No. 2662 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN' 9 JUNI 1928 Wetenschappelijke Varia Nogmaals het Zeiss-planetarium door Dr. P. van Olst "~Vf TT ik in het vorige artikel globaal aangegeven -Li heb hoe Zeiss' planetarium is ingericht, met ?zijn grooten koepel in den vorm van een halven bol van tientallen meters middellijn, ruimte voor vele honderden toehoorders-kijkers, tegelijkertijd, «en reusachtig projectie-apparaat in het koepelcentrum, wilde ik dezen keer dit projectieapparaat en zijn onderdeelen nog eens nader bezien. In fig. 8 staat het nogmaals duidelijk afgebeeld. De twee halve bollen aan de uiteinden, die veel ?doen denken aan de drijvende mijnen met ten takels" uit den oorlog-zaliger, bevat ten ieder zestien projectie-apparaten, -waarmee de 5400 vaste sterren, die ons ongewapende oog onderscheiden kan aan den geheelen sterrenhemel, van de eerste tot en met de zesde grootte, opdenkoepelbol geprojecteerd worden. Opzij van deze halve bollen «ttten bovendien nog de achttien .aparte projectietoestellen, waarmee op ?den sterrenhemel nog zichtbaar ge maakt worden in de eerste plaats de helderste aller sterren, Sirius, die op ?deze wijze extra helder geprojecteerd, den indruk maakt van bijzondere helderheid die zij aan den echten hemel heeft, en bovendien een aantal sterrehoopen en nevel vlekken, die voor het bloote oog op heldere nachten juist even zichtbaar zijn, zooals de nevel vlekken in Orinn, in Andromeda, de sterrehoop de Krib e.d. Bovenop de halve bollen ziet men nog een kleinen kogel zitten, van waaruit de namen der sterrebeelden zichtbaar ge maakt kunnen worden ter nadere oriëntatie van de toeschouwers. Schuin aan den onderkant eindelijk der Iialve bollen zitten weer aparte pro jectie-toestellen waarmee de geheelo Melkweg geprojecteerd wordt, een uitermate moeilijke ge schiedenis, daar do reproductie van dit vage sterrelicht, waarvan de helderheidsschattingen zoo sterk uiteen loopen, veel zorg heeft gegeven. Do allerlaatste helderheidsschattingen zijn hierbij in rekening gebracht. Men weet wel dat de plaats der hemellichamen gewoonlijk wordt aangegeven ten opzichte van be paalde cirkels, die aan het hemelgewelf te trekken ?zijn, zooals ecliptica of zonnebaan, hemelaequator, meridiaan of middagcirkel, of bepaalde punten zooals noord- en zuidhemclpool, ..lentepunt", enz. De bestudeering hier van is voor een leek ietwat droog; en dikwijls lastig voor te stellen. Maar in het Zeiss -planetarium worden al deze cirkels en punten als dunne lichtlijnen op den koepel ge projecteerd, en wel ge scheiden van de overige; projecties, zoodat men niet altijd deze lijnen zichtbaar voor zich hoeft. wat aan hot natuurlijk en aantrekkelijk effect van de heele inrichting afbreuk zon doen. Het geheele apparaat isdoormiddel vanelectromotoren in min of meer snel tempo draaibaar om verschillende assen waar door het mogelijk is de dagelijksche draaiing van den sterrehemel, het ge volg der aard-wenteling, te vertoonen in een paar minuten tijd. Eveneens kan men de wisseling van den sterrohemel inden loop der seizoenen vertoonen en wat anders in een jaar langs onze oogen trekt,laten afloopen in 7 minuten en als 't moet zelfs in ruim 7 seconden. Verder is de lengteas van het projectie toestel verstelbaar, wat ten gevolge heeft dat de as Fig. 2. Middengedeelte van fig. 3. met appa raten voor beweging en projectie van zon, maan en planeten Fi'j. 1. Schema van het planeten-apparaat, De aarde is door een beweegbaren stang ver bonden met de planeet en deze stang draagt aan het van de aarde afgekeerde einde het projectie-toestel der pla neet. De standen l?2 en 3?4 behooren tel kens bijeen. De planeet wordt blijkbaar steeds geprojecteerd, als ge zien van de aarde uil. waarom de sterreheniel draait, in alle richtingen gezet kan worden. Zoo is het mogelijk om den sterrehemel te laten zien, dien onze familieleden in de tropen genieten, met den eigenaardigen zuiver verticalen op- en ondergang der sterren, of den ster rehemel, zooals Cook en Peary zagen bij hun pooltochten, waarbij steeds dezelfde sterren dezelfde cirkels evenwijdig met den horizon beschrijven. En mocht dit den tocvalligen bezoeker niet zoo in teresseeren, voor het onderwijs in de cosmographio is een dergelijk didaktisch hulpmiddel een niet ge noeg te waardeeren schat. Zelfs de eigenaardige beweging der aardas, die ns in 26.000 jaar tolt als een scheefstaande draaitol, waardoor het lentepunt verschuift en de hemolpool niet meer bij de noordpoolster blijft, maar rondscharrelt tusschon do overige sterrebeelden, is door het toestel weer te geven, waarbij deze enorme tijd ruimte ingekrompen wordt tot 4 minuton. Zeer lastig was het probleem hoe de wonderlijke banen der dwaalstorren of planeten (onze medeleden der zonno-familie) weergegeven moesten wor den. Immers deze planeten loopon wel in bijna cirkelvormige banen om de zon, maar wij bekijken hen vanuit de eveneens om de zon loopende aarde, waardoor de schijnbare" planetenbaan oen echte ,,dwaal"beweging wordt door de sterrebeelden heen. I)e/,o projectie wordt verkregen door apparaten in het cylindervormige stuk tusschen de beide halve bollen. Men ziet hier verschillende verdiepingen boven elkaar en terwijl do bovenste helft, met tien toestellen, zorgt voor do projectie on juiste beweging van de zon, do zoimo-aureoleii, hot zodiakaallieht, do maan on Saturmis. zorgt do ouders!o helft met acht toestellen voor do projectie en juiste be weging van Morcnrius, Venus, Mars on Jupitor. Al deze hemellichamen worden bewogen 011 gepro jecteerd als vanuit do aarde gezien. Hoe men dit bereikt kan men ongeveer nagaan mot fig. '2 waar de inrichting voor de planeteiibeweging is weer gegeven, en fig. l waar schematisch dezo inrichting is geteekend voor oen willekeurige- pla?ieet. Beginnen, we mot fig. 1. Men laat om de as, die do zon voorstelt, do aarde aan hot eind van een latje oen cirkel beschrijven en tegelijk om dezelfde as mot oen ander latje do oen. of andere planeet. Do lengton der latjes verhouden zich precies a,ls de gemiddelde afstanden van aarde tot y.on en van planeet tot zon en de laljes-snelhedon zijn zoo ge regeld dat zij zich verhouden als omloopstijd aarde (l jaar) tot omloopstijd dor planeet. Men hoeft nu aarde 011 planeet verbonden door een beweegbaren. band, die in zijn verlengde hot projectie-apparaatje draagt dat de planeet op den koepel projecteert. Men ziet wel uit de twee hier geteekende standen. zoowol l?2 als 3?i. dat do planeet door deze in richting steeds zoo aan den sterre-hemel geprojec teerd wordt als men haai- van de aarde uit ziet. Bekijkt men nu fig. 2 dan ziet inon duidelijk op iedere verdieping de hierboven beschreven in richting, waarbij men nog in het oog moet houden dat de planotenbaan niest geheel samenvalt mot do zonnebaan of ecliptica. zoodat in verschillende ver diepingen do planeten- of maanbaan scheel is ge plaatst, overeenkomstig dezo hellingen der echte banen. Alleen de zonnebaan (bovenste verdieping) en allo aardbanen (l?l op allo verdiepingen) staat rechthoekig op de draaiingsas van het heele appa raat. Bij zon, maan on iedere planeet ziet men het aparte projectielaiitaarntje, dat dit hemellichaam te voorschijn brengt aan don koopehvand. Tot slot nog een paar eigenaardige details. Komt iu'.;n d'J u noi h'ild'-r verlichten koepol binnen, dan lijkt deze, hoe wol zuiver bolvormig in werkelijkheid. afgeplat ovenals het werkelijke hemelgewelf ons dat probeert wijs t o maken. Is hot echter donker en worden do sterren geprojecteerd, dan. is deze schijnbare afplatting voel geringer, ook weer evenals dat bij directen sterrehemel ons het Fig. 3. Projectie-apparaat uit het Zeiss-i>lanefarium geval lijkt te zijn. En als de kunstzon opkomt in don koepel lijkt de koepel, hoewel zuiver wit, blauw van tint. omdat ons oog bij zwakkebelichting het gevoeligst is voor de blauwe bestanddoelon van het licht. Hot geheel wordt daardoor toevallig nog natuurgetrouwe!'. Het is te wonschen dat de voorbereidiiigsplannen spoedig slagen en dat de Amsterdammers binnen niet te langen tijd weer tot den hemel gebracht kunnen, worden, waarvan zij zich geleidelijk zoo sterk vervreemd hebben. Nieuwe Uitgaven Ki'i-n J/ri7,ï7. De rul KIUI lic dikl.utor. Amtiiei'dant. z. ). ]'an J/MM.S'/'T'.S t'ili/cvcrfiiiiij. Dit verhaal speelt in een gefingeerde maat schappij. Het vertelt van oen man, die in. een land de macht veroverd en alles behoorlijk op pooten gezet hoeft.. 11 ij wordt ondergraven, door eonigo vijanden, die een revolutie voorbereiden. De diktator is er van op de hoogte on gaat er per vliogmacliino heen om het dreigende onheil te bezweren. Verraad. Do bestuurder van hot vlieg tuig offert zijn leven voor de goode, of de kwade, zaak; de machine duikelt. Allen zijn dood, be halve de diktator. Hij is gewond, vindt een onder komen bij zijn dochter, wacht het, geschikte oog'enblik af om de leiding te hernemen. De vijanden, moestor geworden van de situatie, vieren zijn dood mot gehuichelde pleclitighoid. Als zo te weten komen, dat hij niet werkelijk dood is, halen ze een handige streek uit. Ze strooien hot praatje uit, dat een krankzinnige zich voor den diktator uitgeeft, en de arme diktator komt, als hij zich weer aan hot volk vertoont, terecht in een gesticht. Het had een aardig verhaal kunnen worden, als de .schrijver het anders had aangepakt. Als hij de intrige tot hoofdzaak had gemaakt. Dan wat hokus pokus er iu met een pionieren detective, spioimage en een paar mooie vrouwen, enfin. Kees Meekel heeft fantasie genoeg. Maar hij wilde iets anders. Hij hooft zijn diktator boballast mot oen soort van. ethiseh-religieuzen wil tot macht; hij wou aan zijn verhaal een achtergrond geven. Geestelijk relief. Daardoor werd zijn taak tien maal mooier, zeker, maar ook tienmaal moeilijker, en. zijn kans om to slagen tienmaal kleiner. Er is dan ook niet voel van terecht gekomen. Om to be ginnen is do samenleving, waarin de diktator zich beweegt, iets zoo vaags on onwozenlijks, dat men zich bezwaarlijk kan. interesseeren voor de po gingen van den man, die een dergelijk kwantum lucht wil gaan beheerschen. Er zijn voel to weinig ,'iankiioopingspunteri mot bestaande toestanden; dezo malle geschiedenis gelooft geen mensoh. n. M. ipiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiniiiii qjjjj iiniiiiiiniiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiM l J. B, BENNER ZOON l l PIANOHANDEL lui (i E V EST1G1) 1S11 = HOFl.EVKKANCIKUS = DEN HAAG 97 NOORDEINDE =