, dat in een vraag-eii-antwoorden-boekje ter instructie van de koloniale croepen, getiteld Conto Dialogo do Soldado Practico, den recruut de vraag gesteld wordt: n'at is een amouco'? Waarop de recruut antwoordt: zóó noemt men in Malacca de razende heidenen, die zooveel menseheii dooden als /.ij maar kunnen en zich gedragen of zij van Satan bezeten zijn. In Engeland vertaalde omstreeks 1720 de dichter Pope in een zijner navolgingen van l loratius een vers regel uit de Satyren (II, l, (i'J) aldus: Óa/Vre ;.s my wt-apnn, bul / atn loo C//.SITCC/ To run amock and til! al uil l meel. De uitdrukking werd blijkbaar toen reeds door ieder beschaafd Engelschinan verstaan, maar het is toch wel een barbaarsche woordkeus in een ver taling van Latijnsche verzen. Onwillekeurig stelt men zich den klassiek-rtistigcn Horatius als amukmaker voor ! Men meent soms dat antok alleen in de onderste Hotel Duin en Daal" - Bloemendaal Str. koud en warm water op alle kamers P R l V B A D K A M E R S - Telefoon 2222 i haar Oosterse!] aroma den lezer niet out houden wil Kon voor hel gouvenicur-geiicraalschap van Warren Haslings (1774) liet de vorst van llaidcrabad. Bijar Klian, aan den vorst der Radsjpoets, het fierste volk ? an Hindoslan, verzoeken om iaarlijksche schatting en een bruid. De trotsche Radsjpoel-vorst zond gezanten niet een afwijzend antwoord. De gezanten traden de gehoorzaal binnen, waar Bijar Khan troonde te midden zijner hovelingen, vrouwen, eunuchen, narren, en slaven. De despoot zag de geloofsbrieven, die i'e gezanten hem overhandigden, slechts vluchtig in in mompelde, dat hij daarin niets las omtrent de schat ting, noch omtrent de bruid. Dil was den beiden Rai'sjpoets te machtig. De oudste gezant werd/oo toornig, dal hij zijn dolk trok en dezen den vorst recht in het hart stak onder den uitroep: dil isdeschatting ! Hierop 'rok ook de jongste gezant zijn wapen en priemde het den getroffene in hel onderlijf met de woorden: en dit is uw bruid ! De omstanders wilden de moordenaars grijpen, maar het tweetal maakte amok en stelde zich zoo teweer, dat zij reeds zes en twintig hovelingen hadden gedood, toen zij eindelijk door de kroni/\\ .iirden der eunuchen werden in st ukken gehakt Nederlandsche Munt Holland's beste 10 cents sigaar , PEEK & CLOPPENBURG