10 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 17 MAART 1928 No. 2650 99 Gas 99 door HENRIK SCHOLTE Vereenigd Tooneel f~\ VER het succes van deze opvoering kan de ^"^ heer van Dalsum zich moeilijk illusies ge maakt hebben. Van te voren tot mislukking ge doemd door een misschien onbewust lijdelijk verzet van den burgerlijken speler en de volslagen indo lentie van het publiek ten opzichte van alles wat experiment heet, blijft deze opvoering een daad van zuiver tooneelidealisme: de eerste sinds Liliom", even onpractisch en even oprecht. Dit verheugende initiatief weegt op tegen de niet zoo verheugende keuze van stuk: de tijd, dat Gas" een programma van tooneelhervorming kon zijn, is voorbij en ik acht het niet onwaarschijnlijk, dat deze opvoering is voortgekomen uit een te lang omgedragen wensen die zichzelf overleefde. Gas" is thans reeds een dier historische docu menten uit 1919, toen in een zwaar geteisterd Duitschland kunst en oproer uit denzelfden rauwen nood der gemeenschap ontsprongen. Indien men van de Proteus-figuur van Georg Kaiser, dien men wel eens den kroongetuige van dien rampzaligen tijd genoemd heeft, eenig overzicht wil krijgen, kan men wellicht do dra ma's dier jaren: Die Koralle", Gas l" en Gas II" als een soort trilogie beschouwen. Het oude sociale drama met zijn eisch om recht vaardigheid en broederschap heeft zich na den Georg Kaiser (Teekeniny door Van Uytvanck) oorlog aan de daad-zelf vergrepen en w a s daad, wanhoopsdaad. Het inzicht van den milliardair uit Die Koralle", dat alle menschen op een verschrik kelijke vlucht zijn en het verlangen naar daad in dit leven maar de zucht naar voorsprong is op die vlucht, naar grootere lafheid dus, is tenslotte dezelfde koortsachtige activiteit uit ,,Gas I": weiter mussen wir hinter uns nur Vollendungen, sonst sind wir nicht würdig !" Het is de fout van Gas I", dat de milliardairszoon in zijn naief-groot verlangen naar een heilskolonie en de ingenieur in zijn ijzeren inzicht van aldoor verdere gasproductie van catastrophe tot catastrophe beiden voort willen, nimmer terug, nimmer tot een zwakkere graad van beweging. Het stuk krijgt daardoor een dualiteit van heldendom, waartusschen het wegvalt als tusschen twee stoelen. Om wien gaat het? Beiden paraphraseeren het sociale conflict van formule en leven in woorden, waarachter wij thans nog maar de ver wijderde resonans hooren dier wereldorden, die zij wilden belichamen. Het stuk is zeer vroeg oud geworden. Naar den vorm is Gas I" een nog al te duide lijke reactie op de psychologische wijdloopigheid in den tooneeldialoog van vóór Sternheim. liet proza, aan flarden gereten rondom kernen van woorden, rondkantelend in tien krampachtigen kettingbomv van zinnen om het explosiewoord: gas !, draagt ondanks vondsten en aphoristisehe scherpte het karakter van een soort katheder-expressionisme en is dan ook in Gas II", in alles^de onvermijdelijke exponent van Gas l", tot een bloedarm, schematisch recitatief verbrok keld. Zijn ondergrond is romantisch verscheurd in zijn zucht tot uitbanning der romantiek. Niet ten onrechte schiep Gustav Landauer de onge lukkige koffiehuis-rebel uit de Münchener Kadenrevolte, die zelf een figuur van Kaiser had kunnen zijn de speelschc waarheid, dat Kaiser meer drastiker dan plastiker is. Het expressionisme van Kaiser en de zijnon schijnt ons thans de tragische grimas van eon mensch in een laatste crisis oin zichzelf en zijn ver sloten idealen te ontgaan. voor de groote leegte on daarmede wellicht hot ander evenwicht komt. J let prediken van de daad, uit oen bepaalde ideologie bezien, is slechts de wa;:n van oen tijd in een drama: het zoekt tusschen oeuwi.'.(.? wet on tijdelijk verhevigde conjunctuur eon causaal ver band, dat zich niet handhaven kan. Aetualif-it kweekt oen gevaarlijk cultureel s; phi-uno, dat spoedig wordt achterhaald. Gelooft echter van Dalsum in dit expressionisme, afgezien van zijn historische on tooneeltechnische botookenis, waarom hoeft hij hot dan niot in zijn laatston en sterksten bloei genomen: Brecht's Trommeln in der Nacht", of wil men. perséhot Kraftwerk"-conflict als sociaal-individueel mo tief Bronnen's Anarchie in SilKan" ? Terwijl in Duitschland dezo tooneelcrisis in tientallen opvoeringen zuiverend hooft gewerkt on het werkelijk nog om idealen bekommerde toonoel over jaren beheerschto, bleef hot tooneol in Nederland in zijn steeds bangclijkc eubiotiok toe schouwer bij wat hem een opgewonden standje elders voorkwam. Zwakke afleggers als Vrij heid" en Das bist Du" violen hier nauwelijks op. Zoo ging ook een opvoering van Gas l" door de Dolftsche studenten volkomen onopgemerkt v ex >rbij. Van Dalsum's opvoering was oei soort tost" op de psyche van don stadsschouwburgspeler. Dat die bitter weinig verheugend uitviel, is niet zijn schuld. En tegenover hot feit, dat de loidondo personen meenden dat men dit stuk wel met open knalpot kon doorrijden on tUvi zijn plicht godaanhad, staat althans hot ernstig pogen van eonige jongeren. Verkade, Verbeek 011 Nel Staats waren hier volslagen onbruikbaar, Henri Eerens on Paul Huf gaven in hot overigens banalo tooneol van do vijf zwarte hoeren van den arbeid tenminste zorgvuldiger typooringon. Dat de eerste in don tot scherven gostooten rol van den secretaris tekort schoot, ligt niot geheel aan hom. Zoo bleef de voldoening in dit stuk voor dio paar jongo acteurs, dio gevoel hebben voor do moderne kanten van hot spol: tempo en expressie en wijze van staan. Sara Hoyblom had een be zielend moment in haar toespraak in Ac fabriekshal, Flits van Dijk een opvallende, elementaire kracht in zijn arbeidorsrol, teugelloo'/.er en jeugdiger dan Hans van Moert on, wiens plastiek in de entree; van hot stuk overigens zeer overwogen on zuiver was. Een episodenfiguur als Nell Knoop was hier ook zeker op haar plaats. Maar alleen aan van Dalsum zelf kon men den dieperen indruk nagaan, dien men van eon moer ge slaagde opvoering volgens zijn bedoelingen ge kregen zou hebbon. Hij had die beheorsclitoextase, dat snelle tempo on juiste markeoron van profiel on houding, dat do stijl van het stuk vereischle m dat hij in zijn regie maar zelden kon bereiken. Do overrompeling, do beklemming, die dit stuk even tueel nog bij opvoering zou kunnen wekken, viel weg in het lijzige tempo en was alleen aanwezig in don aanvang van het massatafereel in de fabrieks hal, waar de figuratie dor A.J.C', wol van eon elementair gevoel voor ruimteplastiek getuigde;. Een zeer belangrijk succes waren do blijkbaar in nauwe samenwerking met den regisseur ontstane decors van tien schilder Schumachcr, elio do Gas"ensconeering der Berlijnscho Volksbühno in zuive ren, praegnanton eenvoud overtroffen: in hot bizondcr de ensccnooring voor de fabriekshal, met behulp van projectie op hot horizoiidoek, oen paar enorme constructieve bogen, oploopend plankier on helderwitte kloklampen tot een stra lende ruimte uitgebreid. Indien hier de regio oen betere opstelling van don milliardairszoon tegenover den ingenieur had weten te bereiken on indien het spel van Verkade niet zoo indroevig was geweest, dan had deze scène, dio overigens naar text niet zoo belangrijk is. hot geheele experiment kunnen redden. Nu blijft alleen liet in dit- oliohé-repcrtoiro krachtig to steunen initiatief. Kil liever een mislukking met nieuwe intenties dan het absolut e niets ! Schilderkunst Val. van Uytvanck, bij van Lier, Amsterdam Nu Toorop gestorven is, kunnen wij een psycho logisch teekenaar weer bost velen en uitmuntend verdragen. Zoo'n nieuwe teekenaar moet geen nabootser van oorop's stijl noch psychologisch. inzicht wezen; hij moet op oorspronkelijke wijs hervat tem, wat ons ontviel; hij rrieiet op oen nieuwe wijs de; mensch on zien, doorzien, schilderen on leekenen, is Van Uytranrk een dor -nieuwe porlre;ttisten? Wanneer wij tle verscheidenheid elei afgobooldem zien, kunnon we dat hopen. De voor dracht, die; uiterlijke vertolking van hot innerlijk wezen van oen schilde;]', is gaiiseh anders. Ze ih. ve;ol meer elan van Toe>re>p, elie van de: </rl>nt/e)i, lijn. .lied. is e:on lijn. waarme;o, naai' mij tex;schijnt, he't vrouwe-pe>rtret zoe;r goe'el gvmaakt kan worelen, e'ii vermoedelijk e>e>k mee zal wt>rde;n gemaakt. .Maai hier zijn bohalvo he't portre-t van me'vr. v. d. Vies. elat van me-vrouw .\ikitissen( '?) uit '21, en dat van de'S schiltlors eehtge;m>oto bij elo piano (2S) ele1 maniioportrotten hot talrijkst, en elaartusschon zijii van tle boste der tentoonstelling. Niot heieirt hiertoe, dat van He;lman (dat is le:e-g) maar ongetwijfeld kunnen elaarbij geteld worelen dat van Toixoira eli Mattt>s (1928!J) dat van Slauorherff, den dichter, en dat van de;n schilden' U. Hynckos (28), mot. eim het lijnenspel. Nap do la Mar als Stieiilitz. Dat van Hynckos is hot meest natuurlijke: en hot hoeft in de /Avarten" ele gre>otste kracht, liet is in werkelijkheid ce;n mensch, levendig gezien en levendig woergege:von. Dat van Slauerhoff is, in den kop, het meest subtiel; dat van Toixeira ele J\1atte)s, den nauwkeuriger! en iremischen teokemaar. hooft naast oe;n juiste: stofuitdrukking oveneon>. elie zwarten", elio tle; boste teekoningen van Va1 onfijn van Uytvanck onderscheiden. Te: hopen blijft dat, naast de te:eke:ninge:n, we binnen niet te langen tijd ook geschilderde pe>rtretten. zullen kunnen waardeeren. Piet van Wyngaerdt, Pictura. te Dordt We; zoe-kon, van zelve, bij Pie;t van Wijngaerdl dio schilderijen, waar tle; ve>rm ele mee:ste; spanning e:n elo kle'iir elo me:este inte>nsiteit heeft en ons ver rast doe>r e-e'n aiieters /.elel/.ame; samenstelling. Vexjral weirele'n wij bij hem bovre;eligd ele>e>r elo kleur. Daar is hij e>p zijn be:st on daar is het hem e>ige>n to.rreiii. Van elie' kle:ur" vinelem wij in Deirtlree'ht bokeindo on niot-ge'koiiele: exe:mpe:ls. We: hervonden e:r den Schipper, oen steeels te waardeeü'oii, krachtig we'rk: ele> Bleieien.de kersetak, tle Magnolia's (e.l< witten), we herzagen in Uemlt he:t ruim-geschilderde1 pt>rtret van zijn Moeder; de flemkoude He>oiex>gst ems uit hot Amstorelamsch Alusemm bekenel, waai het lanele'lijk beelrijf rijk on fleurig word emdorvontlon on weergegeven. Nieuw waren, voor e>iis eleDrie: Boe>re;u, de gele: re)zon in het witte: vaasje; ele .\Jirejiiskolken troffen ons e>m ele witten" (No. 25).. ele: blooienele (iivia's (e>m dej bruinen), het lanetschap met tle: he>e>ischelf (t>m ele donkre kleur) evonals de: Be>e'i' bij elen kachel. De Overhaal, te Amsterdam, mot ele 7e;ldzame:combinatie; van hot re>se;-e'n-goe;l, was e>m eleze combinatie; ve;rrasse;iid, n eim ele gre>e>t-gehoudon ve>e>rstt:lling ems e:e-ii ele;r bijblijvende; workon. Al deze; elingeii eleelen ons Van Wijiigat:relt /ion als elen schilde'i1 va7i e'eii werkelijke 011 e:ige:ii kle'iir, elie in be'porking van hot golal zijner werken, e-n ela.n geleid ele)e>r oen fol-kritischon zin elaare;nbe)ve;n. ongetwijfeld eon zeker heil zal vinden! Iritoiisit-eit moe't he;m toch een eerste zorg blijven ! PLASSCHAKKT EIKEN óoiRunrAFEL Gid. 2BI&dm&At 77 x 5o cM ARMÖTOEL 27-" CORN VAN DER ÓLUYÓ DEN MAAG GtnEELE WONING1NRICMTING. NOORDEINDE 102. TEL. I47Ö2