ie ^ h toch gezelliger en gedistingeerder ONDER,, HpOFDRËDACTIE VAN G. W; KERNKAMP Redacteur»- H. BRUGMANS, M. KANN EN TOP NAEPF voor Secretaria der Redactie: C F. VAN DAM Ultg.: N.V. DE GROENE AMSTERDAMMER KEIZERSGRACHT 333 AMSTERDAM. C Het meest gevraagde merk CO^OERICHT IN 1877 No. 2631 ZATERDAG 5 NOVEMBER 1927 Maximilian Harden (E tijding van het overlijden van Maximilian Borden zal in ons land op de jonge generatie geinig indruk hebben gemaakt. Zij kent hem niet, 'of ' ternauwernood. Wat hij tijdens en na den wweldoorlog schreef, zou hem trouwens ook niet [aam hebben bezorgd, dien hij zich verwierf. beteekenis als schrijver en politiek journalist Hgt in de vijftien & twintig jaren, die aan den oorlog Voorafgingen. ,' Gebaat heeft hij zich gemaakt als slechts weinidfe de pen-voeren, te beurt valt. Men heeft den meest gewetenloozen vergiftiger der meening genoemd. Ook bij hen, die zijn bewonderen, ontmoet men dikwijls twijfel i de gaafheid van zijn karakter. moet iemand goed kennen, voor men de reeren mag verdenken, die hem bewegen tot en daden, schijnbaar aangejaagd door overtuiging. Van die verplichting hebben Duitechers zich ontslagen gerekend. Voor IgpHlpunigen zei het al genoeg, dat Harden een Jood uit was zijn eigenlijke naam luidt WittOWski?om hem onloutere motieven toe te schrijWie niet zóó door Jodenhaat bevangen aarzelden toch aan zijn goede trouw te geomdat zqn zucht naar sensatie hen hinderEn zelfs zij, die hem, in een bepaalde periode ?" via» zijne werkzaamheid, toejuichten, eerden hem i^n&it altijd als een ridder sans peur et sans reproche, "' maar vermeiden zich vaak alleen in het talent, waarmede hij een ook door hen gehaten vijand te _[x}-l^jf ging. tfy. Harden heeft het zijn tegenstanders gemakkelijk gemaakt hem te verguizen omdat hij eenige malen de wereld heeft verbaasd door een plotselingen draai. , Voor een bewonderaar van Bismarck, als Har den, was het niet iets ongehoords om bij het uit breken van den wereldoorlog te getuigen van een gezindheid, zóó eenzijdig Duitsch, zóó heftig nationalistisch, dat zelfs de onderteekenaars van het beruchte Es ist nicht wahr"-manifest het hem met konden verbeteren. Maar wél stonden zij verstomd, die Maximilian Harden in zijne wekehjkfiche artikels in Die Zukunjl" óók hadden leeren kennen als den feilen criticus van de toestanden ifc Duitschland, zooals die geworden waren onder de régeering van Wilhelm II; wél viel het hun tegen, 'dat een.zoo onafhankelijke geest in die mate offerde aan den waan van den dag. Alleen in dit opzicht rbleef Harden origineel, dat hij niet het goed recht van Duitschland trachtte te bepleiten, maar alleen vertrouwen stelde in de militaire macht van rjjk en brutaal verkondigde, dat nu het oogenWik was aangebroken, waarop macht boven recht moest gaan. Onder de intellectueele leiders van het Duitsche ;^ Volk zjjn er velen, die liever niet meer herinnerd j C"^ zullen worden aan wat zij in den eersten oorlogs,.-:roes schreven; maar bij weinigen is-de ommezwaai ! ^*~ »oo groot geweest als bij Harden; geen heeft er zoo ? -- radicaal den dienst opgezegd aan de vroegere 5, ,. Zelfs niet-Duitschers, ook al waren zij het eens ^Sttet de strekking van zijne politieke artikels uit de laatste jaren, kregen soms een gevoel van onbe^ fiagen, wanneer zij eraan dachten, dat het een Duitf. «dier was, die zoo schreef; hoeveel te meer moeten ^,-nationaal voelende Duitschers zich erover hebben >c|feërgerd l Zoo -er echter ooit met reden getwijfeld zjjn aan dézuiverheid van zijne motieven, in d«ze laatste periode van zijn leven kon niemand i ervan verdenken, dat hij schreef uit zucht naar ,T?opulariteit. In zijn eigen land liet men hem alleen een tijdlang schreef hij zelf zijn weekblad vol; ten slotte moest hij de uitgave ervan staken. Met zijn leven heeft hij geboet voor de meenin gen, die hij voorstond. In het Duitschland van na den oorlog liepen staatslieden en publicisten, die zich den haat op den hals haalden van fanatieke nationalisten, de kans dat er een poging zou worden gedaan hen uit den weg te ruimen. Ook tegen Harden is zulk een moordaanslag gepleegd; al werd het doel daarvan niet bereikt, aan zijn gezondheid was toch zulk een knak toegebracht, dat hij nooit geheel hersteld en feitelijk aan de ge volgen van dien aanslag is overleden. In Harden's werkzaamheid als publicist waren de twee groote momenten: de eeredienst van Bismarck en het beruchte proces tegen Moltke en Eulenburg. Ben vertrouweling van Bismarck is Harden nooit geweest; nog minder een vriend; de oud-kanselier heeft hem gebruikt voor den strijd, dien hij na zijn ontslag tegen den Keizer aanbond. Op gezag van Bulenburg behoeft men nog niet aan te nemen, dat Bismarck ten slotte aan Harden het gat van de deur heeft gewezen; voor de waarheid daarvan is deze zegsman geen voldoende borg; maar omgekeerd late men zich ook niet wijs maken, dat Harden een geziene gast was op Friedrichsruh. Hij had anders verdiend er vertroeteld te worden, omdat hij aan de nagedachtenis van Bismarck de grootste diensten zou bewijzen. Zijne opstellen over Bismarck en Johanna Bismarck behooren tot het beste dat hij geschreven heeft. Men vindt ze in den eersten bundel van Harden's Kopje" een verzameling portretten van tijdgenooten, politici en litteraire of beeldende kunstenaars, die met groot talent zijn geteekend; uit die bundels blijkt ook, dat hij achter de schermen van de diplomatie kon zien; toen hij op het hoogtepunt van zijn roem stond, beschikte hij over vele en velerlei bronnen van informatie; menig machthebber of gewezen machthebber riep de hulp van zijn pen in en ver schafte hem het materiaal voor geruchtmakende artikels. Zoo heeft ook vermoedelijk Holstein de in 't verborgen werkende man, die jarenlang, als Wirklicher Geheimer Bat" aan Buitenlandsche Zaken, de diplomatie van het Duitsche Rijk heeft geleid, maar na de eerste Marokko-crisis zijn cong vroeg en het, tegen zijne verwachting, ook kreeg zoo heeft deze gevallen grootheid hem vermoedelijk, al ontkent Harden het, aangezet tot zijn aanval op de Liebenberger Tafelronde", op Eulenburg en Moltke en consorten. De processen, die het gevolg waren van Harden's artikels in Die Zukunjt", trokken twintig jaar geleden de aandacht van de heele wereld; het krantenlezend publiek van toen herinnert zich nog wel, van welk misdrijf Phili" en Kuno" en ande ren uit dezen kring werden beschuldigd. Ter rechtvaardiging van zijn onthullingen uit het particuliere leven van deze heeren heeft Harden niet alleen aangevoerd, dat hij den verkeerden invloed wilde tegengaan, dien deze menschen, allen vrienden en gunstelingen van den Keizer, op hem zouden kunnen uitoefenen, maar vooral ook dat hij Eulenburg, den bizonderen vertrouweling van den Keizer, die hem altijd op zijne reizen naar Noor wegen vergezelde en telkens door hem werd uitgenoodigd tot jachtpartijen, onmogelijk wilde maken, omdat hij den Keizer in zijn autocratische neigingen versterkte. Wegens ziekte van Eulenburg is het proces tegen hem niet ten einde gebracht; in de publieke opinie was hij echter reeds veroordeeld. Van dit vonnis heeft Haller, professor in de geschiedenis te T bingen, revisie gevraagd, toen hij in 1923 en 1924 een bloemlezing uitgaf uit Eulenburg's nagelaten brieven en papieren. In hoeverre het hem gelukt is, Eulenburg vrij te INHOUD: l. Prof. Dr. Gr. W. Kernkamp, Maximilian Harden. 2. Prof. Dr H. Aldershoff, De enting tegen de pokken. " Dr. Jan Romein, Tanger?Danget" Joh. Braakensiek, Italiëen Tanger. Dr. J. H. Thlel, Leon Daudet en Sulla H. Scholte, Comoedia. Top Naeff, Dram. Kroniek. Annle Sa'.omons, Btjkomstigheden. .Dr.Jac. P. Thijsse, Uit de Natuur Red. Elis. M. Rogge, Voor Vrouwen. Nieuwe Uitgaven. A. Plaschaert, Schilderkunst?-Tegenstellingen. Cornelis Veth, Weleer en Nou. M. F. Hennüs, Schilderkunst. C. Lek, Bioscopy C. v. Wessem, Muziek. H, Middendorp, Joh. Tielrooy, A. Defresne en v. D., Nieuwe Uitgaven. Paul Sabel, Financiën-C. A. Klaasse,Beursspiegel. C. A. Klaasse, Internationalisatie der N.Y.Beurs. Uit het Kladschrift van Jantje Charivaria Telefoon S. Kalff, Amsterdamsche bijnamen. Dr. R. Feenstra, TiKblaadjes Radio-Rubriek. Barbarossa, VU den Gemeenteraad. Melis Stoke, Fascistische Huishouding en RijmKronyck. Dr. C. Serrurier, Kiekjes in Hollywood J. G. Sinia, Batavia. Omslag: Spelproblemen. Bijvoegsel: Jolian Braakensiek, Rusland en de ontwapening. 3. 4. 5. 6. 7. 9. U. 12. 13. 14. 15. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. '/t^ De vulling vcmfiji gewreven gen ' amatuMetten noot ae^t dpi een Heerlijk aroma. pleiten van déaanklacht, die zijn particulier leven betrof, zal ik hier in het midden laten; maar wél wil ik zeggen, dat uit de beide door Haller uit gegeven boekdeelen de volkomen onjuistheid van Harden's bewering blijkt, dat Eulenburg het zijne heeft bijgedragen tot de verheerlijking en zelf verheerlijking van den Keizer. Het tegendeel is het geval. Eulenburg is een van de weinigen geweest, die den. Keizer harde Waarheden gezegd en hem gewaarschuwd heeft voor zelfoverschatting. Wanneer Harden, zooals hij verkondigde, zijn actie tegen Eulenburg hoofdzakelijk. is begonnen om een einde te-maken aan zijn verderfelijken politieken invloed op den Keizer, dan moet men dus de campagne, waardoor hij zijn naam het meest be kend heeft gemaakt, verfehlt" noemen. Zijn reputatie kan dezen stoot verdragen; de vier deelen Köpfe" verzekeren hem een blijvende plaats onder de prozaïsten van het einde der 19de en het begin der 20ste eeuw. KERNKAMP.