10 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 8 SEPTEMBER 1928 No. 2675 TOLSTOI HERDACHT Tolstoi en Fcdja EEN diepe'schroom bevangt ons wanneer een datum in de geschiedenis en de behoefte, zich nu en dan te scharen om de nagedachtenis van een uitverkoren geest, wil dat wij iets zullen neer schrijven over Leo Tolstoi. Is het, 18 jaren na zijn dood jaren, waarin zijn idealen tot een chaos uiteenspatten en de huiselijke tragedie van Jasnaja Poljana geen tijd had tot legende te worden is het, vragen we ons af, nog niet te vroeg? Men kan zich ieder ander beter voorstellen als het middelpunt eener officieele huldiging dan dezen mensch, die zóó bitter heeft moeten strijden om een mensch" te mogen zijn, en om zijn vrede te vinden moest sterven aan een spoorwegstation. Wie van allen, die toch leven op ee:i ander levens plan dan het zijne, kan het gegeven zijn iets te benaderen van wat er in dien machtigen machtelooze is omgegaan, in dien broeder v?jn ..Fedja" voor wien altijd andere dan de gangbare levens waarden den doorslag hebben gegeven, en die voor deze afwijking" zijn leven lang ootmoedig ver giffenis heeft gevraagd. Van zijn worsteling, die geen ander doel heeft gekend dan de innerlijke waarachtigheid van dit leven vol tegenstrijdigheid, die hij als een religie verkondde en als een zonde beleed, te redden, ,,de sauver ce quelque chose dont parfois il sentait la tracéen lui", gelijk zijn dochter Tatjana, die hem het naast stond, getuigd heeft. Van dezen oud-testamentischen pelgrimstocht ligt nog de gansche druk op de wereld en een huivering doorvaart ons bij den aanblik van de geïmprovi seerde sterfkamer, waar, door het besneeuwd venster, de vrouw, die achtenveertig jaren naast hem leefde, zijn doodsstrijd gadeslaat. ... en zich in die houding fotografeeren liet. Naast het oeuvre, dat Tolstoi nagelaten heeft, hebben zich om zijn figuur de geschriften vóór en tegen zijn persoon opgehoopt. Zijn priv leven, een jaar na zijn dood lag het, door zijn dag boek en zijn intiemste brieven geopenbaard, dooi de commentaren van vriend en vijand aangetast. op straat. Dit alles moet diep bezinken eer de wereld de realiteit van Tolstoi's leven als een harmonisch deel van diens smartelijk en volledig mensch-zijn kan beseffen. Als dan al het geharwar om zijn eenzame grootheid tot zijn schamele pro porties zal zijn teruggebracht, dan zal de legen darische gestalte er in zijn volkomenheid uit op rijzen; als meer dan een profeet of een apostel, als een mensch, in wien de wil-ten-goede tot het uiterste gekampt heeft; als een onverbrekelijke eenheid; als een voorbeeld van de innigste' trouw aan den God in eigen binnenste, waar van h\j, ten koste van alles wat zijn leven naa,r buiten ophield, tot zijn laatste uur getuige lisheeft afgelegd. In den kouden Octobernacht van 1910 ont vluchtte Tolstoi, tweeëntachtig jaar oud, voor de laatste maal de plek, waar het beste, dat in hem was. in zijn groei en bloei belemmerd werd, waardeliefde, trots genegenheid en inspanning, falen moest, omdat de harten er leefden op een verschillend Sascha Viroubow, als Fedja in Het Levende Lijk" Alex. Moissi, als Fedja in Het Levende Lijk" plan. dat misverstand hopeloos deed zijn. Zelfbevrijding, als laatste middel tot zelfbehoud, was het eenige wat den grijsaard bleef. Beschuldigen deed hij niemand dan zichzelf. Kn aarzelend, maar voldragen, vol nederige troost, zijn de woorden, waarmee hij de streep trok onder dit leven, dat hij als een Evangelie beleden had: Misschien dwaal ik, doch ik geloof, dat ik mij gered heb niet Leo Niko'ajewtsj. maar dat waarvan soms een weinig in mij is. . . .'' liet levende lijk" is Tolstoi's dramatisch testa ment geweest en wat wij van zijn innerlijk wezen benaderen mogen, kan ons niet zuiverder en schooner worden geopenbaard dan door de ziel van ..Fedja". Tolstoi. zoo gibjten op .,de kunst om de kunst", in wiens oogeii zelfs Shakespeare geen genade vond, schiep de machtigste kunst werken ondanks zichzelf, zulk een geniaal dichter was hij. zóó na stond hij zijn figuren, zooveel van zijn hartebloed kregen ze mee. Van een ontstellende vitaliteit zijn bij hem nog de minste figuranten. Bestaan er op do wereld eigenlijk romans, waarvan wij meer houden dan van ..Anna Karenine", van. ..Oorlog en Vrede"? Xaar don letter is het bellotristisch deel van Tolstoi's oeuvre niet groot, voor het tooiiecl schreef hij maar enkele werken (..De macht der duisternis". ..Het levende lijk", en ,,Kr ist an allem Schuld"; Opstanding" en ..Anna Karenine" zijn nog voor het tooneel bewerkt geworden) maar geweldig is de ziel. die er uit opslaat, zij zet het gehcelo leven in gloed. Het levende lijk" is vermoedelijk nog maar o u schets geweest, men heeft het met zijn weinig gelukkigen titel in zijn nalatonsiehan gevonden, en welk een meesterwerk het woord is haast nog Ie gering blijkt het bij elke opvoering! AI had Tolstoi niets anders gedaan dan met dit werk bewezen hoe ondoorgrondelijk schoon het leven is. en hoe ondoorgrondelijk schoon het tooneel kan zijn, dat daarvan een afspiegeling geeft.... men zou hem moeten vereeren als weinigen.. Kn l.e'. is in deze overvulde horinneringsdagon soms alsof alles zich samentrekt op de lichtende figuur van den ..zwakken" Fedor Vrotassow. in wien de lief d ekracht tot elk offer bereid was om het vermeend ge luk van een panr argelooze medemenschen te beves tigen. In dit werk zijn de burgerlijke maatschappij en het wijde land der ziel tegenover elkaar gesteld met zulk een breed gebaar, dat wij tot het einde gelooven aan gelijke rechten, en de eene schuld de andere de'gfc. Tot er van geen ..schuld" meer sprake kan zijn. In Fedja. Lisa en Victor Karenin vinden we alle schakeeringeii van menschelijkheid op deze beide afgescheiden gebieden tegen elkaar afgewogen met de striktste eerlijkheid. Waarheid en. rechtvaardigheid dragen het, een mildheid, boven. elke litteraire verdenking, straalt er overheen. Dit leven en sterven van zijn held moet Tolstoi als een verlokking voor den geest hebben gezweefd. l>ez<over alles zegevierende liofde zonder op- of omzien. als een zuivere en onwrikbare natuurwet, deze oplossing, terwijl het Koninkrijk der hemelen zich opent. . . . hoe moet hij in den diopsten nood van zijn eigen hart Fedja hebben benijd ! TOT NAKFF IJew Tolstoi: H KT eerste, dat ons in de biographie van Tolstoi opvait. is het buitengewone feit. dat hij een herinnering aan zijn eerste levensjaar bewaard heeft. Hij vertelt hiervan het volgende: Ik ben gebonden, ik wil mijnarmenuitstrekken., maar ik kan dat niet, ik begin te schreeuwen en te huilen, ik vind dit zelf onaangenaam, maar ik kan me toch niet inhouden. Kr buigt zicli iemand over me hoen, ik herinner me niet. wie het is. Alles speelt zich in het halfduister al'. Ik herinner me, dat het twee personen zijn. .Mijn sebrecmvc-ii maakt indruk op hen. zij worden er angstig van., maar toch maken zij mijn banden niet los, wat ik juist zo;> gaarne wilde. 011 ik begin nog b;>.rder Ie schreeuwen. Zij vinden, dat ik die banden mo. t dragen, ik daarentegen weet. dat dit niet noodig is. en. ik wil hun dat bewijzen. Daarom schreeuw ik ei zoo onbarmhartig op los. Ik wil mijn vrijheid. wr,-i ik niemand mee schaad, maar ik ben zwak. terwijl de anderen juist sterk zijn." Deze scène uit de kinderkamer kan als eei» prachtige proloog worden beschouwd v< o;'het diepe fel dramatische leven van den grooten Kussischoii. schrijver: hij begon m-jt een protest tegen de onnoodige luiers, en dit luide protest tegen alles. wat de vrijheid bindt, werd tot aan. het eind v»,u zij 11 leven volgehouden. Ik stond hem in de laatste tien jaar van zijn leven zeer na. ik had het geluk om diep te mogen schouwen in deze steeds vlammende ziel. en mi ik aan hem terug denk. word ik getroffen door de kracht van dit leven, een leven, dat- geen grenzen duldde. Tolstoy is de meest uitgesproken, de mcesf radicale individualist. Zijn ..ik" was voor hem het centrum van het heelal. Hij boog voor niets en voor niemand het hoofd. Hij was bereid al de smarten van Golgotha op zich te nemen, ter wille van de souvereine vrijheid van den mensch. hij heeft, de Hussische rogveHng meer dan eens veizocht. om hem in de gevangenis te zetten, om hem samen met de anderen op te hangen. Hij voelde a! spoedig den ondragelijkeii last van liet ruwe, geweld dadige bijgeloof van de, Russische kerk. en hij heeft na lange jaren van strijd deze banden verbroken. Kn. verder doordenkend komt hij tot de conclusie. dat ook iedere andeiv machtsorganisatie van deit mensch offers eischt. waarmede noch zijn verstand. noch zijn. hart vrede kan. hebben, - men herimi"ro zich maav even den laatsten oorlog 011 hij komt er toe om al die const itut ie's. de meest vrije incluis. in do roninielkanier te werpen. Men haastte zich om hem bij do anarchisten in te lijven, maar dat i> absoluut onjuist, hij wa.s niet alleen geen anarchist. hij was zelfs geen Tolstoyaan. Isme" beleekent bovenal een menigte, oen hoeveelheid, en dat \va.> juist iets. dat hij niet kon verdragen. Zijn pos.it ie van aristocraat, van rijk man. van beroemd schrijver bracht mee. dat hij iia do nuialtiju'e'i tennis moest gaan spelen. In plaats van dit te doeii houdt hij zich niet het lappen van schoenen bezisjMaar nauwlijks ziet hij. dat zijn. volgelingen. <!<? Tolstoyanen dit ook gaan doen. of hij werpt prieiit Er. Willem Royaards, als Fedja. in Het Levende Lijk"