DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 21 SEPTEMBER 1929 No. 2729 t JAN PIETERSZ. COEN door Prof. Dr. H. Brugmans E EX persoon, seer modest van leven, zedich, van goeden aert, geen dronckaert, niet hoovaerdich, in raed seer bequaem, ir» stuck van de coopmanschap ende boeckhouden hem wel verstaande." Ziehier een testimonium, dat de eerste gouverneur-generaal van XederlandschIndië, Pieter Both in 1013 aan Heeren Zeventien schreef. Het gold hier niet een eenvoudig boek houder, maar den toekomstigen stichter van Batavia, Jan Pieterz. Coen. Geheel was Both er niet naast: Coen was toen juist door hem benoemd tot boekhouder-generaal en president van de loges van Bantam en Jakatra en dus was zijn bekwaam heid in het boekhouden en in den handel wel een aanbeveling. Maar alleen met het getuigenis van Both zouden wij toch verlegen zijn Coen op zijn juiste waarde te schatten. Wat had deze jonge man toen al niet bereikt! Coen is den 8 Januari 1587 te Hoorn geboren, waar terecht zijn standbeeld staat. Hij kwam uit handelskringen en werd ook voor den handel opgeleid. Zooals. het toen ging. werd hij vcoeg het huis en het land uitgestuurd: op zijn dertiende jaar was hij in Rome in dienst van een geromaniseerd Vlaamsch koopman: hij bleef daar zeven jaar en heeft er veel geleerd, niet alleen handel en boekhouden, maar vooral veel talen: hij verstond en sprak in later dagen Fransch, Engelsch. Spaansch, Portugeesch, Italiaansch en zelfs Latijn. Daar ook zal hem dat gemak in spreken en schrijven eigen zijn geworden, dat hem later zoo opmerkelijk kenmerkt. In 1007 komt hij dan in Nederland; maar dan dringt alles naar Indië; men is dan in de eerste fleur van de Oost-Indische Compagnie. Coen gaat dan ook hetzelfde al naar Indiëals onder-koopman op het schip NieuwHoorn; op hetzelfde schip keert hij in 1011 naar patria terug. Voor de tweede maal stak hij den 12eu Mei 1012 van Amsterdam uit in zee, nu als opperkoopman en kommandeur over twee schepen: dan begint de groote periode van zijn leven. Den Oen Februari 1013 komt hij in Batavia aan; hij wordt hier president van de loges Bantam en Jakatra en boekhouder-generaal. Reeds een jaar later* is hij directeur-generaal, hoofd van den geheelen handel der compagnie, de hoogste functionaris onder den gouverneur-generaal. In Jakatra, waar hij geves tigd was, had hij het buitengewoon moeilijk: strijd met Bantam, strijd met de Engelschen was hier het werk van iederen dag. In December 1018 versloeg hij een Engelschen vloot voor Bantam. Maar hij kon zich in Jakatra nauwelijks handhaven en stevent naar deMolukkeh om daar hulp te zoeken. Hij vindt daar niet alleen hulp, maar ook zijn benoeming tot gouvemeur-geneiMal als opvolger van' Laurens Reael. -Aan het hoofd van een groote vloot keert hij dan naar Jakatra terug. De Britsche vloot was verdwenen, maar Jakatra werd ernstig bedreigd door de Bantammers. In een paar dagen van Mei 1019 wordt nii Jakatra ontzet, Bantam overwonnen en niet het minste Batavia gesticht. Het fondament van soo lange gewenste rendez-vous is nu gelegt", schreef Coen naar patria. Coen had de nieuwe hoofdstad van 'Indiënaar zijn vaderstad Nieuw-Hoorn willen noemen; de Heeren Zeventien beslisten anders en noemden de nieuwe stad, die op de puinhoopen van Jakatra verrees, Batavia. Het is wel hefc groote succes van Cpen's leven geweest. Maar er is veel meer geweest. De StatenGeneraal waren zoo ,zwak geweest in 1010 een ver drag met Engeland te sluiten, waardoor een soorti condominium over Indiëwerd ingesteld. Het was niet de eerste keer, dat in patria zonder voldoende kennis van zaken ingrijpende besluiten over Indi ' ? ' ? ' .? ? j» N.V. J. S. ME U WS EN'S arootst«keuze. . . . STCTSONf werden genomen; het zou ook niet de laatste maal zyn. Coen was terecht zeer verontwaardigd over het ongelukkige traktaat; hij gevoelde zich sterk genoeg de Engelschen uit den archipel te be zemen. Hij heeft zich dan ook zoo weinig mogelijk aan het verdrag gehouden en de Engelschen zooveel mogelijk tegengewerkt. In dezen tijd valt ook de expeditie naar Banda, die ook hierom zoo bloedig werd, omdat de Engelschen dreigden deze eilan den te bezetten. Naar het bevel der Heeren Zeventien werd de geheele bevolking na bitteren strijd geëmigreerd. Een zeer harde maatregel, maar die geheel lag in den geest van een periode, die gansch door oorlogen was gevuld en jegens den vijand geen genade kende. Coen bleef gouverneur-generaal tot l Februari 1023, toen hij zijn ambt overdroeg aan Pieter de Carpentier. Hij vertrok toen weer naar patria, waar hij in September aankwam. Hij bewees toen, dat hij niet alleen een energiek commandant, maar ook een regeerder van ruime inzichten en verre uitzichten was. Hij bood in 1U24 aan Heeren Zeventien een ontwerp-reglement op den handel aan, dat van zeer ingrijpenden aard was. Hij stelde een belangrijke verandering in de economische politiek der compagnie voor. Hij wilde aan haar alleen laten het vervoer van de Indische producten naar patria, maar verder handel en landbouw in Indiëgeheel overlaten aan particulieren. Daar hij begreep, dat de inlanders voor zulk een vrijheid nog niet rijp waren, stelde Coen voor om op groote schau! Europeanen als kolonisten in Indiëin te voeren. Waren deze en dergelijke plannen doorgega'tn, dan zou Indiëer in de zeventiende- en achttiende eeuw geheel anders hebben uitgezien; dan zou de compagnie ein geheel ander lichaam zijn geworden; dan zoudon ook heel wat misbruiken en knevelarijon in Indiëachterwege zijn gebleven. Het is c-r niot van gekomen. De Hoeren Zeventien namen hot plan in beginsel aan en belastten ook Coen, die opnieuw tot gouverneur-generaal'werd be noemd, met de xiitvoering. Maar toen kwamen de zwarigheden. De Britsche regeering protesteerde togen dft executie van Amboina in 1623 en beschuldigde Coen van een daad, die begaan was. toon hij Indiëreeds had ver laten en waartoe ook zijn opvolger geen instructie ,had gegeven. Maar de Staten-Generaal, bevreesd voor nieuwe zwarigheden met den lastigen Jakob I, gelastten Coen voorloopig in,het land te blijven. Coen bleef eeuigeu tijd' wachten. Maar in Maart 1025 ging hij toch maar incognito naar Indië; ongevraagd was ongèweigerd; de Staten-Generaal lieten hem gaan. Tijdens zijn tweede gouverneurgeneraalschap heeft hij zijn economische plannen niet kunnen doorzetten. Hij had trouwens genoeg andere dingen te doen. Tot tweemaal toe had Batavia een zwaar beleg te doorstaan van de zijde van den vorst van Mataram; wij hooren van legers van honderdduizenden. Nauwelijks was het tweede beleg doorstrepen, toen de gouverneur generaal kwam te vallen. In den nacht van 20 op 21 Sep tember 1029, dus nu drie eeuwen geleden, stierf hij in het kasteel van Batavia. Hij was nog slechts 42 jaren oud. 'Wanneer men Coen herdenkt, moet men hem weten te zien in de lijst van zijn tijd. En óók moet men denken aan de eigenaardige omstandigheden, waaronder de koloniale pioniers nu eenmaal moeten werken. Coen was ongetwijfeld veel meer dan Both in 1613 in hem zag. Hij -was uit het hout gesneden, waaruit de stichters van rijken worden geformeerd. Een man van buitengewoon helder inzicht, die onmiddellijk een situatie overzag en daarnaar wist te handelen. Een regeerder ook, die wist wat hij wilde en zijn Wil aan zijn onderdanen wist op te leggen. Een man ook, die vertrouwen wist op te wekken en genegenheid wist te winnen. Ook en vooral een régent, die in de toekomst» wist te zien, die richtlijnen kon aangeven, waarlangs de toekomst zich zou kunnen ontwikkelen. Een man van sterke energie, die zijn wil en zijn plan wist door te zetten tegen den tegenstand van wien ook, vriend of vijand; in deze dingen kon hij onbarm hartig en wreed zijn, deze man, wien anders geen hardheid kon worden te'laste gelegd: om wreed te zijn was hij te sterk en te groot. De goede eigen schappen, die ons volk kenmerken in zijn besten tijd, vinden wij in Coen terug en deze overschenen Zeist als Woonplaats* BOUWTERREIN TE KOOP In het centrum van Zeist, aan ilcn verkeersweg UtrechtArnhem, f n de onmiddellijke nabijheid van het Raadhuis, de Hotels Hermitage en Flgl en het Slot van Zeist. Prachtig opgaand geboomte, stofvrije wegen, voorzien vvan rloleeriug, gas, water en electrlcltelt. Nadere gegevens worden verstrekt door de N. V. PARK KERSBERGE2V, Sfontaubanstraat 4, Zeist. door de stralende zon van Indië. Hier gaat de ont wikkeling langs de lijnen door Coen aangegeven: met welk een genialen greep heeft hij niet aan Indiëzijn middelpunt, meer, zijn zwaartepunt aan gewezen. Het zijn niet de slechtste vaderlanders, wierwoorden spreekwoordelijk zijn geworden. Maar ook als geheel is de plaats, .waar het befaamde woord: staat, bijzonder merkwaardig, Coen was toen nog^ directeur-generaal, als hij den 29 September 1018 Heeren Zeventien aanspoort hem mannen, schepen. en geld te zenden, en gaat dan voort: Dit doende^ zal alles wel gelucken; soo niet, sult U.E. berou wen. Dispereert niet, ontsiet uwe vijanden niet,. daer en is ter werelt niet dat ons can bulderen noch deeren, want Godt met ons is; en trecfc de voorgaende misslagen in geen consequentie, wantdaer can in Indien wat groots verricht, ende daer connen tegelijck jaerlicx groote rij cke retoëren. gesonden worden." Wij geven geen commentaar. Maar spreekt niet zoo juist de man, dien wij ons als den stichter van. Indiëvoorstellen? De man der praktijk stellig,. maar ook de man van het ideaal. i Kon, Meubeltransport-Maatschappij DE GRUYTER 6 Go. *?**?* DEN HAAG *??*?* AMSTERDAM - ARNHEM Bewaarplaatsen voor Inb o e del s No. 2729 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 21 SEPTEMBER 1929 BigNavies-Big Business door Dr. Jan Romein De zaak?Shearer W I .T kennen ten deele" heeft Paulus gezegd. Waar de groote apostel aan dacht, toen hij die woorden neerschreef, durf ik niet beslissen, maar zeker wel niet aan de internationale politiek. want in de gezegende dagen der ,.Pax Bomana" bestond er iets dergelijks niet of nauwelijks. En voor zoover het bestond, was de procedure heel eenvoudig: wie het met de te Kome genomen beslissingen niet eens was, werd uit de rij deivolken geschrapt. Zóó eenvoudig, dat zij zeker niot de aanleiding geweest kan zijn voor de hier-bedoelde agnostische uitspraak. Maar deze moge dan op iets anders geslagen hebben, even zeker is, dat zij, zoo al ooit toepasselijk, tegenwoordig op niets beter, dan op de wetenschap der internationale politiek kan slaan. Hebben niet alle schrijvers over internationale verhoudingen in binnen- en buitenland, tot ondergeteekende toe, ruim twoe jaar geleden hun licht over de mislukte vloot-couferentie van Genève, de z.g. drie-mogendheden-conferentie, laten schijnen ? En herinnert zich iemand, ook .maar in n artikel daarover zelfs meer dan misschien dtn naam van William Shearer te hebben gele/en;1 Xen natuurlijk. De meesten hadden zelfs nooit van Shearer gehoord. Wij kenden ten deele, ot' minder bijbelsch, maar nog eerlijker: wij gooiden er met ?den muts naar, wanneer men ons vroeg, waaróm die conferentie nu eigenlijk mislukt Was. * * Do intelligente lezer hoeft, voor/.oover hij het al ?niet uit de nieuwsbladen weet. uit deze rxiiterlijko bekentenis van onkunde al wel begrepen, dat wij nu meenen wel wat meer to weten. Kn inderdaad i* dat zoo. Wij weten nu dat Sluwer. William Shoaror. oor-Amerikaan on cosmopoliet. oudexploitant van oen Londemehe nachtclub, oudtheater-directeur en nianusje-vau-alles bestond en. helaas, nop bestaat, on dat dit hoerschap bovendien Amerikaansch vloot-export on propagandist vuur oen groote Amerikaansche vloot is on als zoodanig - en misschien, wio woot. ook nog -wel in zijn vroegere hoedanigheden bij do mislukte vlootcoitforentie van '27 een funeste rol gespeeld hooft door óf do Amerikaansche delegatie onder leiding van Gibson óf althans do Atuerikaansrhe journa listen in hun verzet tegen déEngelsfho voorstellen to ««tijven. Of óf. want wolko rol hij nu eigenlijk precies te Genè.ve speelde, dat weten wij. helaas. alweer ton dee'Io. .Maai* ook zonder'dio detail-kennis is do zaakShearèr leerrijk' genoeg. In hot kort zit hot namelijk z«>ó: onze vriend Shearer diende hij don Amorikaanschen rechter een eisch tegen drie groot* ? lichamen in: do Bethlohom Stool-, de Xcwport Xows Shipbuilding- en do Brown Boveri ElectrieCompany tot eon gezamenlijk bedrag van een tiikko half millioen gulden voor. in'do laatste twee. jaar geleverde diensten". Volgons die maatschappijen kwam hom ..slechts'' ruim n ton too en dit verschil in waardeering van zijn diensten hooft do zaak aan hot rollen en voor do ooreu van senator Boralx gebracht, oen soort Anierikaanschen Don Quichotte een zeer idealistisch on zeer. practisch politicus. 'Bor'ah. nu, als voorzitter van do Commissie voor Buitenlandse hè' Zaken, van doix Senaat sprak van niets moor of minder daii van een misdadige samenzwering tegen het bolang ou hot volk van de Ver. Staten on do regeering". omdat inmiddels-gebleken was, dat do ..diensten" van Shearer bestaan hadden (of nog bostonden) in het ondermijnen van.-een vloot-overeenkomst tusschen Amerika en Engeland, overeenkomst, dio natuurlijk schadelijk zou zijn voor de groote staal fabriek en de met haar verbonden scheepswerven. Toen de zaak eenmaal zoo vor was. kon zij niet aanstonds meer in den doofpot gestopt worden: do voorzitter van de Vloot-C'ommissio uit den Senaat. Hale, haastte zich dan ook haar aan t»? vatten: zeker zij zou Shearer verhooron. natuurlijk. maar om de zaak niet te vertroebelen, leek het haar beter alleen de kwestie van de relatie tusschen Shearer en de groote industrie te behandelen on do ..bijkomstige" kwestie of hij ook, zooals hij zelf zei. tevens officieuze 'opdrachten van de marineautoriteiten ontvangen had, buiten beschouwing te laten. Inderdaad: als Shearer de ntan van de Big Xavy is, dan is Hale het van de biggest navy en do zaak in zijn handen te stellen, dus n aanfluiting. Dat begreep ook Hoover en hij mengde zich dus ..met al do waardigheid van zijn hoogo ambt" in de onverkwikkelijke zaak. Hij gelastte de iudustrieelen duidelijk te zeggen. waarvoor zij Shearer ge bruikt haddon, maar deze hebben, tot nog too. niets anders dan een ontwij kend antwoord gegeven. bij monde van (irace, den president van de Bethlehein Steel, oen antwoord. dat juist daarom echter aan duidelijkheid weinig to wenschen «verliet, want zij vertelden wol om n ding te noemen, dat zij Shearer onmiddellijk ont slagen haddon, toen zij hoorden hoo slecht hij was. maar /ij vergaten er bij te vertellen, wanneer dio slechte faam pas tot hen was doorgedrongen. Ook de marine-autori teiten liet men ondervra gen, maar hot suecos was niet veel groot er. Schoutbij-Xacht Uilary Jones, de voornaamste mede werker van Cübsou in Genóve. gunst nee. dio konde 's mans naam zelfs niot on Adams. do minis ter van Marino, ja x.okor. dio had wol oons van,een xokoron Shearer gehoord, maar mot do i'elatios tusschen hot departement on dien Shoaror was allo* altijd in 't futsooulijko gebleven (?quito proper"). J )oüh toon mon lioin vroej». waarin dio ..fatsootiHjko betrekkingen." dan bostomlen. Hot ook zijn geheugen hom plotseling in don stook. Ondortusschoiizat Shoa ror zelf niet stil on kwamen, er ook van aiule- ? ren kant allerlei moeilijk to ootitroloeroH. berichten los- waaruit men "»k al is de /.aak formeel nog ..sub judice" -?ongeveer hot volgende bevld-krijgt.: Shoaror is in '27 vour rekening van do bovenge noemde partU'iiIioi'o nmatschap)>ijt'n naar <ionèvo gestuurd mot do uitdrukkelijke opdracht om er do pors'ou zoo noodig <\o dologatio t o bewerken, ton eindo elke vlootovoreonkonist <lio op oen boporking dor bewapening zou neerkomen, to verijdelen. Do gegevens voor dio actie 7,ijn hom door hot departement van Marino iii Washington verstrekt Shoaror spreekt /elf van oen ..Blue Hook" ..alleen voor zeeofficieren bostoniid" Do vlootovereenkomst kwam. zeker uu-do door zijn toedoen. niet tot stand. Terug in Amerika ijverde hij allerhoogstwaarsehijnlijk in dozelfde combinatie voorliet ló-kruisor-program on do .scheepswerven zagen' hun onkosten door hot departement ruim schoots vergoed door do orders voor n dorde gedeelte van het aangenomen' 15-kruLsor-prograin. '»ok al waren do Hjkswerven tot- tijdige aflevering best in staat on al vroegen, do particuliere werven por schip 7.5 milliocii gulden moer. ... Kr is to moor roden om aan to nonion, dat do zaak zich ongeveer. zóó heeft toegedragen, omdat Shearer nooit iets ontkend heeft. Zijn verdediging heeft heel andere pijlen op haar boog: In '22 op.de conferentie van Washington hooft Lord Hiddoll van Kngelscho zijde ook de pw*< bewerkt. waarom .mogen wij hot dan niot doen? Bovendien heb ik het gold weliswaar aangenomen, maar ik bon in hart on nieren van het goed recht van mijn zaak overtuigd. Wat steekt daar dan in? En ton slot to grijpt hij tot het gewone middel'dor togonheschuhliging: ook de, ontwapehings-propaganda wordt betaald, maar, veel erger, met Engelse!» geld. Tot zoover het persoonlijke. Wat er nog mér los kan komen, is onzeker, maar hot kan hot beeld. gelooven wij, niet wezenlijk moer verschuiven. Hoovor heeft verklaard, dat hij do zaak j.tot op den bodem" wenscjite onderzocht te, zien. Wij gelooveti niet, dat het gebeuren zal. lloover is een machtig man en Senator Borah is een machtig man. maar Giessen-Nieuwkerk Teekening voor de Groene Amsterdammer" door Joh. Braakensiek Mr. Jolles: Hoe kunnen zij zich zoo vuil maken /" beiden sproken zij over do Ainorikaanscho soeve reiniteit op «-en manier, «lie als twee druppels water gelijkt op de. redevoeringen van »!*? Kngelsch»staatslieden uit <leu bloeitijd van het Kiiwlseh.imperialisme in het laatste k wat-t van do 'de eeuw en waarmee dozoii. zonals Mar Doixald liet onlangs niet onaardig gezegd heeft ..hun kolommen in d*- .Divtioimary «'t' National lïiography' verdiend hel)beii." Maar ook al waren zij niet. die /ij zijn. dan /.mi daarmee niets veranderen, want gaat men de zaak werkelijk tot op den bodem" xooals Iloover wil. dan verdwijnt ook de bodem, waa; lloover. en /elI's die waar Mac l >onald op staat. ..Op den bodem" gekomen stuit men niet meer op .personen, maar op het stelsel, dat de groot e pi-oductie-iiiiddelen in handen van particulieren laat. wier bel:1, n g bij een sterke bewapening even groot, als luin invloed op de: regeermgen onmiskenbaar en uit de zaak-Shoarer weer ten duidelijkste gebleken is. KROMMENIE LINOLEUM BREED 183 cM. PER METER 3? 50 B RE E D 200 oM. PER METER 3.8O r-> ^ i; i i f i'