DE GROENE AMSTERDAMMER, WEEKBLAD VOOR NEDERLAND No. 2599 SYSTEEMTEEKENING, MAGERE BRUG TE AMSTERDAM MEET- EN WISKUNDE ALS FONDAMENT DER BEEL DENDE KUNSTEN DOOR H. J. M. WALENKAMP CZ. ONLANGS ontmoette ik een onzer bekende Qooische schilders, terwijl hij den 15de-eeuwschen, zoo pittoresken en evenwichtigen toren van het pasgerestaureerde Larensche kerkje stond te schetsen. Onder het houden van een praatje viel mijn oog op enkele forsche, geometrische lijnen, die de schilder in houtskool over zijn doek getrokken had. Alsbouwkunst-beoefenaar, die reeds van zijn jeugd af de geometrie als grondslag der bouwkunst erkent en propageert, was het hoewel ik de bedoeling dier lijnen onmiddellijk begreep niet meer dan natuurlijk, dat ik hem vroeg, waar om hij dit gedaan had. Uit zijn eigen mond wilde ik naamlijk een korte ver klaring voor deze werkwijze vernemen. 's Schilders antwoord kwam ongeveer op het volgende neer: Je zult wel begrijpen, waarom ik dit doe ! Steeds verdeel ik mijn teekeningen en doeken in enkele groote proporties, om daardoor hoofdpunten te verkrijgen, waarop ik vervolgens de markantste en voornaamste deelen van mijn onder werpen plaats. In de lange praktijk van mijn loopbaan is mij overtuigend gebleken, dat op deze manier mijn werken ieder op zich zelf een afgesloten geheel worden. Ofschoon zij natuurlijk elk afzonderlijk slechts een deel der werkelijkheid weergeven kunnen, ver krijgen zij door deze forsche indeelingen de eigenschap, beelden te zijn, waaraan men zonder schade voor hun innerlijke eenheid niets zou kunnen toevoegen of iets van zou vermogen af te doen. Ik zoek naar het geheel, naar de volkomen afronding, de in-zich-zelf-geslotenheid, waardoor m.i. alleen volkomen bevre digende rust en harmonie, levende rust en harmonie, ontstaan kunnen. Een zeer ernstig gebrek van soms zelfs de knapste onzer schilders lijkt mij, dat zij geen voldoende oog hebben voor den bouw van hun werk; zij verwaarloozen maar al te dikwijls de compositie; wat toch een der grootste en geheim zinnigste ondergronden der beste kunst werken aller tijden is. In de naturalis tische schilderkunst en hare uitvloeisels der latere tijden wordt de Compositie maar al te zeer opzij geschoven of gering schat. Natuurlijk! het spreekt van zelf, dat door een zoogenaamd systeem, of door een meetkunstigen grondslag allén, geen kunstwerken ontstaan ! Een derglijk systeem is slechts een hulpmiddel, waar van het genie zich al-of-niet bedienen kan. Ook zónder een dergelijk stramien is het heel wel mooglijk grootsche kunst werken, louter door het intuitief gevoel voor evenwicht, te scheppen. Doch, waarom zouden wij geen gebruik maken van de eenvoudige wetten van evenwicht en evenmaat, die ons door de natuur-zelf geleerd worden en die in al haar vrijuit gegroeide, ongeschonden of onbelem merde emanaties zoo duidlijk en onafwijs baar naar voren treden? De geometrie vermag juistheid, bepaaldheid, vastheid aan een kunstwerk te verleenen.Intuitie, gevoel uitsluitend, daarentegen verschaf fen onzekerheid, wijfeling; het is een raden zonder volkomen overtuiging. Zie hier de oorzaak der zoo enorm uiteenloopende qualiteiten in den bouw hunner werken dier meesters, die uitsluitend op hun gevoel" werken. Hoe vele hunner beste werken missen bouw" en bevre digen, ondanks al hun overige superieure eigenschappen, niet volkomen; daar het geen afgeronde, in-zich-zelf-besloten geheelen, maar slechts afgepaste of willeHet maakt een kunstwerk tot een ding uit n stuk." ^ t We dienen er terloops op te wijzen, dat in de hier gereproduceerde systeemteekeningen slechts enkele, nml. de allervoornaamste hoofdlijnen, getrokken zijn; de lezer zal echter begrijpen, dat dit stramien van lijnen voor de onderdeelen tot in het grenselooze kan worden door gevoerd. In de meeste gevallen zal zoo'n voortgezette onderverdeeling bij tee keningen naar de natuur overbodig zijn; daar hier slechts het markeeren van monumentale hoofdpunten allereerst vereischte is. Hoe de bij deze afbeeldingen gevolgde systeemverdeeling tot in het onbepaalde kan worden gevolgd, toont onder staand allereenvoudigst schema: Liggend Midden Staand Hoe ook de verhoudingen van het geheel, den rechthoek, zijn, steeds wordt DOM TE UTRECHT GEZICHT OP DEVENTER keurige moten" der werklijkheid zijn. Het zijn brokstukken," waarvan men het vervolg zoekt. En zoodoende be vredigen zij, ondanks hun hooge quali teiten, ons concentratievermogen en -verlangen niet. Ziehier dan in enkele woorden de opinie van den schilder Co Breman; en ter illustratie zijner overtuiging geven we hier eenige zijner jongste werken. Het kerkje te Laren, dat het uitgangs punt van ons gesprek vormde, toont in zijn weergegeven systeem-teekening, welke regelmatige geometrische figuur de grondslag voor deze evenwich tige afbeelding was. Het is de gelijk zijdige driehoek, die hier zoowei de hoogte als breedte, maar bovendien de geheele innerlijke verdeeling der voor stelling bepaalt. De zelfde verdeeling gold voor de lange magere brug te Amsterdam" en eveneens voor het ge zicht op Deventer." Voor de Domkerk te Utrecht" werd een slanker driehoek dan de gel.ijkzijdige als grondfiguur aangenomen, naamlijk een driehoek van ongeveer 5 op 7; waarvan natuurlijk een rijziger werking van de geheele compositie het onmidüjk gevolg is. Ziehier enkele voorbeelden. En zoo verschaft de natuur ons een oneindige verscheidenheid van ver houdingen, welke ons in staat stellen, een even oneindige verscheidenheid van kunstwerken te scheppen. Want, wel ver re dat een geometrische grondslag ecu belemmering, een dwangbuis voor de vrije uiting van het genie zou zijn, geeft het dit in tegendeel een betrouwbaren ondergrond voor het wijfelloos neerzetten en vaststellen der groote gebeden. Het bepaalt de harten of middelpunten, de knoop-pnnten, die het geheel onverbreeklijk verbinden en aaneensnoeren. SYSTEEMTEEKENING, GEZICHT OP DEVENTER hetzelfde schema gevolgd van de indee ling der diagonalen en het midden zijner zijden. Het kwadraat vormt het midden; en in onbegrensde verscheidenheid in lengte en breedte heeft de kunstenaar, (al naar den aard van zijn onderwerp) hier te kiezen tusschen een onnoemlijk aantal verhoudingen. Het spreekt vanzelf, dat in een be knopt algemeen overzicht als dit, slechts een enkel voornaam onderdeel van het systematisch werken op kunstgebied aan geroerd kan worden. Naar we hopen, moge het echter voldoende zijn om den lezer van het gewicht ervan te door dringen. Het doet ons vooral ook daarom zoo veel genoegen, hier eenige van Breman's werken te kunnen publiceeren, daar men bij oppervlakkige beschouwing nimmer op 't idee zou komen, dat een geo metrische indeeling als grondslag of on dergrond dezer schijnbaar uitsluitend naturalistische stadsgezichten en land schappen dienden. Van onderscheiden kunstenaars uit vroeger eeuwen ver luidt, dat zij een zelfden weg bij hun werken volgden. De gegevens daarover echter zijn schaarsch, of liever, tot nog toe onvoldoende onderzocht. Een prachttaak is hierin weggelegd voor onze jon gere kunsthistorici ! Bij werken van eenige andere onzer Hollandsche kunstenaars, als bijv. der Kinderen en Holand Holst, treedt de geometrie duidelijker op den voorgrond, daar vooral in hun decoratieve com posities de meetkunstige lijnverdeeling SYSTEEMTEEKENING, KERK TOREN TE LAREN niet alleen den ondergrond (het geraam te) van het geheel vormt; maar deze lijnverdeeiing ook in de waarneembare voorstellingen zelf bewaard bleef. Deze laatste werken verraden dan ook onmiddellijk hun geometrische verwant schap met de architectuur; en het isvooral in hun voorname wandschilde ringen en gebrandschilderde glazen, dat dit helder aan den dag komt. Bij kunstenaars als Toorop, van Ko nijnenburg, Thorn Prikker en vele an deren tegenwoordig, vooral ook onder de Kubisten is eenzelfde streven tot geometrischen bouw waarneembaar. Bij dezen echter op geheel verschillende wij ze ; daar het lijnenspel hunner composities:onmiddellijk verband met de bepaalde voorstelling hunner werken houdt, die er een onverbreeklijk geheel mee trach ten te vormen. D.w.z. de lijnen zelf, in hun houding. en tegenstellingen, drukken de onder scheiden stemmingen hunner scheppin gen uit; streven er althans krachtig naar dit te doen. Hier vinden de lijnen hun volkomen ontplooiing en beteekenis. Ze liggen geheel aan de oppervlakte en vormen dus niet uitsluitend het ge raamte, het verborgene; maar tredera onverholen aan het licht. Deze onomwonden, open, geheel vrije toepassing van het lijnenspel dezer cathegorie van kunstenaars is een nieuwe en staat nog in hcur opkomst. Het i?. werklijk een nieuw geluid, veel goeds belovend voor monumentale en tegelijk expressievolle kunst. Doch, te zamen met de ontbotting de zer lenteknoppen werden de parasieten. geboren, de eeuwig onafscheidbare., trachtend het jonge lover te vernietigen,. Het immens gevaar toch schuit erin, en. 't openbaart zich reeds, zelfs in sommige werken der besten, dat dit expressievol' lijnenspel tot een cliché" verworden zak tot een maniertje". Bij verschillenden werd het dit reeds. Vooral in religieuze kunst is dit v, aarneembaar. Dit is een veeg teeken. SYSTEEMTEEKENING, DOM TE UTRECHT