12 De Groene Amsterdammer van 14 Mei 1932 No. 2867 Heerlijk gisteren door Albert Heiman MiJNHARDT's Zenuw-Tabletten .75ct Laxeer-Tabletten.. 60ct Hoofdpijn-Tabletten 6Oct Bij Apoth. en Drogisten Ck «J Gerard Vanter: Baanbrekers 1) Van alle Nederlandsche schrijvers uit deze eeuw is er geen wiens werk ik zooveel liefdevolle bewon dering toedraag als Adriaan van Oordt. En dat slechts om n boek: Warhold, dat na een kwart eeuw nog steeds niet tot het groote publiek is doorgedrongen, hoewel het een der gaafste en meest-typisch Nederlandsche meesterwerken-inproza is, welke onze eeuw heeft voortgebracht. Het is een boek, dat nooit aan eenige actualiteit ge bonden was en daar nooit van heeft kunnen profiteeren. Het heeft een sfeer van tijdeloosheid, ondanks het streng-historisch karakter der be schreven gebeurtenissen. Het heeft iets overdadigs en gigantisch, als een voorhistorisch groeisel. Maar het is levender dan ooit gebleven, en het zal deze eigenschap nog wel generaties lang be houden. Eens zal het een beroemd boek zijn. Aan dit werk moest ik met een beetje mistroos tigheid terugdenken bij het lezen van Baanbrekeis. Roman uit den boerenopstand in de 16e eeuw," door Gerard Vanter, omdat er in de stijl daarvan iets is wat even herinnert aan van Oordt, een zweem van rhetoriek in de voordracht van gevoelens, een weinig gemaaktheid in de zinsbouw, iets stijfs en onechts in de dialogen. Deze zelfde dingen vindt men in de hoedanigheid van deugden bij van Oordt, omdat zij ondergeschikt gemaakt zijn aan tal van andere eigenschappen. Bij Vanter zijn het echter evenzooveel gebreken, omdat zij nergens voor dienen. Zij demonstreeren verzorgd heid, ernst, het streven naar iets superieurs. Maar hun resultaat is poover, want alle ontroering, alle a<mosfeer en overtuigingskracht ontbreekt aan dit boek. Het is een cerebraal werk. Ik voor mij geloof, dat men de bedoeling ervan nog het meest benadert, door het te lezen als een tendentieus boek. Een boek dat begonnen is om de opstandigheid die het zou kunnen vertegen woordigen, en waarin alleen personen en nietopstandige gevoelens werden geïnterpoleerd om het andere aanschouwelijker en aannemelijker te maken. Deze ontwakende Daitsche proletariërs van het begin der Hervorming, zij worden baanbrekers" genoemd, hetgeen onmiddellijk laat denken aan het geprojecteerde eindpunt van die baan: hedendaagsche opstand en revolutie. Zoo bezien, krijgt het boek iets meer belang, als document van de romantiseeringsdrang bij onze revolutionnaire schrijvers, die hier reeds eerder werd gesignaleerd. Het is merkwaardig te zien hoe menschen die een zuiver en gehard Leninisme elders in practijk weten te brengen, nog altijd de literatuur misbruiken (volgens hun eigen systeem gerekend) om hun burgerlijke atavismen te botvieren. Want nademaal de afzonderlijke personen met hun individualistische gevoelens er bekaaid af komen in dit boek, onscherp geteekend zijn, geen evolutie en geen innerlijke catastrophes door maken, alle dramatiek geheel ontbreekt, wat blijft er anders over dan de belijdenis van een kinderachtige en onvruchtbare bewondering voor het heerlijk gisteren"? Vlucht uit de realiteit! Men kan die realiteit projecteeren tegen den achtergrond van het Verleden of van de toekomst, of haar midden in het heden stellen. Maar het moet altijd realiteit, levende en vruchtbare werkelijkheid blijven. Die werkelijkheid is er in de persoonlijkheid, in de dwarsheid van Warhold, en zou daarin ook zijn, wanneer hij een aviateur was. De baanbrekers van Vanter echter zijn ge droomde wezens, al vindt men hun namen ook in de historieboeken vermeld. Zij missen het bezielde, het samenstel van tegenstrijdigheden, dat vitaliteit genoemd wordt. Zij gaan térecht en onbekommerd op hun doel af, gelijk de poppen van een automaat. De mythe van het ..heerlijk gisteren" leert, dat toenmaals de revoluties zoo echt, zoo bewust van stapel liepen bij de leiders, dat de massa zich zoo gemakkelijk liet meesleepen, naar beide zijden. Doch wordt er ook iets van die mythe in deze roman (die geen roman is omdat ze kop noch staart heeft) bewezen? Het vruchtelooze ervan is, dat men bij de laatste regel zegt: Ja goed. maar wat nu? Wat verder? Wat hebben we eraan? Dat dit boek niet komt te liggen bij de groote hoop, die ik maar liever onbesproken laat, dankt het aan de wenschfantasie, die eraan ten grond slag ligt, maar die te vaag en onuitgesproken bleef. Het dient gesignaleerd te worden als een der vele bewijzen van de verstrekkende invloed van literaire atavismen. Een schrijver als Gerard Vanter denkt van het meest rechtzinnige histo rische materialisme uit te gaan bij het beschrijven van deze opstand van boeren en kleine luiden tegen hun adellijke onderdrukkers. En waar komt hij anders terecht dan midden in de Bosboomen van Lennep-romantiek, midden in de burger lijke cultus van het heerlijk gisteren, dat ongevaar lijk is, want veraf, langgeleden en hartstikke dood. C. J. Kelk: Jan Steen 2) Een kleine opschuiving van het tooneel, een kleine verandering van decor, en wij bevinden ons bij de heerlijkheden van een ander verleden, de echte vaderlandsche 17e eeuw, de oubollige;, van drinkende praatvaars en goedmoedige regen ten bevolkte tijd, waarin de serene brillenslijper Spinoza niet schijnt geleefd te hebben, waarin de Engelsche oorlogen, de moord op de gebroeders de Witt en het rampjaar vergeten werden. En al die onaangename santekraam. Jawel. Gemakkelijk, zonder groote conflicten, een beetje onrustig, maar genoegelijk voortschildererid komt de Jan Steen van Kelk door het leven. Men zou kunnen bewijzen, dat de historische reali teit er aan alle kanten een beetje anders uitziet. Maar wat hindert dat. Kelk's Jan Steen is, los gemaakt uit zijn tijd en losgemaakt van die andere Jan Steen wiens werken duur betaald worden, en die geleefd heeft van 1020 tot 1(579, aannemelijk genoeg. Een heel plezierig mensch, van wie plezierig en 'in losse kortswijl verteld wordt. Hij is een heel wat afgeronder en zelfstandiger mensch dan de Kembrandt van Theun de Vries, die de onbevangenheid en de moed van Kelk miste om alle zwaarwichtigheid en dramatiek alle poginge"n tot interne exegese van zijn roman held kort en goed over boord te gooien, en zich te vergenoegen met de amusante uiterlijkheid. Men zou Kelk kunnen verwijten hier en daar wat saai, en over het geheel genomen wat alledaagsch en platvoersch te zijn in zijn verhaal. Maar stel daartegenover de huiselijke poëzie die spreekt uit elk der genre-stukjes, waaruit dit boek bestaat. En de keurigheid van dit sappige hollandsch, dat zelfs in zijn meest losse en vermake lijke toon een zekere deftigheid niet verliest. Kelk weet wat een woord waard kan zijn; hoe het op een pagina kan uitblinken als een juweel op een kleed. Hij heeft vele oude hollandsche woorden, die bijna in onbruik geraakt zijn, weer opgerakeld en zonder valsch vertoon gebruikt. Hij heeft frisch tegenover zijn stof en zijn taak gestaan. Wat al aanstonds blijkt uit het joyeuse begin van zijn boek: Zij dorsten hun groote ronde hoeden van schrik niet afzetten toen zij het majestueuze brouwershuis aan de Langebrug binnen traden." Men weet niet wie deze ..zij" zijn, en men weet niet wat dat brouwershuis te beduiden heeft. maar men is tegenwoordig bij een gebaar dat benieuwd maakt en ons meteen midden in de gebeurtenissen plaatst. Ik moet de verleiding weerstaan om nader te gaan onderzoeken wat iri <l<' laatste tijd toch zooveel schrijvers ertoe verleidt, juist schilders tot de helden van hun biografische romans te kiezen. Bij onze Oostelijke naburen waren langen tijd de muzikanten in de mode. Doch thans schijnen bij ons en elders de schilders de volle belangstelling te genieten. Bij drie Rembrandt-romans en Laforgue's (ook al vertaalde) roman over van Gogh wordt nu die over Jan Steen gevoegd. Er is nog een tijd geweest dat hier de 17e eeuw bij de schrijvers en vogue" was. Toen Jan ten Brink zijn novelle schreef over Starter en zijn Wijf", die achteraf bezien niet-eens. . . . Doch neen; dan zou ik moeten toegeven dat onze vormen aanmerkelijk gezakt waren. Terwijl er toch niets veranderd schijnt in de wereld. Want van Deyssel spreekt in zijn ge ncrimineerde critiek daarover van het als-aardig-doorje-geziene 10e en 17e eeuwsche Holland" van iemand ..die zoo met een knipoogje zegt, dat als men zoo'n schilderij als die Schuttersmaaltijd bijv. eetis goed bekijkt, dat men dan eens terdege gewaar wordt, wat een f iksche, stoere, beminnelijke en joviale kerels die ouwe vaderlanders waren." Van zoo iemand zou hij een heel klein beetje kunnen houden. En dat is ook vandaag nog waar. Kelk's boek heeft de eigenschap dat men het na oen week bijna geheel vergeten is, ofschoon het niet bepaald in groote spanning achter elkaar viel te verslinden. Met veel aangename dingen heeft het die hoedanigheid gemeen. Je kunt er een beetje van houden, zonder dat het eigenlijk je kouwe kleeren raakt. En ja, in n opzicht zijn we toch aanmerkelijk vooruitgegaan. Wij hebben de moed gekregen alle geleerdheid te laten varen, en schrijven een veel beter Hollandsch dan Jan ten Brink, al is onze bewondering voor het rooskleurige verleden dezelf de gebleven, en wordt nog steeds het vroegere rederijkersdecor bij onze historische verbeeldingen gebruikt. 1) N.V. Seyffardt's Boek- en Muziekhandel, Amsterdam. 2) De SpiegJiel, Amsterdam. Tentoonstellingen Kunstzaal van Lier, Amsterdam. Schilderijen van Eï>i v. d. Velde?van Brussel. Tot 17 Mei. Stedelijk Museum, Maastricht. Zuid Limburgsche schilders. Tot 17 Mei. Amersfoortsche kunstkring, Amersfoort. Oude schilderijen uit de collectie de Boer. Tot 17 Mei. Kunstzaal Wagenaar, Utrecht. Werken van Toni Farwick. Tot 20 Mei. Buffa en Zoon, Amsterdam. Schilderijen door Leo Gestel. Tot 24 Mei. Arti et Amicitiae, Amsterdam. Voorjaarsten toonstelling. Tot 24 Mei. Kunsthandel van Wisselingh en Co,, Amsterdam. Hollandsch en Fransche schilderkunst. Tot 28 Mei. Kunsthandel Aalderink, Amsterdam. Werk door T. Bakker. Tot 28 Mei. R.A.I., Amsterdam. Tentoonstelling Klank en Beeld.