No. 2676 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 75 SEPTEMBER 1928 De oude Plantage De nieuwe Plantage AMSTERDAMSCHE BIJZONDERHEDEN I. I>e Plantage. EIGENLIJKE parken hadden onze oude steden niet; de structuur van onze oentra bracht dat evenmin mede als de neiging van hun burgers. Wat er aan plantsoen in onze steden werd gevonden, was min of meer toevallig ontstaan, meestal met geheel andere doeleinden dan rustige verpoozing. liet Voorhout in Den Haag, de Hout in Haarlem, de Maliebaan in Utrecht hebben 'm oorsprong en bedoeling niets te maken met den smaak voor natuurschoon. die de nieuwere parken in het leven riep. Die smaak of zelfs de liefde voor natuurschoon ia een product der achttiende eeuw; wij denken dan natuurlijk dadelijk aan Rousseau, die den terugkeer naar de natuur predikte. Terug naar de natuur keerde men wel niet. maar men begon wel de natuur binnen het bereik te brengen van den burger. liet is de tijd. dat vooral in onze steden zoogenaamde plantages werden aangelegd. Amsterdam had en heeft dus ook zijn Plantage'; onze stad was zelfs daarmede haar tijdindenmeest letterlijken zin vooruit. Reeds in de ze ventiende HOUW kwam de vraag van een park in Amsterdam aan de orde. Dat kwam zoo. De groote uitleg van UiiïS, die de drie hoofdgrachten doortrok van de Leidsche gracht naar den Amstel en dus de befaamde bochten schiep, zotte het grachtenstelsel ook voort aan den rechteroever van de breede rivier. Daar kwamen een Nieuwe Heerengracht. Keizersgracht, Prinsengracht en zelfs Achtergracht ttii Lijnbaansgracht. Stellig is het oorspronkelijk de bedoeling geweest ook dit grachtenstelsel te laten uitloopen op een dwarsgraeht. zooals de Rrouwersgracht aan den linkeroever. Die nieuwe gracht, die het grachtenstelsel van het nieuwe stadsgedeelte zou afscheiden van de ook hier gevormde eilanden, Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg, is inder daad ook gegraven; het is de Nieuwe Vaart of. wil men, de Rapenburgergracht, of het Entrepotdok. waarbij dus de Kadijk buiten de Plantage komt te liggen. Intusschen is dat plan ten slotte niet ge volgd. Een blik op de kaart is voldoende om. te zien. dat alleen de Nieuwe Heerengracht is doorge trokken en door de .Schippersgracht uitmondt op de Nieuwe Vaart en daardoor op het Oosterdok. Maar zoowel de Nieuwe Keizersgracht als do Nieuwe Prinsengracht en de Nieuwe Achtergracht loopen uit op de Muidergracht. Dat is met een bepaalde bedoeling gebeurd. Want in 1682 besloot de vroedschap ..in de nieuwe ver grooting der stad tusscheii den Amstel en de Raapenburgergraft. van de Ileerengraft tot aan de stadswallen de nog vele ledige erven te be planten en uit te geven." Dat was mogelijk, omdat de aanwas der bevolking in de tweede helft der zeventiende eeuw niet meer zoo snel ging als daarvoor. De bebouwing en bewoning van de buurt van de Weesperstraat ging niet al te vlot. Vandaar dat hier in de eerste plaats ruimte overbleef voor de stichting van groote gebouwen van openbaar nut : wij denken a,an het Besjeshuis. het ('orvershof. het Werkhuis en zooveel andere monumentale bouw werken in deze buurt. Ook juist door de dunne bewoning kwam hier plaats voor tuinen en lanen. door Prof. Dr. H. Brugmans Dat was ook de bedoeling van het raadsbesluit van IHS2. Dat was het begin va.n de ..Nieuwe Plantaadje", zooals de buurt weldra werd genoemd. Van belang was het al dadelijk, dat de oude ..hortus medicus" of ,.artsenijtuyn". die vroeger in hel Reguliershof was geweest, juist in 1(>K2 werd ver plaatst naa.r den inga.ng der Plantage. Waarschijn lijk is kort daarna de Middellaan aangelegd, die recht op de Muiderpoort aanliep. Keeds in 1700 is do laan een zoo drukke verkeersweg geworden, dat de vroedschap besluit haar te doen bestralen en wel ..met enkelen brabantsche steen", liet is om van te. watertanden, als men. hoort, dat zulk een. werk ruim achtduizend gulden moest kosten en dat het onderhoud van dezen weg geraamd wordt op honderd gulden per jaar. Het klinkt haast als oen idylle. Ken idylle was de Plantage naar hot oordeel dor tijdgenooten wel zeer bepaald. Kr werden langs liet water breede iepen- en lindelaiien aangelegd. wa.n.rin men. als een bosch kon wandelen. Maar bovendien werden de verkavelingen, die ook hier werden gemaakt, door de stad niet als bouwterreinen uitgegeven, maar verhuurd als tuinen. Dat blijkt uit de bepaling, dat ..de erven niet mogen worden gesmaldeeld. noch met huizen betimmerd., behalve niet kleine wooningen voor een tuinman, en zulks nog niet dan met kermis van Hoeren Thesaurieren". Ken groot complex dus van wat wij toge7iwoordig volkstuintjes noemen. Nog ligt de tijd niet zoo heel ver achter ons. dat d.e burger gaarne niet ver van zijn huis een tuin had, waarin hij zich op Zon- en feestdagen kon verpoozen. Tntnsschen. zooals het meer gaat. men. heeft zich niet aan de wet gehouden. Er ontstonden, minder idyllische toestanden in de Plantage. In. Wagenaars tijd waren de erven ..met allorley wooningen, bier-, wijn- en theehuizen bezet, waardoor eerlang zoo groot een verloop is gekomen in de Plantaadje, dat burgemeesteren en thesaurieren. om dit ver loop, zooveel mogelijk ware, te herstellen, geraaden gevonden hebben.. . in 't jaar ITtil de erven. in. de Plantaadje niet te verhuuron dan tot tuinen." Uitvoerige bepalingen worden dan gemaakt om de Plantage haar karakter va.7i tuinstad te doen behouden. Dat is voor een dool dan ook wol gelukt. De dichter Daniël Willink heeft naar den eiscli des tijds de Plantage bezongen, in zijn ..Tempo of Nieuwe Plantjigie". waarin hij do heerlijkheden tuinstad in broeden versval uitmat. Kn do negentiende eeuw dichtte lieve het zangerige liedje van de kroeg in de Plantage. Poëzie dus overal. Poëzie va.n minder allooi zocht men hier ook wel. De Plantage werd reeds in de achttiende eeuw en bleef nog een groot deel der negentiende eeuw een oord van amusement en plezier. Het waren de theetuinen, waar ook nog wel andere vochten dan thee worden geconsumeerd van de nog in bekend en waar men ook nog wel op andere wijze zich te. buiten ging, die a,an de gehcele buurt een eigen aardig karakter gaven. Misschien is het daaraan wel toe te schrijven, dat het stadsbestuur hoe. langer hoe minder vasthield aan het denkbeeld van. een open bebouwing en den aanleg van gesloten bouwblokken toestond en begunstigde. Hot ge deelte van do Plantage bij den hortus werd het eerst bebouwd; hot is niet toevallig, dat hier in de tweede helft der vorige eeuw niet minder dan vier schouwburgen ontstonden :d e t hans verd wonen Parkschouwburg, de llollandscheschouwburg. Frascati. nu het H i ka Hopper-t heat er. h et /omert heat er. lateide schouwburg van Stoel on Spree. Ook andere gebouwen verrezen hier. Op het terrein van den bekenden Franschen Tuin, oen ..fraaie inrichting vooi' vermaak en kunst" werd het groote St. .laeobsgosticht gebouwd. In 17!)7 verroes in de Plantage het eerste badhuis, waarvan de, tijdgenooten. niet: bewondering spreken en wa.arnaar de Hadlaan nog altijd haar naam draagt. Kn dan word in l SKU het Panorama opgericht en geopend. Met het Panorama was het nog een bijzonder geval. Wij /.oiden boven, dat do Prinsengracht uitloopt op de Muidergracht. Dat is thans ook inderdaad het geval. Maar vroeger was dat anders. Toen liep do Nieuwe Prinsengracht dwars door. de Plantage door tot de Hapenbnrgergraeht. In lS(il werd evenwel hot gedeelte van die gracht tusschen de Middellaan en het Kntropótdok van de gemeente aangekocht; het \\ater werd voi'gra ven : de bekende vijvers door Artis, waar het wutorgovogelte hoogtij viert, zijn zoo ontstaan. Hot overblijvende gedeelte van de Xieuwe Prinsen gracht word in 1SSO gedempt ten behoeve van den bouw van het Panorama; nog altijd heet hier de. straat Plantage Prinsenlaan. Wij spraken van Artis. In l SUS werd hier de eerste openbare dierentuin geopend on sedert goregeld uitgebreid tot het groote complex, dat wij thans nog kennen en waardeeron. Artis hooft het karakter van de Plantage geheel veranderd: men kan zich de Plantage zonder Artis eenvoudig niet moer denken. Aan den anderen kant kou Artis ook nergens anders in Amsterdam worden geplaatst; nergens vond men zooveel en zoo groote terreinen bij elkander d»n hier: Artis vond zijn plaats eigenlijk aangewezen. Kn eigenlijk heeft Artis ook het landelijke karakter van do Plantage gered: oen dergelijk ruim on. aantrekkelijk park als de Artistuin heeft nauwelijks een andere stad binnen haar oude muren. Hier vindt men in waarheid nog veel van de oude Plantage terug. BRANDBLUSSCHER HOLLANDIA' SPANJAARD&C2 FABRIEK ESPANA UTRECHT