l* -if "'t F 12 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 10 AUGUSTUS 1929 No. 2723 Wetenschappelijke Varia Het Middelpunt der Wereld STETSON - HATS 'M door Dn P. van Olst fig 1. Melkttegstelsel volgens Herschei; (hij * is de plaats van onze zon aangegeven). BEDOELD is niet de navel van Boeddha, welk lichaamsdeel als ik mij wel herinner het middelpunt der (Boeddhistische) wereld is. Wat er wél mee bedoeld is, is niet gemakkelijk te zeggen daar de woorden wereld" en heelal" in de astronomische kringen niet dat uiterst vage en alles-omvattende hebben wat deze termen in het dagelijksch leven hebben. Men heeft oorspronkelijk wel onder ..heelal" ook astronomisch de geheele sterrenwereld verstaan, met de meening dat dit heelal werkelijk alles was en dat er buiten dit heelal niets meer was. Herschei echter, de groote Engelsche astronoom, heeft het eerst pogingen gedaan om dit sterrenheelal te peilen, door met zijn eigengemaakte kijkers van steeds toenemende afmetingen en doordringend vermogen het aantal sterren te tellen, dat zichtbaar was in het gezichts veld van zijn kijker op verschillende plaatsen aan den hemel, zoowel dus in den Melkweg, die overweldigend rijk is aan sterren, als in de minder lichtende deelen van den hemel. Hij kwam zoo tot een inzicht in den vorm van het sterrenheelal, voortaan beter ons Melkwegstelsel genoemd; dit stelsel is een verzameling sterren, die vrijwel gelijkmatig verspreid, samen e'en lensvornüg deel der wereldruimte in beslag nemen (fig. !)? Onze zon staat in deze sterrenlens zoodanig dat wij, in de richting der lange as der lens kijkend, veel meer ster ren zien. die den indruk geven van hetgeen wij den fig. 2. Hoc ons Mclktcegstelsel er ongeveer uit zou zien als men het uit een punt erbuiten kon bekijken (opname Prof- M. Wolf). ICORSETIÈRE KEIZERSGRACHT HZ/AMSTERDAM TELEF. 37151 ATELIERS VOOR REPARATIËN IN DEN HAAQ ELKEN VRIJDA8 HOTEL CENTRAL Melkweg noemen, en in de richting der korte as kakend veel minder sterren zien, dus de ster-arme deelen van den hemel, die men de polen van den Melkweg-as zou kunnen noemen. Deze voor stelling heeft na Herschei de astronomen blijvend bevredigd, behalve dat nieuwe tellingen en schat tingen de afmetingen van het Melkwegstelsel steeds hebben vergroot. Wat ons aardbewoners echter speciaal interes seerde was de plaats die de zon (en dus praktisch ook de aarde) in dit Melk wegstelsel, dit ,,zichtbare heelal" inneemt. Het feit op zichzelf reeds dat de Melkweg langs een zoo genaamde ,,groote" cirkel langs onzen hemel loopt, de sterrenhemel dus juist halveerend, bewijst ree,ds dat wy ons vrijwel in het groote vlak bevinden, dat door de heele Melkweg heen te denken is. Heelemaalprecies in het Melkwegvlak liggen wij welis waar niet. maar wij zijn er toch niet zoo heel ver van daan,niet meer dan eenige honderden lichtjaren, en dat is bij de millioenen lichtjaren, waarmee men tegenwoordig goochelt, ei genlijk niets. Maar al lig gen wij dus eigenlijk in of dichtbij het Melkwegvlak. liggen wy dan ook nog bij het centrum van den Melkwegring, dus werkelijk in het midden van het zichtbare heelal. Ook dit heeft men lang geloofd, vooral zoolang men nog den mensch als den hooi en de glorie der schepping beschouwde. De aarde was reeds lang onttroqnd van haar centrale positie, maar nu was zij tenminste nog de eenig bewoonbare bol in het zonnestelsel, dat dan toch fijn het middel punt der wereld vormde. Deze illusie is echter ook verdwenen. Reeds de onlangs overleden Hollandsche astronoom Dr. C. Easton heeft jaren geleden de onderstelling geuit, op grond van zijn eigen jarenlange Melkweg-studiën en teekeningen, dat het Melkwegstelsel toch anders is dan Herschei zich voorstelde en dat het meer lijkt op een groote «piraalnevel. zooals er aan den hemel honderden te vinden zyn, en waarvan de groote nevel in Andromeda (thans aan don helderen avondhemel als een flauwe lichtvlek zichtbaar boven den Oostelijken horizon) een typisch voorbeeld is. Deze nevels lijken op een draaiend vuurwerk, waarvan de vonken in > spiraalvormige stroomen wegspatten om de helderder kern heen (fig. 2). Doordat wij in het vlak van dit sterren vuurwerk liggen, zien wy in de richting van dit vlak de sterrestroomen geprojecteerd op den hemel in den vorm van den Melkweg. 'Uit de onregelmatigheden, splitsingen, helderder deelen e.d. van den Melkweg leidde Easton zelfs den vorm van deze Melkwegspiraalnevel ongeveer af. De kern van deze spiraal lag niet bij onze zon, maar ver er vandaan, ongeveer in het sterrenbeeld de Zwaan, die thans 's avonds laat recht boven ons hoofd langs den hemel vliegt. Op 't oogenblik is men verder in deze materie gedrongen, o.a. door middel van de geheimzinnige Cepheïden. Dit is de naam van een eigenaardig soort veranderlijke sterren, die op een zeer karakte ristieke manier regelmatig van lichtsterkte wisselen, zonder dat men nog precies weet wat de oorzaak dezer veranderlijkheid is. Maar wat men wel weet is dat de werkelijke helderheid dezer Cepheïden ten nauwste samenhangt met de tijdsduur, waarin hun helderheid wisselt, ook al weer zonder dat men weet waarom dit zoo is. Men weet echter 'fig. il. Melkweg in de buurt van het centrum van het Mclkiregatelsel (opname Prof. M. Wolf). N.V. J. S. MEUWSEN'S O ro o t ? t ? keuze. - . - ATETSOMS /.eker dat een Copheïde, die honderd maal helderder is dan onze zon, in eenige uren haar helderheid doet wisselen, en, een Cepheïde die tienduizend maal helderder is dan onze zon, eenige maanden noodig heeft voor een complete lichtwisseling. Ziet men dus een Cepheïde, die eenige maanden noodig heeft, dan is deze stellig tienduizend maal helderder dan onze zon. Onze zon zelf zou op een afstand van ruim drie lichtjaren een sterretje zijn van ongeveer de vijfde grootte slechts. Zien we nu een Cepheïde van de vijfde grootte, met een licht wisseling van eenige maanden, dan kunnen we hieruit haar werkelijke afstand afleiden. Immers zij is (zooals haav lichtwisselingsduur aanwijst) tienduizendniaal helder der dan onze zon en zou dus als zij ook drie licht jaren van ons verwijderd was, een tienduizend maal helderder sterretje zijn dan een ster van de vijfde grootte.?Wij zien haar echter zooals ik aan nam, toch slechts als een ster van de vijfde grootte en dat kan alleen maar als zij verder weg staat, l laai de lichtsterkte afneemt niet het quadraat van den afstand, dus oen ster. die drie of tien maal verder staat, negen of honderd keer lichtzwakker wordt, volgt /hieruit dat onze Op-. heïdo niet op drie lichtjaren van ons verwijderd is maar op honderd maal grooter afstand, dus driehonderd lichtjaren, zonder dat men dit nog verder behoef t na te meten. Met deze merkwaardige methode., waarbij dus uit de schijnbare helderheid van een Opheïde en de duur van haar lic'htwissrling haar werkelijke afstand kan geschat worden. heeft o.a. de Amerikaansche astronoom Shaplvy belangwekkende ontdekkingen gedaan op gebied der afmetingen van het zichtbare, heelal. Thans is men bezig om de vraag waai- de zon ligt ten opzichte van het middelpunt van het Melkwcgstelsel op te lossen door een systematisch onderzoek dat over tien a vijftien jaren zal loopen. waarbij de veranderlijke sterren op de aangeduid*? wijze gebruikt zullen worden. Men is reeds zoover gevorderd dat men Easton's spiraal wel als vast staand mag beschouwen, waarvan de heldere kern (dus het centrum van het heelal) te zoeken is in de buurt van de sterrenbeelden de corpioen en Ophiuchus, waar een enorm aantal sterren gecon centreerd is tot een kern van ruim vijftigduizend lichtjaren dikte. Deze kern, die door rvoorUggende donkere nevels voor een groot deel aan ons oog onttrokken wordt, ligt naar schatting veertig duizend lichtjaren van ons af. zoodat wij lang niet zoo centraal liggen als enkelen misschien wenschten, i n verband met hun levensbeschouwingen. ? Thans 's avonds laat aan den Zuidelijken hemel, kan men dit wereldcentrum beschouwen. Smelfilm Amateur'-Kinematografle onder Klno'technieche leiding van Jorle l ven e ' rOTO-, PROJECTIE- EN KINO.HANDEL" CAPI 115 KALVERSTRAAT A M s T EU o A M OENERAAL FILMO AGENTSCHAP ?II OAPI vakkundig» raad on voorlichting. No. 2723 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN w AUGUSTUS 1929 Een complete filmuitrusting in Méliès' tijd B I O SC OPY Van Trilbeeld totTalkie door L. J. Jordaan Losse invallen bij het doorbladeren van een filmalbum III. Een vergeten flIiufantuHt WIE was Georges Méliès?" vraag ik mij zelf af en ik kijk met eenige verlegen heid naar het oude, niet te reproduceeren autotypietje in mijn alhum. Dan verrijst geleidelijk voor mijn geestesoog het l:eeld van den lang-vergeten. eertijds beroemden trucqeur. die door zijn merkwaard'ge wonder -films de werold van om streeks 1000 in rep', en roer bracht. Speciaal zijn 0ilm: De reis naar de maan" van Jules Verne, komt in myn herinne ring terug, als iets ongehoords en verbazingwekkends: Het gieten van het vermaarde projectiel het schieten naar de maan?de reis door het lucht ruim de aankomst der reizigers in het binaire landschap . . . alles durfde deze onvervaarde metteur-en-scene te verfilmen. En ik zit in stomme verbazing nei-r. ovov de ondankbaarheid en onrecht vaardigheid van de Muze der Historie in het bijzonder der filmhistorie die van een derge lijke figuur zelfs den naam niet vermeldt. Want dit koene scenario, dat aan de operateurs van onzen fabelachtig geoutilleerden tijd, handen vol werk en dagen van hoofdbrekens zou kosten, werd verfilmd omstreeksch.... 1904! Laat deze film voor onze verwende oogen primitief, of zelfs stumperig geweest zijn wat nog lang niet zeker is ! ??welk een durf, welk een fantasie, welk een originalliteit, om in een periode, die nog nau welijks het Uitgaan eener fabriek" en de Aan komst van een trein" te boven was, een dergelijk werk te ondernemen! Komaan ik wil wat meer weten van den merkwaardigen pionnier, die Méliès eenmaal was. Maar waar de sporen van dezen cinematografischen oer-mensch weer te vin den en te volgen, tot in den grauwen v6ör-tijd? De officieele, artistieke geschiedenis van de film, maakt zich met de bekende Eerste openbare film voorstelling door de gebroeders Lumière in het Grahd-Caféte Parijs, 28 December 1895," van een tijdperk af, dat voor de ontwikkeling van du cinematografie van ontzaglijke beteekenis is geweest. En wat zeggen mijn vrienden, do technikers? Hier heb ik: How motion-picture» are made" by Homer Croy. Het boek zwijgt over het geval Méliès in het Amerikaansch en verder in alle talen. Vervolgens: Moving-Pictures and how they are made," by F. A. Talbot. Waarachtig daar GENEBAAI/ AGENTEN VOOR AMATEUR-KINO-UITRIJSTIWe FOTO-SCHAAP & Go. SPUI 8 AMSTERDAM vind ik onder Chapter XVIII The Firat at Cinemutographic Mag'te and the Artifices adopted, den naam Móliès ..,. The trick-film oices ite inception to a tcell-known French preatidigitator, Monsieur Milieu." En dan volgt een halve pagina pro memoria Georges Méliès het is niet veel, maar het prikkelt opnieuw mijn belangstelling. Wat heeft de Duitsche gründlichkeit te vertellen in Der praktische Kamera-mann. Band II Der Trickfilm" en hoe verantwoordt zich het nationale geweten in Coissac Histoire du Cinématographe" ? Zij deelen beide verschillende bijzonderheden mede en uit al die elkaar aanvullende détails, laat zich een der meest curieuse en belangrijke existenties reconstrueeren. die de geschiedenis der film gekend heeft. Georges Méliès dan, was sedert 1888 eigenaar van een soort goocheltheater, het Théatre-Houdin en genoot als prestidigitateur-illusionniste in het Parijs van die dagen, een groote vermaardheid. Op zekeren dag bezoekt hij het historische tablis sement der Gebr. Lumière op den Boulevard des Capucines en ziet er de eveneens historische Aan komst van een trein" en het Uitgaan eenér fa briek". Als de bliksem moet de nieuwe uitvinding. ondanks haar primitieve resultaten in de hersens van dezen zonderling en 'fantast zijn ingeslagen, want zonder aarzelen begeeft hij zich naar Monsieur Lumière en biedt hem 10.000 fr. voor zijn apparaat. Lumière weigert en slaat ook een bod van 20.000 resp. 50.000 f r. van de hand. Méliès laat zich niet ontmoedigen en zoekt langs andere wegert zijn doel te bereiken, met het succesvolle resultaat, dat hij twee maanden later een eigen ,.Kinetoscopetheater" kan openen op den Boulevard des Italiens. Tot zoover is zijn levensgeschiedenis die van iederen energieken gelukzoeker: de onderneming heeft succes wordt door circa 1000 personen por dag bezocht en werpt belangrijke baten af. Dan echter Wordt hij bezeten door den demon der experimenteel-zucht - zijn gebaar Wordt, in plaats Een beroemde film-truc: Het in-gecopieerde monster. van doortastend, geniaal zijn blik, in plaats van zakelijk-scherp, viskmnair en hiermede i's zijn lot bezegeld: hij wordt van de lijst der toe komstige Fords en Morgans afgevoerd zijn weg buigt onherroepelijk af van het President-Commis sariaat eener millioenen-vennootschap, naar het failliet en de vergetelheid. Hij heeft een paar maal zelf gefilmd niet de gebrekkige kinetoscope dier dagen en een enkele blik door de lens heeft hem een nieuw, ongekend wonderland geopenbaard. Zijn fantastisch en vindingrijk-.brein .van beroepsgoochelaar, toovert hem de stoutste visioenen voor. Waarom het uit gaan eener fabriek en niet het magische verdwijnen van den levenden mensch? Waarom de aankomst van een trein te Versailles en niet de aankomst van een projectiel op de maan? Het is weer liet toeval het onvermijdelijke, stomme, geniale toeval der ontdekkers, dat hem leidt! Filmende op de Place de l'Opéia, moet hij plotseling zijn opname, wegens een of andere alledaagsche stoornis onder breken hij filmt verder en ziet bij de projectie, hoe de omnibus Madeleine-Bastille zonder eenigen overgang verandert in een lijkstoet, de mannen* in vrouwen, de politie-agent in een kellner. Het is het groote moment van zijn leven: de eerste verwandlungs-trick" is gevonden! Van nu af is hij voor het'praktische leven, het leven van den ordentelrjken zakenmensch verloren. HJj wordt een maniak hij wordt pp ztfn wijze een der zeldzame, taaie zoekers naar het Wonder en behoudt na alles geofferd te hebben: geld, energie, talent slechts het, smartelijk ontnuchterend wonder van den nooddruftigen dood-in-vergetelheid. Welk een enthousiasme voor de prille uitvinding in Een moderne projectie-installatie oen tijd die nog verbaasd staarde naar d<; fiets en de tooverlantaarn ! Welk een brillant vurnuft. welk een onuitputtelijke fantasie in een wereld, welke zich nog vergaapte aan een vrouw, die de straat overstak en een diender, die in een tobbe met water viel! Want in de korte, koortsachtige periode zijner werkzaamheid, ontdekt deze bezetene reeds al de voornaamste grondstellingen, waarop do huidige cinematografische techniek (en kunst !) verder bouwt. Hij vindt, behalve de reeds vermelde verwisselings-truc, door stopzetting der camera. in de jaren tusschen 1805 on 1000 respectievelijk het zgn. abblenden" of ..fade out", zijnde het geleidelijk A-erdwijnen van het beeld door sluiting van de lens de dubbele of meervoudige belich ting, tot het verkrijgen van transparante ver schijningen het afdekken en over-copieeren om dezelfde persoon meermalen in het beeldvlak t o brengen hij gebruikt mannequins voor gevaar lijke momenten, maakt ..onderwater-opnamen'' mot levende visschon i-u menschen (L*Empire do Neptune) hij richt fichijngebouweii op en laai (oveneens door onderbre king der opname) levenl oo/o voorwerpen uit zich zelf bewegen ja. hij vertraagt en versnelt zelfs reeds hot tempo dor opname on levert uldus het prototype der versnelde on verlangzaamde film. Dit alles ontdekt hij met den verklaarden, luoirden blik van déu fantast' ? veeleer dau door do systematische' redeneering van den uitvinder. Want al dezo kostbare trouvaillos zijn hem slechts middel middel om zich te verliezen in het foto grafische-wonderland. Immers'hij filmt, filmt.. .. ^maakt het ee.no cinematografische wonderverhaal na het andere -?is daarbij zijn eigen .scenario schrijver, regisseur, operateur en zelfs speler 1 Zoo stort hij zich hals over kop in een vreemde fa^cineerende atmosfeer, waarin do ouverbiddelijkste natuurwetten naar zijn welbe hagen opgeheven worden waarin dwergen on reuzon leven feeën op onnaspeurlijke wijze vei-schijnen en verdwijnen met zwaartekracht en traagheidswetten gespot wordt. En deze wilde droom, waarin hij naar do maan vliegt en als Gulliver een maatschappij van pygmeeën beheerscht wordt plotseling afgebroken door den- deurwaarder vernietiger van zoovele wereldrijken der fan tasie! Het einde is sneller dan zijn vlucht naar de maan zijn val dieper dan de afdaling in L'empire de Neptune" zijn verdwijnen geheim zinniger dan dat van de fee in Magie noire." En de golven van het praktische leven hebben zich voor de zooveelste maal gesloten boven hot hoofd van een koenen zwemmer, die tegen den stroom op wilde. .'.-,' * * . ?' . " ? *' ? ' . ? ? Hoe oordeelden de tijdgenoot n over deze trucfilms? Men kan zich het proces gemakkelijk voor-. stellen: aanvankelijke verbazing, dan minachtend amusement en ten slotte onverschilligheid. Nie mand en hijzelf waarschijnlijk het allerminst ^ vermoedde welke gewichtige technische ontdek kingen deze fanatieke querulant met zijn hard nekkige tooverfilmliefhebbery voor het nageslacht bewaarde. En de grimmige humor van het noodlot wil, dat de hardnekkige werker, [die,* naar men aannemen mag noch den tijd, noch de bekwaam heid had, om een zijner tallooze ideeën behoor lijk op papier te zetten .?in zijn vaderland tal van navolgers telt die riemen theorie schrijven on een halve film per jaar maken. Dat is de. groote 1 verwandlungs-trick" des levens: Van den werker in den rudit.... l