X2 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 28 FEBRUARI 1931 No. 2804 No. 2804 DE GROENE AMSTERDAMMER VAN 28 FEBRUARI ..'H DRAMATISCHE KRONIEK door Henrik Scholte Tollens gewroken 1) EB is weinig voor noodig om de afhankelijkheid te bewijzen, waarin het geschreven drama tot het gespeelde staat. Wat de tooneelschrijver doet, zoo hem niet een puur-litteraire en op dien grond reeds zeer on-dramatische ambitie voor oogen zweeft, is in wezen gelegenheidswerk: een nationaal repertoire wordt bepaald door den stand van het nationaal tooneel. Men hoeft het geschreven drama nog niet met het scenario" van de film te vergelijken om het voor litteraire overschatting te behoeden. Het is de praktijk van het tooneel van zijn land en zijn tijd, die den too neelschrijver den aandrift tot zijn werk geeft. Wat bij een vers, een novelle juist uit den booze is: de gedachte aan het gedrukte en uitgegeven product, dat juist vormt, mutatis mutandis, de voor* naamste bron van inspiratie voor den tocmeelschrijver. Hij schrijft zijn werk, wetende dat eerst het forum der opvoering daaraan leven en inhoud zal geven. En er zijn gevallen te over, waar zelfs een zeer nauwe, persoonlijke verhouding van ge schreven tot gespeeld werk voor den schrijver de vruchtbaarste resultaten afwierp: werden niet in de Grieksche tragedie en den Elisabethaanschen bloeitijd stukken ,,op bestelling" geschreven, op den dag af geleverd", schreven niét Ibsen en Strindberg als Heyermans met de /roep, haar samenstelling en haar capaciteiten, voor oogen? Door het gemis aan voeling met de praktijk is menig tooneelstuk in de serre chaude" der litteratuur om hals gebracht. En hoe zouden wij in ons land op dit oogenblik een tooneelschrijfkunst van eenige beteekenis kunnen verwachten, waar het tooneel-zelf den toeschouwer, waartoe óók de tooneelschryver behoort, vau teleurstelling tot teleurstelling sleept? Er is in ons' land een groepje miskende genieën, dat onder den naam van Bond van Nederlandsche Tooneelschrijvers" elkaar op tragi-komische wijze de pennevruchten pleegt voor te lezen, welke zonder den bezielenden adem der praktijk, het tooneelleven, ontstaan zijn in de kraamkamer der Hope. Er is, omnium consensu, maar n tooneel schrijver, die in den laatsten tijd ons tooneel met eenig werk van beteekenis. zij het van kleine (en uiteraard kleine!) structuur verrijkt heef t: Defresne, man van de praktijk. En ik geloof niet, dat het te boud is om te beweren, dat men op grond van de meerdere praktijk, die deze schrijver de laatste twee jaren gehad heeft, de verwachtingen over .zijn eerstvolgend stuk Cagliostro", waarvan blijkbaar de opvoering niet door crisislasten zal worden verhinderd dubbel hoog kan spannen. In de lucht der première en de knepen van het ???vakwerk'' is toch alleen maar dat werk te gronde gegaan, dat aan werkelijk tooneel te kort schoot wat het misschien aan litteraire schoonheid teveel had. * * * Aan de gevaren der litteratuur" is het drama van den als tooneelschrijver debuteerenden novellist Albert Heiman, dat mij dezer dagen onder oogen kwam, dan ook geenszins ontkomen. Dat ik toch voor dit boek een lans zou willen breken, juist op grond van het hier voorafgaande. Vindt zijn reden in de omstandigheid* dat hier m.i. op zulk een plotselinge en verrassende wijze een sterk en eerlijk, in wezen dramatisch talent, op den voorgrond treedt, dat slechts daar op de litteratuur terug greep, waar op grond van een .gemis aan routine, op grond ook van een uit de practijk van ons tooneelleven verklaarbaar gemis aan vertrouwen in de scenische illusie moeder litteratuur" voorschotten verleende, welke het stuk by eventueele opvoering onnoodig duur zal. hebben te restitueeren. Zoo ongewoon groot is echter het dramatisch perspectief, dat dit debuut opent, dat juist een toetsen aan de praktijk, juist een noodzakelijke desillusie, hier m.i. zuiverend zou werken. Ik heb bij het vele werk, dat men van debutanten in handen pleegt te krijgen, nog nimmer zoo sterk den indruk gehad, dat hier een natuurlijk talent op den weg naar een zeker succes is en reeds op het oogenblik vele studeerkamer-producten van pretentieuzere dramaschrijvers" achter zich laat. Wat Albert Heiman in de laatste plaats bedoelde te schrijven, was een historisch, laat staan een nationalistisch drama. De overwintering op Nova Zembla, door vader Tollens op de wijs van het Wien Neêrlandsch Bloed" uit volle borst be zongen, was voor hem slechts toevallige aanleiding. Voor hem zijn de Hollanders, die in het behouden huys" in den poolnacht bijeen zitten, identiek met al die menschen, die door het lot in een geforceerde en verschrikkelijke situatie bijeen gedwongen en bijeen gedrongen zijn. Hun groepeering is toevallig en veelzijdig, jong naast oud, held naast lafaard, puritein naast levensgenieter. Naar lijf en ziel in de boeien van het ijs", gelijk de rethorische, maar hier op de keper beschouwde uitdrukking luidt, zijn zij gedwongen kleur te bekennen. In een ver hevigden vorm ontwikkelden zich hier om het onvaste licht van een enkelen vetkaars conflicten en hartstochten, welke in het dagelij ksche, nietgeforceerde leven diffuus en onopgelost blijven. Bekentenissen, die men aan den huiselijken haard" zou kunnen ontwijken, nederlagen, die in het ijdele en vrije leven niet beleden zou hoeven te worden, staan hier onder den dwang, die mensch tegenover mensch, waarheid tegenover leugen onthult. En als deze menschen menschen in den allereigensten zin van het woord later, door het lot vrijgelaten, door de nieuwsgierig te hoop geloopen thuisblijvers gefêteerd, aan dien geenszins tot eerlijkheid dwingenden huiselijken haard" zijn teruggekeerd, maakt het besef der werkelijkheid plaats voor de leugen der herinnering. In de herinnering vermoeit en romantiseert zich de doorstane ellende. De zwakheid van den zinnelijken Heemskerk, de zielsnopd en de doodstrijd van den puriteinschen Barentsz worden bij stil zwijgende conventie andersom gepraat, Het boek", dat Gerrit de Veer over de beroemde" tocht uitgaf, het boek, dat zijn eerste litteraire succes" beteekent en hem de wegen des maatschappelijken levens opent, het boek", dat in waarheid de reden is, waarom het heldenvereerende meisje van. hem, den man, die er bij was", gaat houden en hem bij het schrijven hielp", dat boek" is het ten. slotte wat de noodtoestand des levens heeft opge leverd! Voor Heemskerk is het.... bevordering tot schout-bij-nacht", voor dokter Vos, thans professor" Vos.... de bewuste vlucht in de hypocrisie, voor Andries* den kok, die later voor de soiree" in het 'vrije Nederland van te geringen , .stand " geacht wordt en daarom maar niet gevraagd is.... de onbewuste, botte leugen en de vlucht in de platte genietingen van den havenkant. Hij heeft een vrqolijk zeemanslogement geopend. Hy had het Nova Zembla" kunnen noemen. Onze Lethe is een dichtgevroren zee", zegt de professor litterair. Een stomme hond is de eenige stille getuige" bij dit in een walm van leugen optrekkend napraatje". .?''?. * ': * '?'??:.? ..;... ' * ? ? Neen, een historisch" drama is dit niet, ook al heeft Heiman voor de eerste twee bedrijven een exact gebruik gemaakt van de historische jour nalen (Tollens' materiaal!), ook al heeft hij zijn dialoog dien gedragen, maar geenszins archa seerenden vorm gegeven van het XVlIe eeuwsche Nederlandsen. Strak en koelom de figuren en hunne handelingen heen is hier de noodzakelijke dialoog getrokken. Hij leeft, met de figuren, tot de geringsten toe. Goede tooneelspelers zouden aan deze twee eerste bedrijven, in het behouden huys" en aan de Laplandsche Baai, waar het kleine schip afvaart, met het lijk van Barentsz en de slechts geleende" koopmansgoederen,?hun hart kunnen ophalen. De klare, gevoelige nuancen, waarmee hier een ontzettende situatie met de eenvoudigste middelen gecreëerd wordt, zijn honderd procent tooneel, omdat zij honderd procent leven zijn. De litteratuur komt echter met de derde acte. eigenlijk reeds aan het slot van II. Het was zoozeer de bedoeling van Heiman om gén historisch stuk te scheppen, maar een drama in het jaartallooze tijdperk der fantasie", naar de aanwijzing luidt, dat hij zich liet verleiden tot een vondst", welke het stuk breekt en juist de tijdelooze" werking schaadt. Het derde bedrijf speelt namelijk in onzen tijd,.... omdat het ook in onzen tijd had kunnen spelen! Die gewilde draai breekt het drama in tweeën en schaadt beide helften. Als Hetman een oorlogs stuk, met eenzelfde, door het noodlot geschapen situatie" tals Joumey's End" b.v.) had ge schreven, als hij - om by zijn, onderwerp te blijven de Nobile-groep genomen had of, als in Duitschland Rudolf Göhring, de Zuidpool-expeditie van Kapitein Scott, dan zou zijn stuk in het derde bedrijf zooveel sterker gestaan hebben. Juist omdat hij tijdeloos" en algemeen-menschelijk had willen schilderen, zou niemand bij een van deze laatste onderwerpen uitsluitend" aan de XXe eeuw ge dacht hebben, evenmin als thans in de twee eerste bedrijven, de lezer zich van de historische nauw keurigheid van het jaar 1504 overtuigt. Maar als hij thans 1594 stelt tegenover 1931, dan bereikt hij juist wat wij had willen vermijden: niet de som van beide perioden, maar het verschil, de afstand. Niemand denkt bij Hamlet" aan de historische legende, die meen ik ergens in 500 n. Chr. speelt. Bij den Hamlet-in-smoking was juist de belache lijke kleineering gelegen in het feit, dat wij het ook op onze dagen" moesten betrekken. Een Hamlet" echter, die voor de eerste helft in een tamelijk tijdelooze atmosfeer speelt, waarbij de historische tijdsbepaling niet meer dan toevallige keuze is, maar b.v. na den dood van Polonius als fascist optreedt, wordt op z'n best een geparodi eerde zedepreek. Als die derde acte van Over wintering", ondanks het feit, dat zij toch reeds zwakker en ietwat naief-satyrisch geschreven is, zich' had afgespeeld aan een schouw, waarop desnoods Delftsch porcelein en Waaronder desnoods een rek met gouwenaars gestaan had, dan had ik, mér dan thans, in de tijdeloosheid en de groot heid van het werk van Heiman geloofd. Thans zou een opvoering moeten bewijzen of de litteraire truc" van dezelfde soort, die hij in zijn stuk wilde veroordeel en! ??toch dramatische over tuigingskracht genoeg zou kunnen bezitten om met de sterke en zuivere kwaliteiten van het z.g. historische gedeelte in tijdelooze harmonie te zjju. . .1).Albert Helmin: Overwintering" spel in drie bedrijven. (Nijgh en v. Ditmar's Uitjivtra-Mij., Rotterdam, 1931). CAPI Onzi *Btelala afdatling Amateur-kinematografie stut onder («Idlng van J O RIS l V EN S. Vraagt gratis boakja; Filmen kan iedereen" Catalogi am. op aanrraga I1S Kalverstr. Mam G. > ?« BIOSGOPY door L. J. Jordaan Kunst im Kafig E. A. Dupont. Menschen Rerabrandt-Thcater verbeelding van den mensch en zijn primitieve hartstochten in al hun ongebreidelde wreedheid. De motieven: de stormende mensch en de stor mende natuur, heeft hij hier herhaald, maar be langrijk zuiverder en eenvoudiger. Het drama a grand spectacle van den ondergang eener groote passagiersstoomer, dat aan Atlantic" zulk een im HOEVELEN hebben oogen, zonder nochtens te zien ooren zonder nochtans te verstaan ? Hoevelen, die ontroerd en diep getroffen zijn door het openbloeien van een bloemknop, gaan voorbij aan het groote wonder, dat zich voltrekt in de geminachte bioscoop? Of is het geen mysterie boeiend, onbegrijpelijk, ons diepste innerlijk rakend : dit worstelen om den eersten levensadem eener nieuwe kunst? Eener kunst, die zich hijgend, moeilijk, maar onmiskenbaar levend vry maakt uit de stalen ingewanden der mechanische techniek ? Het is de tweede maal, dat wij dit mirakel aanschouwen: eerst was het de beeldmachine die onder den Pygmalion-adem van den kunstenaar tot leven kwam. Nu zien wij in de combinatie van beeld- en spreekmachine de ijzeren traliën der techniek, die het jonge leven gekooid houden. buigen onder een onstuimigen drang wij hooren de eerste ketenen, die het kluisteren aan het doode en koude mechaniek, stuk voor stuk afvallen. En aangrijpender dan de primitieve, onvolkomen dramatische experimenten, is dit spannende drama van gevangen le ven, dat zich baan breekt naar zon, lucht en vrijheid is dit hardnekkig beuken op traliën en muren is het uitbreken dezer ..Kunst im Kafig". * * * ..Menschen im Kafig" ontstelt door zijn elemen taire kracht door zijn wilden, onstui migen levensdrang door zijn uitbars tingen van schier beangstigende vita liteit, liet is alles nog rauw, onevenw ie h tig, onbelieerscht.... maar overrompelend sterk. Het jammer lijke tasten naar mechanische tooneel-imitatie. dat de klankfilm in haar eersten tijd kenmerkte. , groeit hier reeds uit tot een Krar>dioos bor stelen met de felle, ongebroken kleuren van beeld en ge luid. Welk een ma teriaal, welk een contrasten: ... .de donderende bran ding, op de rotsen. de.. weeke glimlach eener jonge vrouw, de wilde verlatenheid van een vuurtoren, de kreet van een mensch in stervensnood als dramatische elementen te behé-erschen ! Ze tegen el-kaar.te: doen opstormen, te doen botsen, zéte ontwapenen en alles samen te vatten in n machtige schepping ! Dupont heeft haar de verwerkelijking van dezen stoitten droom een koenen gooi gedaan in xijn ,.Menschen im Kafig". Van het. sensationeele gegeven eerier scheepsramp is h ij'gestegen tot de niets van de beklemming en naar den waanzin voerende eentonigheid, die de jonge vrouw geeste lijk dreigen te verstik ken. Noch van de verhouding,. die zich langzamerhand heeft ontwikkeld tusschen haar en den weerzinwekkenden bruut C'ass, als. laatste redding uit beider psychischen nood. In deze drukkende, van noodlottige spanning reeds ver zadigde atmoesfeer, verschijnt een nieuw personnage: de schipbreukeling man van de wereld en uiterlijke beschaving. Zijn voortvluchtigheid doet hem het verlaten vuurtoreneiland als een welkom asyl begroeten en niet de minste haast. maken, weer naar de bewoonde wereld terug te keeren. Maar na eenigen tijd wordt ook. hij door de ver giftigde atmosfeer aangetast en zijn blikken ? moe en walgend van den eeuwigen, cirkelenden horizont, van den ouden, verdroogden ambtenaar en den beestmensch Cass haken hongerig en steeds weer opnieuw aan de gestalte der jonge vrouw, die ook voor hem de eenige redding uit een onvermijdelijke geestelijke vernietiging beteekent. Een nieuwe liefdesverhouding tusschen deze beide ontstaat, die een zwijgende worsteling op leven en dood meebrengt tusschen de twee illegitieme min naars, waardoor de spanning binnen den benauwenden cylinder der torenmuren tot in het ondragelijke stijgt. De gewelddadige ontknooping volgt in een gevecht van man tegen man, waarbij de jo.ige vrouw den bruut Cass, haar voormaligen minnaar, doodschiet. In het verhoor, dat de oude vuurtorenwachter ter oriën tatie van de ge waarschuwde poli tie de beide gelie ven afneemt, wordt hem door hun on derlinge tegenspraak de waarheid duidelijk. Hij levert den voortvluchtigen bankdirecteur aan de justitie over en stuurt zijn. ont r u u w e echtge noot e de wijde we reld in. Ziehier het t'egevon. dat Dupont zich heeft gesteld en het is voor ons in de eerste plaats van belang, na te ^aan. hoe hij de middelen. welke hem ter beschik king stonden: beelil en ijeluid heeft aan gewend, om dit drama te materialiseeren. Want j>.vwichtiger dan de vraag: Wat hij van deze tragedie heeft £«':tuiakt. is de vraajr: Wnt hij vi >or de klankfilm heeft gedaan. D Van l. n. GENERAAL A«EXTEX VOOR AMATEUR-KIXO- UITRUSTIXG FOTO-SCHAAP & Co. SPUI 8 AMSTERDAM vier hoofdpersonen: Boven: Fritz'Kortner. r.: Heinrich George, T.ala Birell en Conrad Veidt. verdachten Hollywoodschen bijsmaak gaf. werd ditmaal gereduceerd tot de schipbreuk van een motorboot./ En als de opvarende niet toevallig de voortvluchtige ?directeur' eener verzekerings maatschappij moest we/,en. wiens signalement e.n verzoek om aanhouding toevallig door zijn medeminnaar per radio werd opgevangen, zou de tragedie der vier menschenkinderén. door het noodlot tezamen geworpen op een klip in den Oceaan, van een Strindb^rgsche'grootheid liebLeii ' kunnen zijn. Xu betalen'wij de/en cijns aan den heer en mevrouw Norico met blijnioedigheid, omdat (deze praemisse uit het ..(Scnumgd Nieuws" eenmaal aanvaard) de conflicten zich in sobere natuurlijkheid' en ijzeren noodwendigheid ont wikkelen. Deze directeur dan wordt door.den storm op het vuurt:>reneiland , geworpen, waar de niet meer jonge wachter met zijn jeugdige vrouw en zijnruwen helper C'ass samenleven.-De vuurtorenwachter. brave, maar kortzichtige en in beambtennauwgezetheid verschrompelende echtgenoot, merkt ?? ..* * Evenals in ..At lantic" beteekende de keuze der scenerie op/ieh/el f reeds een groote voorsprong. Belangrijker is echter de vraag, hoe hij deze uiterlijke factoren heeft aangewend tot de aanduiding van innerlijke waarden. En in de sterke, zij het ook nog rudimen taire, resultaten, welke? Dupont in dit opzicht bereikte,, ligt de groote beteekenis van dit werk. Om te beginnen is daar het scheppen, het ..op bouwen" der atmosfeer.- de eigenlijke ..Deus ex Machina" dt-xei- tragedie. De i.uiver visueele impressie van de verstikkende- beklemming binnen deze nauwe wanden kon tot nogtoe door de con trasten der bcckicn (tegenstelling van het enge trap penhuis en de wijde kokende zee bijv.) op sugges tieve wij/e door de stomme film gegeven worden. Moor Dupont pa&t hier zeer kennelijk het geluid toe als versterkende factor. Hij omringt deze eenzame rottigevangénis1 niet alleen door wanden van hemelhooge golven, doch hij bouwt er tevens, muren run yehnil omheen ! De monotone donder der branding, die steeds en overal verneembaar is, wordt als de obsessie eener hoorbare gevangenismuur. (Siot op Pag. I5) l .?4 f 'f