DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 22 FEBRUARI 1930 No. 2731 Smalfilm-Amateur-Kinematografie onder Kino-techniscne leiding van Joris Ivens Vraagt brochures en demonstraties CAPI 115 KALVERSTRAAT Amsterdam C. Bil CAPI vakkundige raad an voorlichting. DRAMATISCHE KRONIEK door Henrik Scholte Prof. Dr. G. Heymans 1857?1930 Met G. L-ymans, eenig kind en /.elf zonder kinderen, is naar ik meen een geslacht uit5gestbrven. Maar tijdens zijn leven heeft hij in ?zijn vrienden en leerlingen een geestelijke familie om zich verzameld, die zijn naam hoog wenscht te houden en zijn werk, y,ij het niet in denzelfden omvang, ook niet altijd in dezelfde richting, tracht voort te zetten. Kn om deze familie heeft zich, in binnen- en buitenland, een kring gesloten van hen die in zijn werken leering hebben gevonden of prikkeling tot eigen onderzoek. Het kan ons Nederlanders, in 't algemeen niet philosophisch aangelegd, een aange name gedachte zijn, dat deze Nestor onzer wijs begeerte, de meester in de zielkunde, tegelijk de groote en goede mensch, die ijverde voor een betere internationale ver standhouding, tot ver over onze grenzen onder de eersten wordt gere kend. F. Bacon, de vader der engelsche wijsbegeerte, heeft het fiore woord gesproken: Over ons zelf zwijgen wij." Kant heeft het opgenomen als motto voor zijn hoofdwerk, Heymans heeft ei' naar gehandeld. Eens, toen wc hem met een bundel stukken, van vrienden en leerlingen afkomstig, wensehten te eeren, dankte hij daarvoor on zond ?ons den herdruk van een zijner voornaamste werken. En in 1922, toen hij in liet duitische internationale verzamelwerk ,.l)ie l'hilosophie der Gegenwart in Selbstelarstcllurigen" ecu ovorxichfc gaf van zijn philosophisch werk, gebruikte hij, anders dan de anderen, van do 52 bladzijden slechts -een halve om iets over zijn leven en zijn ontwikke ling te zeggen. Het was hom altijd om do zaak en zoo al om de persoon, nooit om de eigen persoon te doen. l Wanneer men met den duitschen chemicus Ostwald de groote wetenschappelijke mannen indeelt in klassieken en romantici, dan behoort Heymaiis zeker tot do klassieke denkers. Er is maar n roep over de helderheid van zijn uit drukking, de konsequeritie; van zijn redeneering. Door alles loopt n lijn, hij blijft zich zelf gelijk. Eenheid van methode, de empirische, in de weten schap en in de wijsbegeerte Dat is het uitgangs punt. Eenheid van alle werkelijkheid in het .allesomvattend Wereldbewustzijn: dat is als laatste onderstelling de slotsom van het onderzoek. Het is het psychisch monisme. Omtrent die eenheid van lijn in eynians' ?denken (men noemt het wel zijn rechtlijnigheid") bestaat nog veel misverstand, /oker, Heymans zoekt overal het konstante, wet- en regelmatigheid, het blijvende in on door alle veranderingen hoon, terwijl toch onze ervaring do veelvormigheid en de groote verjfndorlijkheid van alle dingen leert. Heymans is monist en do ontwikkeling van ?deze eeuw schijnt meer naar pluralisme of plurifor miteit te neigen. Het is hiel niet de plaats om deze tegenstelling uit te werken. Maar wel mag er op gewezen worden, dat Heymans geen leege afge trokken eenheid bedoelde met zijn psychisch monisme. Tot het laatste toe heeft hij zich tegen deze opvatting geweerd. Men heeft getracht zijn wijsbegeerte als een eenzijdig Intellectualisme op te vatten, zijn onderstelling van een alles omvattend Wereldbewustzijn gelijk te stellen met de bewering dat al wat is niets anders dan Intellect zou zijn. De waarheid is, dat Heymans ha het bewustzijn altijd de drieëonheid van kennen, voelen en willen heeft gezien en dat hij deze drie St. Jolin Ervinc: ,.l>e Eerste, Mevrouw Fraser," Nieuw Biedcrlanclsch Tooneel MET dit stuk heeft het Nieuw Nederlandsch zijn lustrum niet gevierd, het werd aan Chrispijn overgelaten. Het behoort tot die minder pretentieuze comodios, waarover ik in mijn vorige kroniek schreef, en die Chrispijn over het algemeen gelukkiger regisseert dan Haalborn zelf. Do over het geheel stellig geslaagde opvoering van dit ondankbare, althans zeer licht te verspelen stuk heeft dat opnieuw bewezen. Er zij 11 vele zwakke; steeën in dozen ..roman van een gezin", die zich van het begin tot het einde afspeelt in de woonkamer van Mevrouw Eraser; en dat ook getroost kan doen. aangezien hot geheelo conflict op toevallige oogenblikken uitgepraat" wordt en men op de manier van het oude tooneel wel zorgt, dat de kamer ..leeg" is, als het op een gesprek onder vier oogen aankomt. Die scènes zijn er vele, aangezien de eerste Mevrouw Fraser een niet bepaald gesloten natuur is en er altijd wel een paar volwassen kinderen, een huisvriend, haar gescheiden man of diens tweede vrouw, ook niet op haar mondje gevallen overigens, om haar heen zijn. De inhoud van die gesprekken is soms bloote conversatie, men spreekt veel over uit visschen gaan, over schouw burgbezoek, er wordt allerrijkelijkst getelefoneerd, men is zelfs, ook buiten de huwelijkshistorie om, verkeerd verbonden," wat alleen maar dient om het grapje te plaatsen, dat er tegenwoordig in hot concertgebouw zooveel boksmatches worden gege ven. En tusschendoor liggen verschillende scènes a faire" mot het doel om de tweede mevrouw Fraser de bons te geven, waarop het dan zoo klaar als oen klontje; tussclu-n de eerste mevrouw Fraser on haai' eM'iii^szins pantetiïe-lig aangclcgdeii man we-er in orde moet komen.... op den duur overigens. Want als er na de pauze hoeren critici mochten opstappen on heengaan mot hot idee. dat /.e het nu wol weten, dan zouden die bij uitzondering don volgendon morgen loolijk op hun nous kijken als zij lazen, dat mevrouw Fraser er absoluut niet maar zoo voor te; vinele-n w.'is om ele-n man. elien /.ij neig stooels liofhael, maar nog beteT ki'iii/r. het ,,reve;nems a nos moutons" zemele-r beie-teeleK'tiini; te' late'n uitspre'ke'ii. In oen formaat aan/ook wijst /.ij he-m feirmoe'ïaf on in elo alwe'elcr alle-rnit voe-rm'st e ee>nside-rans elaartoc stijgt lu-t stuk tot, een te venvii ne-rgens bereikte boogie. Te-r gelegenheid van elo/.on hortremw, die mot elo vijfentwintig jarige bruiloft zou samenvallen - l win! k-; j.'uir eerste, vijf jaar 1\veeele> .Me'vremw Krasei - - weinit hier ])sye-he>le>giseihe' huwe>lijks-e>t hiek gedreven, die me'n thans zelde;n. e-n te wielen, meer op ons tooneel hoort. Hun verhouding wordt intlenlaad op euiderwotseho. knappe wij/.e; e-ens grenulig gesaneerd." Do l'emten van Kivino's natuurlijk" teionce'l: elo ka.rre'Vrai'hte'n eonvorsa.t ie!, worden hier zijn dougde'ii: ejen fijne humane', boeiende; ontrafeling van 0011 liefde, elie nie-t dood, maar wel beschadigd is, ejn e-e-rst e>p ele-n duur - maar dan zonder twijfel he'rstelel kan wordon. Deze eerste Movremw Fraser, moeder van vol wassen zoons on woldra grootmoe-eler, is een vrouw elie men mi-t e;e-rbie:el moe-t lie-1' he-bbe-ti. Kr is finesse in elit be-langrijke karakte-r. /ij is gevnszins geiidealisoerd. Want be-halve; ele; inielele-le-n. waarnaar zij grijpt enn he't elen-I te hoilige-ii. is zij geens/.ins onge; veu'lig voe>r h<_;t feit elat zij e'e-ns Laelv" Frase:!' zal kunnen heete.-n, noch eieik voor ele paarlcn, die aan hot e-ind van he't de-relo beelrijf weirele'ii .,b«;/.orgd'' e'H he't vorme)e;ele-n we:t(ige-n, elat he>t onverwachte slot der ceimodies neig wol eleieir e-on aneler besluit" ge-ve)lgel zal we:reli-n. /ij is ook geen. heldin, zij hoeft ele- se-he-ieling e-n haar plaats maken voed- e'e-n jong. gevoelloos ge-neilzoe;kste-rt je; in<;t waardige; te'loursl elling geelrage-n en zie-h geheel aan elo opvoeding van haai' in ke-nnelijk te ruime eipvattingen greiejtgeweirdeii zoona gewijd. In de verhouding, de beschermesnde, maar wat kwajemgonsachtige liefde van deze zoems tegenover hun moeder, ligt menig fijn trekje, zij het ejeik dat men de zeer tegengestelde karakters de;zer zoons en het dreigend huwelijksconfliet van de-n oudste;, dat ze>e> terloops, mot behulp van een kind op komst, oeik maar opgelost wordt geneigd is als oen te geforceerde en ter zake niet dienende e>nderverelee;ling van eon toch al niet al t o geconcentreerd gegeven te- verworpen. Men moe;t dit stuk gohoel roiielemi Mevrouw Fraser zien, men moot allo détails van de;zo lange re>l volkomen uitspelen, zooals Magda Janssons, elat dit keer e>p onovertroffen wijze dooel, emi van daaruit de; andere, niet van banaliteit vrij te])leiten rollen te; kunnen waardee're;n. Haar gescheiden man is ee-n vrij zwakke; 011 vooral hulpbehoevende figuur van het tweede plan, al bracht Chrispijn niet zijn wonderlijk talent voor natuurlijk leven. hem op het eerste. Er is niet zooveel verschil tusschen deze heer-in-zijn-tweede-jeugd en elen juwelier Durand, van wien Cees Laseur onlangs een even meesterlijk karakter maakte. Maar wat voor elen Fraiischnian in een avontuur en een maitrosje ad hoc kon verloopcn, betaalde de, Engelschman met een ongelukkig huwelijk, waar aan hij zelf niet eens een end durft maken. De eerste; Mevrouw Fraser moet dat voor hem de:>en en zij vocht met haar rivale op leven e;n dood, me.-t midde len, elie; in elk ander karakter (e-n grovere opvoering) ele; gedachte; aan e>nf oe-laaf bare; e'hantago niet haelelen kunnen verdrijven. A la guerre; comme a la guerre' indozon tusschen vremwen uilge-ve>chteii huwolijksstrijd ! Er wordt hier iimne-rs gebruik ge-maakt van uilge-hoorele; die-nstme-isje-s, gnuivi'iiel ele>e>r e'e-n huisvriend elie'ii Fle>r ele la lioe'he als e-e-n Hicrduitselie-r spee-lde; aangobrae-hte; se-handaa.lt je-s; ele tot klikke-n be-i'eiele tole'foon is als ei'iiige- inale-n divigvnd van ele' haak gowe-e-st e;n or te'lkons deien' een be-zwie-htenele;, ge-ha.n«lschoe'ndo. hanel van de.-twcode Mevrmnv Fra~e-r we-e-r oi)ge-le;gd, VeVir eleze; laatste e;rin loe-ste-nit. he-e-n te gaan e-ii de; e-e-rste-" ha-ar na elie groote- se;ène. minder hielylike;. maar uit elen gi'enul van haar hart na roept: Ik hoop elat het ve-relómd hard voe>r je is ge;we-e-st." \Vaarop eloek. In ele'/,e twoe-ele- Me-vremw Frase-r is Krvine- wel hi't /.wakst ge-.we-e-st. (Hl banale- tyi>is(e'ii-ty|>e> is Lreeii |>eirtunr in e-e;n probleem-stuk «.Is elit. .Met, haar komt een se-haMelaal-e-le-nn-nt binnen, elat e-e-n stuk als elit voor e-e-n geie-elele-e-1 (e-u als zoexlanig I liet veieir ele eorstc na;: l .') t e'ge-M ele l','nge'lse:he- eelii .se'he'iilingspreie-e-elure; ge'i'ie-lil - bete'i' hael kunne-n e'ou|ie-i-re;n. \\"ant eloor haar worell ele situatie; we-l hee'! een voileliu. Ke-ti nrn'ii'i tit/i//'/ moe't niet op een konne-li.jke' ve-r.gissing be-rusle-n. Als Ervino het L;e-val van ele; 'r\\'e'eele' Me'vrouw Tan<[Ut;ra.y''" elie; men zie'h van Klse- .Mauhs' eTe-at ie; zal he-rinnei'en - nu e n >k eens va.n elen k;mt ele-s mans w i ie Ie; belie-hten, elan had elaar ten'h oeik wel ie'ts nie'e:r ,Me;vrouw Taii<[iie'i'ay geteeke;nel kunne-n zijn e;n. niet i'i'ii O Ye-s Kittv, elie; haar gunsten ve;rde;e;lt tussi'ho.n e-e-n a.s. markie'S (waarom?) e-n ele;n heifelanse'i'" Keieleilpho (e)])iüe'uw waarom!*), lle-t, was voiir M ie'p va l ele'n Hei'i;'^een el:i;ikbare' taak.in dit stuk op te; troele'ii. elat. ge;h(;i-l e-n al e-e-n oonspiral ie; te'i;'en ete'Ze; Klsie- was. en elat neig wel te;] ke;ns nadat men op he't tooneel juist weer e;e-ns fijn ove-r haar n an het re)elde;le-n sle>eg. Juist elaai-om hael men veieir ele/e; rol naar ee'ii gere»eit ine-e-rele; ae-trie'e^ moe'leu eim/.ien, elie- nie't met e-e-n gille-rig ste-mme;tje e;n e-e-n balm.-ise[uó-e:e)st imm zelfs elemt ite;rlijke-n inelruk beelie.'i'l'. l-!n uiterlijk liael elit toe-h e-e;n eianie;(je inoe-te'U /.iju met \vie; .Me'tieei' l-'i^ase-r immers ook al op he-t punt enn in ele-n aele-lstand vorhe-ve-n te weirele-n, zooie-ts schijnt in Knge'lseh<; stukken nu e'e'ii.'iiaal te; liie)e'l<-n vexirkeiiiie-ii le-galite-r in e(e>n <-cht kon ti'e-elen. Al vergiste; ele goeelo man zich elan ook de.-orlijk. . . . in zijn Xie-lkunele e>nele;rse-heielele-. In eivoroe-nstomming elaarnie-e hei't't hij drie kenmerken ge'iionie-n als gronelslaL;' \'oor ele meie'eliim' van ele voi-schille-nelo te-miie-rame-nte;n of karakte-.rs. \\'iiziclj in de ee'iihe-ielsle'e'i' van he-t ])sychis''h monisme' nie't kan vinelen, weinlt misschie-n aangotrokke-n ele>or de; veolvormige te-nipe-ranie-nte-nle-e-r. De/e leer hoeft in eins land van al wat Ilevm.uis gaf wel hef mee'st be-koiielhe-iil e-n inste-mming ge;\ <>nele;n. .Maar nu. oneler elen e-erste-n inelruk \'a.n ems \ erli<'S. nu ele te>t hut einele toe- we-rkzaine- ge-e-sl rust, vrage-n we1 nie't wat e-i- van zijn we-rk zal weirele-n. Na.ar zijn \ooi'be'elel we'rke; ie-ele'i' aan hel zijne, zeieilang hot d;i.g is. l!) l-'obriiari KÜK T.J. 1)10 150EU.