DE GROENE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND No. 2553 DE HAARLEMMERPOORT IN AMSTERDAMSCHE B IJ ZONDER H EDEN DOOR PROF. DR. H. BRUGMANS XXXI. De Willemspoori WIE het Haarlemmerplein betreedt , ziet onmid dellijk de Willemspoort voor zich, die de juiste afsluiting vormt van het plein. Dat spreekt ook van zelf. Want het Haarlemmerplein, waarop de Haarlemmerdijk uitmondt, is niet anders dan het poortplein voor de Haarlemmerpoort. Zulke poort pleinen, waar de wagens der buitenlieden konden stallen en waar ook voor het lichamelijk welzijn der inkomende vreemdelingen werd gezorgd, hadden onze steden er vele; tal van pleinen zijn zoo ontstaan. Amsterdam dankt aan zulke poortpleinen het Leidscheen het Weesperplein en ook het Rembrandtplein. Het Haarlemmerplein was dus het poortplein voor de Haarlemmerpoort. Dat wil zeggen, de Haar lemmerpoort daar ter plaatse. Want Amsterdam heeft verschillende Haarlemmerponrten gehad; de tegenwoordige Willemspoort is de vijfde; zij zal wel de laatste blijven. Met de voortdurende uitbreiding der stad schoof de poort steeds verder langs den Haarlemmerdijk. Ons voorgeslacht verzette niet alleen de bakens met het getij, maar ook de poorten met de uitbreiding der stad. Men kan de uitbreiding van Amsterdam naar den westkant liet best aeceittueeren door achtereenvolgens de vijf Haarlemmerpoorten iu onze gedachten terug te roepen. Zij ver tegenwoordigen bovendien een merkwaardige evolutie in de geschiedenis der bouwkunst en van de versterkingskuust. De oudste Haarlenimerpoort stond aan IK l einde van den Nieuwendijk, waar deze de Martclaarsgracht bereikt. Daar was 'de oude stadsgracht, die niet ver vandaar in het 1] uitmondde. Daar stond een puurt, waarvóór over de stadsgracht een brug lag; lateilag daar ook een sluis, waarvan de schut deuren met houten wielen konden worden opgewonden, zoodat de schepen met gestreken mast er onderdoor konden varen. De poort heette Nieuwendijker poort, ook wel naar den ouden naam van den Nieuwendijk de Windmolenpoort. Ook werd zij, omdat zij naar het Kartuizerklooster leidde, wel de Karthuizerpoort genoemd. DJ naam Haarlenimerpoort schijnt minder te zijn gebruikt. Hoe de poort er heeft uitgezien weten wij evenmin als wanneer zij is gebouwd. In een schepenbrief van 1418 wordt zij vermeld als ,,der Wintmolenzijde poirthuys"; mogelijk was zij niet meer dan een huis met een breeden doorgang voor het verkeer. Deze oudste Haarlemmerpoort werd in lol)(> afge broken om de deugdelijke reden, dat zij overbodig was geworden. Want in den loop der vijftiende eeuw werd Amsterdam aan alle zijden uitgelegd. Aan de westzijde werd het terrein tusschen den Nieuwe Zijds Achterburgwal (de tegenwoordige Spuistraat) en het Singel binnen de stad getrokken; wat uu het Singel is werd de stadsgracht. De Nieuwendijk, de gewone weg naar Haarlem, werd doorgetrokken tot die nieuwe stadsgracht; waar zij elkander sneden werd een nieuwe poort gebouwd. Die poort was een onderdeel van den nieuwen muur, waarmede Amster dam zich nu voor het eerst omgeven had Die om muring kwam omstreeks het midden der vijftiende eeuw tot stand aan de nieuwe zijde der stad; in dien tijd zal dan ook de poort zijn gebouwd, (n tegen stelling tot de oude poort, die nog tot IfiiMi bleet staan noemde men deze de liuiten-1 laarleinmerpoort. Hoe zij er heeft uitgezien, weten wij d ' de kaart van Coruelis Aiiioninsz. en ook van andere alhceldingen Men kan er zich een voorstelling van maken. wanneer men deskundig de M. Antuni-ispoorl op de Nieuwmarkt beziet. Ook de Haarlemmerpoort had een voorpoort, geflankeerd door twee slanke hoektorens; die \oorpoort was door zware muren ver bonden aan de eigenlijke poort, die ongeveer vierkant was; dat vierkant had naar de zijde van de voorpoort twee zware torens en naar de stadszijde twee vrij kleine en veel minder zware hoektorens. Zoo was deze nieuwe Haarlenimerpoort nog een echt middeleeuwsch bouwwerk, dat zich waardig aansloot bij den zwaren vestingmuur. Vóór de poort lag een zware sluis, die in 1594 nog werd versterkt. Toen had deze tweede Haarlenimerpoort haar dienst ook al weer gedaan. Al weer moest Amsterdam nog vóór het einde der zestiende eeuw worden uit gelegd. De uitbreiding van 1585 verschoof de grens der stad aan de westzijde tot de tegenwoordige l leerengracht. Zoo moest een nieuwe l laarlemnierpoori worden gebouwd; zij stond aan de tegenwoordige Heerenmarkt en was van hout opgetrokken; ervóór lagen twee houten ophaalbruggen en een houten hamei ter afsluiting, lilijkbaar was dat alles zeer voorloopig gebouwd; men had stellig toen reeds de vei wacht ing, dat spoedig ei n nk'.twe uit k g hk r noodig zou zijn en dat dan de poort \an zelf li;::;: doei zon verliezen. Zoo is hel ook inderdaad gegaan. In l'ti'2 Ivgon de nieuwe uitkgging van AmsUrdam, die de siad haar definitief karakter van grachlerstad IKCM gegeven. Hel was het m'oo'e nlaa \an elgiü^ei' e zijnen, dat in logii-cllcn en sihoonin opi>:;iv, -e; wedergade onder de sleiKn Zoekt. ,,<)p hope da' deselvige met goede, bequame huysen ende tiinnie ragiën souden worden bezet", had de IVLM rirg de drie grooie gratiën niet grooie cosun ie: ckraa'.i dezer stede aangelegd en met -chooiK, gr..ote eru.i afgestoken". Dat gebeurde hel cu'st aan ileil wesl kant der stad. Maar dat uk-t alken. Huilen d.e dik urooie grachten Werd hier een volkswijk niet straten en dwarsstraten aangelegd, die w werd bevolkt; een eeuw later heette dit kwartier de Jordaan. Dat alles werd binnen de vesting getrokken. De Haarlemmerstraat, de Haarlemmerdijk en het Haarlemmerplein werden aangelegd; het laatste plein werd naar buiten afgesloten door een nieuwe poort. s Deze nieuwe Haarlemmerpoort, die dus al de vierdewas van dien naam, werd gebouwd tusschen het derde en vierde bolwerk, van het IJ af gerekend. De eerste steen werd den 18 Juli 1615 gelegd door burge meester dr. Sebastiaan Egbertsz. In drie jaar was zij voltooid door haar bouwmeester, den befaamden Hendrick de Keyser. De poort was natuurlijk gebouwd in den modernen stijl van die dagen, die niet het minst door de Keyser zelf in zwang was gekomen.. De gevel aan de buitenzijde was geheel opgetrokken uit blauwen arduinsteen; twee kolommen in klassieken vorm flankeerden de poort wederzijds, die door een architraaf waren verbonden. Hoven de doorgang stond natuurlijk het Anisterdamsehe wapen, gchi.udeii door monumentale leeuwen. Sterkte was hier met sieraad zametigevoegd", zegt de oude Domselaei niet ten; onrechte. De gevel aan de stadszijde was uitgevoerd in witten zandsteen; ook hier vond men de klassieke zuilen als sterkend siermotief terug ook hier een zware architraaf, waarboven een ge broken fries, waarin het oude zegel met het koggcschip. Een sierlijk torentje bekroonde het geheel. Deze fraaie poort, die algemeen zeer werd bewonderd. was niet recht getraceerd; de doorgang liep niet recht door, zooals bij de andere stadspoorten, maar had een bocht, zoodat men er niet dwars doorheen kon zien. Men mag aannemen, dat hier de plaatselijke gesteldheid den doorslag heeft gegeven; het motie! aan de defensie ontleend --- men zou zoo het schieten door de poort hebben willen beletten kan moeilijk gelden; immers het is niet in te zien, waarom men deze eigenaardige en opvallende bouworde alleen bij deze poort zou hebben toegepast. Meer dan twee eeuwen heeft de Haarlenimerpoort van Hendrick de Keyser het westfront der stad versierd. Toen bleek zij waarschijnlijk door onvol doend onderhoud in den l'ïanschcn tijd zoo b nuval'ig, dat men tot haar amotie besloot. Den f? Maart IKiT besloot het stedelijk bestuur de oude poort at te breken. Ruim een jaar daarna, den 2 Mei l S.iS koos de raad uit een tweetal plannen van het dagelijksch bestuur het klassieke ontwerp, dat is uit gevoerd en dat wij nog dagelijks kunnen zien. Dit poorttype wijkt geheel af van de vroegere, liet i.duidelijk. dat van ernstige verdediging geen spraki meer behoeft ',e zijn ; geen .\tnsterdantschen \\al. l'e/e si ui i ing, bitna uitsluitend HeM ielii. l .'e pooi'i word! gi u .icht luiiz"it. bestemd vo ! ie las t in L!.ei!, kot n mie/A u iuii / pourt w,is hier eigenlijk niel H11.1 adres \'o()i' prima PARKETVLOEREN tcejcn sïcrk c o n c u r r c e r e n d c prijzen is FRED. MEIJER - Amsterdam v. Bnerlestraat 160 - Te!. 25oI5 - Gcv. 1908