DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 15 MAART 1930 Uit het leven van Gasi Mustafa Kemal door Dr. Jan Romein Tnsschen Europa en Azië*) STAATSMAN en politicus, priester en geeste lijke, dichter en literaat kortgeleden is er, naar aanleiding van een bespreking van Zweig's .?Joseph Fouché" nog eens op deze, voor de psychologie van groote mannen" zoo vruchtbare onderscheidingslijn gewezen. Arthur Sehnitzler moet ze in een boekje Der Geist im Wort und der Geist in der Tat" tegenover elkaar gesteld hebben, daarbij staatsman, priester en dichter als positief type" van de negatieve" politicus, geestelijke en literaat scheidend. Men komt verder, naar onze meening, wanneer men de weinig-zeggende en zelfs eenigszins misleidende tegenstelling: positief-negatief, door scheppend en niet-scheppend vervangt, of nog juister door: waarde-scheppend en niet-waarde-scheppend. Ziet men dezelfde tegenstelling niet van het resultaat, maar vaa de persoon uit, dan is het die tusschen roeping en beroep. Wie deze definitie van den staatsman als waarde-scheppend politicus (en dus van den priester als waarde-scheppend geestelijke, en van den schrijvenden of dichtenden kunstenaar als waarde-scheppende literaat, waaraan men nog den geleerde als waarde-scheppend man-van wetenschap toe kan voegen) ? wie, zeg ik, deze definitie aanvaardt, zal er niet aan twijfelen, of Mus tafa Kemal behoort tot de staatslieden en niet tot de politici de waarde, die hij schiep is het nieuwe Turkije. De tegenwoordige president van de Turksche Republiek wordt dit jaar vijftig, een bescheiden leeftijd nog voor iemand, wiens leven zoo overvol is als het zijne, en die in dat leven zoo veel tot stand gebracht heeft. Want de woorden Turksche Bepubliek" zijn gemakkelijk neergeschreven, maar juist dat we ze nu, als een onbetwist feit en als iets gewoons al, kunnen neerschrijven, bewijst misschien meer dan iets anders, hoe snel de wereld in de laat ste twee generaties bezig is te veranderen. Toen Mustafa nog jong was de naam Kemal, dat de voortreffelijke" beteekent, heeft hij, als grap en ter onderscheiding van een leeraar er bij gekregen, die ook Mustafa heette , en zijn vader en moeder erover redetwistten of hij naar de gods dienstschool of naar een wereldlijk opleidingsinsti tuut moest ? toen Mustafa nog jong was, heerschten de sultan-kaliefs nog zoo goed als onbeperkt over het Osmaansche Kijk, want de constitutie van 1876" werd later weliswaar de hefboom der jong-Turksche Revolutie, maar was destijds als wassen neus bedoeld. En nog tot 28 October 1923 toe zou het duren, toen de eens zoo machtige sultan allang tot een alleen-maar-kalief verbleekt was, en Mustafa allang zijn titel van gasi"- de over winningsrijke" droeg, vóór hij zelfs tegenover zijn vertrouwelingen met zijn plan voor den dag durfde komen, de Republiek te proclameeren. Een aantal hunner noodigde hij toen op zijn villatje in Tsjankaja bij Angora daaronder IsmetPasja, Fethi Bei, Kiasirn Pasja en onder dien maaltijd zei hij plotseling: morgen zullen wij de republiek uitroepen." Op deze ongewone wijze moest Kemal, die zijn Turken kende, zijn laatste politieke plannen onthullen. Zóó sterk waren de bindingen" met het oude onder hen. maar zóó sterk was ook deze man, dat hij toch zijn plannen door kon zetten, tot hij was, waar hij wezen wilde: bij de moderne Turksche nationale republiek, die hij oprichtte op de vermolmde vesten van het laatmiddeleeuwsche, inter-nationalo Osmaansche Uijk. Want dat juist is Kemal's beteekenis als staats man, dat hij beter en eerder dan zijn vele landgenooten, die eveneens naai' een verandering haakten, en die óók daarvoor naar W.-Ktiropa zagen, begrepen heeft, dat het nationalisme de eeiuge kracht was, die de Turken bijeen houden kon en tevens, dat hij de niet-Turksche rijksdeelen dan ook rustig aan hun lot moest overlaten - -? dit laat VAM nELLElS TABAK ste vooral in tegenstelling tot den romantischen Enver Pasja, die zijn leven lang van een onmogelijk herstel van het Osmaansche Rijk gedroomd heeft. Hoe en wanneer de gedachte aan een nationale republiek in Mustafa Kemal zelf gerijpt is, is niet zoo gemakkelijk te zeggen. Als n staatsman den bijnaam van den Zwijger" verdient, is hij het, mér althans dan die andere staatsman, naar het schijnt, die een 350 jaar geleden ook uit een boven nationaal rijk een nationale republiek gesneden heeft. Zijn mede-scholieren op de militaire school te Saloniki Mustaf» Kemal werd voor den offi ciersloopbaan bestemd vroegen hem eens, wat hij worden wilde: iets" was het laconieke ant woord en ze kregen er niet meer uit. liet was trouwens zijn gewoonte niet met zichzelf bezig te zijn. Hij las en dacht zakelijk en onpersoonlijk, net als Lenin, de eenige staatsman, met wion hij zich in vasthoudendheid van doel laat verge lijken, al gaat deze hem in oorspronkelijkheid ook verre to boven. Met Lenin heeft hij ook gemeen, dat hij alles eerder deed, dan zich op den voorgrond dringen. Aan de jong-Turksche Revolutie van 1908 nam hij wel deel het kostte hem zelfs een, achteraf nuttig gebleken, verbanning maar welke Turksche officier, die zich respecteerde, deed dat niet? En bovendien, hij deed het op een afstand, had critiek, liet rustig sultans, ministeries en parlementen tuimelen; ook wien hém soms critiseerde, liet hij betijen. Aan een van de heeren, het was Dsjemal Bei die het destijds ver brachten, gaf hij, toen deze hem een artikel had laten lezen, dat hij tot zijn eigen verdediging ge schreven had, den wijzen raad: laat je niet door de tegenwoordige mode meesleepen om je tegenover iederen idioot in het juisle daglicht te willen plaatsen. Ware grootheid bestaat daarin, niemand naar den mond te praten, niemand zand in de oogcn te strooien, alleen dat voor oogen te houden, wat voor het land werkelijk noodig is en rechtuit op je doel af te marscheeren." Hij las en dacht en wachtte zijn uur af. Zijn uur kwam: dat was niet 1908, ook niet de Balkan-oorlo gen van '12 en '13, maar in de Wereldoorlog. l)e eerste roem, dien hij zich verwierf, was bij de ver dediging van Gallipoli. Generaal llamilton had al geseind twee minuten van de overwinning af." Twee minuten later was de landing mislukt en Kemal berichtte het aan den opperbevelhebber, Liman von Sanders, en liet hem zijn. stukgeschoten horloge zien, dat den doodelijkeri kogel had opge vangen.... Bestaat er een toeval in de wereldgeschie denis of niet? Het triumviraat Enver, Talaat en Dsjernal rekende vast op een Duitsche overwinning. Kemal Pasja niet: hij wilde wel van .Europa loeren, maar heeft et- nooit voor in aanbidding gelegen, wat hem later te pas zou komen; toen men in Konstantinopel al dieper in het Duitscho vaarwater verzeild raakte, legde Kemal, midden in den oorlog, ostentatief zijn kommando over het leger in het Oosten neer: niet veel minder dan open rebellie, en het kwam alleen, omdat het land Turkije heette, dat hij toen niet voor den krijgsraad gedaagd en doodgeschoten is. Zijn uut- had kort geduurd. Maar nog eens zou het slaan. De oorlog was verloren. De Grieken kregen omdat de mogend heden het Konstantinopel niet gunden, half Klein-Aziëtoegeworpen. Als alle groote staatslieden. vond Kemal de eenvoudigste oplossing: de oenige realiteit, die te midden dei1 puinhoopen en tegen over alle elkaar kruisende plannen nog bestond, was het Turkenvolk in het hart van Klein-Azië: de rest was .Middeleeuwen, droom, voorbij. Daarheen dus. Tegelijk was hot plan echter zóó koen, dat hij er bijna niemand iets van durfde zeggen, .Men zou hem voor gek verklaard hebben: tegen de gealli eerden gaan vechten;" Met vijf vertrouwde offi cieren ging hij scheep, den loden Mei 191!) op het stoomboot je, Itvcbuli" - mei koers naat1 Sjuusun in Klein-Azië, aan de Zuidkust van do Zwarte Zee. In de vier jaren '19 en '2:! beeft Kemal zich een wereldtiaam verworven, maar hot zijn vier jaren vau onbegrijpelijke en onbeschrijflijke in spanning geweest. Ik hel) hot woord ..geniaal" met opzet tot dusver vermeden: op de/.e jaren van zijn leven kan men hel echter toepassen zonder vrees voor overdrijving, l lij scheen alles uit niets te scheppen: een leger, een partij, een ..nationaal pakt," hot begin oonor nationale vertegenwoordi ging, een stad zelfs Angora, de tegenwoordige hoofdstad. Maar dit is schijn: de ..revolutieMustafa Kemal makende doortastende minderheid" spookt slechts in leekenhoofden rond: de kamerverkiezingen van '20 in Konstantinopel bewfjzen het ook: de natio nalisten waren er ver uit in de meerderheid. Ook Kemal had een mandaat, maar hij hoedde zich wijselijk er heen te gaan, instrueerde in Angora de nationale fract ie. Toch was Kemal nog tang niet aan zijn doel. Hij had nog de geallieerden tegenover, de sultan tegen zich eri de Grieken uog in het land. Toeu hoeft de domheid van Europa hem geholpen: wat er nog aan Turksche energie onbrak, heeft het tractaat van Sèvres eind Mei 1920 aangevuld. Lawrenco zei het al in de Times" destijds: .?Het heele document is niets dan een getuigenis van de hebzucht der overwinnaars." Maar, als zoo vaak. werd de hebzucht der overwinnaars de redding dei overwonnenen. Sèvres bracht Rusland en de Mohammedaansehc volken van liidiëaan Kemal's kant, en al heeft hij zijn oorlog tegen de Oriehei) alleen moeten uitvechten, die steun gaf toch den Turken de onmisbare overtuiging, dat hunl.eidei goed gezien had. Einde 1020 was de zaak der ge allieerden, in het. Nabije Oosten hopeloos verloren. Griekenland, werd in den uiterst-haehelijkeii en bloedigen 14-daagscheii slag bij Zakaria - 24 Augustus '21 verslagen.,alleen omdat Kemal er in geslaagd was ook hier dringt een vergelijking met Lenin zich op de bevolking zelf voor cle zaak te interesseeren. ,..lederen, tot tien laatst c u boer toe, moest zich" heeft hij gezegd ..be schouwen kunnen, alsof hij een bijzondere op dracht had, en de redding alleen van hem afhing.' Het lukte. Frankrijk boud het eerst in -? 2(i Oetober 1921, verdrag van Angora. -?Ken klein jaar latei' rukten de Turken Smyrna binnen, en Kemal's doortastendheid, of liever, de weigering der Dominions opnieuw oorlog te voeren, maakt e, dat ook Kngeiaiul het opgaf; de wapenstilstand van Mndania word zelfs de aanleiding voor Lloyd (ieorge's val: de laatste van de ..wereldrechters' verdween. De politici hadden liet afgelegd tegel) den staatsman. 20 November 1922 begon de eindeloozo vreitt-seonferentie van Lausanne. Zij duurde lang. maa.i zij bereikte ten slotteook den eersten vrede na don oorlog, die niet gedicteerd, maar waarover onder handeld Werd. .Mustafa Kemal had zijn hoog.- doel bereikt: een vrij, nationaal Tuikije. Over dat doel heen is hij nooit gegaan. Hij was en wilde nu U anders zijn dan een dienaar van zijn volk. ..en daarin- zoo besluit voii Mikusch zijn voortreffelijk boek - uut ook het geheim van zijn slagen." *) Naar aanleiding van Hagobert von Mikusch. Gasi Mustafa Kemal, Eine. Lebensgesohichte. Paul List Verslag Lpzg. 1929. BERGT UWEN INBOEDEL BIJ VOORGENOMEN VESTIGING IN DEN HAAG OF IN HET BUITENLAND BIJ DB FIRMA BATENBURG & FOLMEK TE 'S-GRAVENHAGE,HuiJGENSPARK22 TELEFOON l 1030 EIGEN GEBOUWEN. Bespreking kosteloos 8PBO. BlNNENL. EN INTERN. TRANSPOSTER