OENE AMSTERDAMMER Weekblad voor Nederland De dienende functie van de machine Dr. J. C. A. Refter E levensbeschouwing der beschaafde en goed-gesitueerde stedelingen, knap geworden door middelbaar en hooger onderwijs, vervreemd van grond- en handwerk, was, toen de eeuw afscheid nam, zeer rationalistisch. Die levensinstelling ging gepaard met een tamelijk goed humeur, want nóg beloofde de rationalisatie geluk en voorspoed, gezondheid en een aangenaam bestaan. Hier en daar was wel twijfel, die zich uitte in melancholische be spiegelingen, maar de gewone burgerij voelde zich nog op dreef in haar rationalisme. Heimelijk was ze verheugd, dat er nog talrijke wezens waren, die stukken onbewustheid in zich droegen, restanten van het verloren paradijs. Daar was de .jeugd, die nog altijd begon met lyriek en idealisme. Daar waren vrouwen, gehecht aan traditie, die dichter leefden bij de machten van den oorsprong. Daar was in de verte het landvolk, dat den ouden zeden, bodem en bloed getrouw bleef en nog altijd op den Zondag, als in vroeger dagen, ter kerke opging. Het was goed, dat de jeugd, de vrouwen en het landvolk er nog waren. Zonder hen zou de verstandige en individualistische mensch zich veel eenzamer hebben gevoeld dan thans het geval was. Wij weten van een hoogleeraar in een der exacte wetenschappen, dat hij omstreeks het begin van deze eeuw iederen zomer logeerde bij een eenvoudigen tuinman in een Geldersch dorp. Met hem bearbeidde hij het land, met hem ging hij 's Zondags naar de dorpskerk. Want de rationalistisch geworden mensch zocht en zoekt het verloren paradijs bij de eenvoudigen, die nog niet van de oorsprongsmachten vervreemd zijn. Maar de eeuw der rationalisatie, de machine-eeuw zette zich door. De naoorlpgsche jeugd werd door haar veroverd, speelde niet meer met sprookjes en verzen, doch met machines. De vrouw veranderde, omdat zelfs het gebied der liefde voor rationalisatie vatbaar bleek. En ook voor het landvolk werd de bodem eeri technisch aan te vatten middel, om goederen voort te brengen. De onberekenbare momenten, die uit den algemeenen natuursamenhang stammen, worden stap voor stap teruggedrongen. De macht va'n het oorspronkelijke verdwijnt voor de macht van rationeele knapheid. Alle deuren naar het paradijs worden gesloten. Nu slaat den mensch van de 2oste eeuw de schrik om het hart. Hij verlangt terug naar de machten van den oorsprong, naar bodem en bloed, naar moederreligie. Hij begrijpt Ludwig Klages, die zegt, dat de geest eigenlijk vijandig is aan het leven. En de nationalistische stroomingen, die plotseling in vele landen van Europa groote groepen overspoelen, zijn ook te zien als protesten tegen de rationali satie, die het oorspronkelijke leven bedreigt en versmoort. Nietzsche en zijn Fransche medestander Jean Marie Guyau hadden dezen opstand al verkondigd, zij waren op eenzame voorposten gestorven. Maar nu breekt hij overal uit.... Amerika en Rusland zijn uitzonderingen op den regel. De Amerikanen zijn een jong volk. Zij leven dichter bij de natuur dan de West-Europeanen en vinden daarin een noodzakelijk tegenwicht. Ook is het nog niet zoo lang geleden, dat zij in de wildernissen ploeterden. Daarom kunnen zij zich nog in comfort verheugen en in de wonderen van de techniek. Ook zijn het vooral geëxtraverteerde Europeanen, die naar Amerika togen en zich daar gelukkig gevoelen. Een jonge vriend schreef mij eens over zijn leven in Amerika, over zijn radio, fordje en photographie-toestel: Zulke dingen maken het leven de moeite waard". Maar als Sinclair Lewis en de zijnen hun volk oproepen tot een dieper en inniger leven, zijn zij niet zonder geloof. De Ameri kanen hebben hun zielen aan de techniek verhuurd, maar daarom nog niet verkocht. Het nieuwe Rusland is blij met de machine. Het weet, dat het alleen door haar naar een goede toekomst schrijden kan. Het geloof in de machine brengt Amerika en Rusland bij elkaar. In een boek van Gladkow (?Nieuwe grond") wordt door een communist tot eenige verdedigers van het oude regime gezegd: Wij hebben onze commune en onze machines, gij hebt Jezus Christus." Het gezonde menschenverstand en diens kind: de machine, zijn voor het jonge Rusland heiligen; hun waarde is met niets anders te vergelijken, wordt ook onmiddellijk in verband gebracht met het Communisme, waarin zich de zin van de geschiedenis manifesteert. Maar ook het nieuwe Rusland leeft nog dichter bij de natuur dan West-Europa. En de leuzen van de Aufklarung" zijn in Rusland nog zoo jong en frisch ! In West-Europa hebben die leuzen al zoo lang geklonken en het geluk, dat zij beloofden, is niet gekomen. West-Europa protesteert ! Alle wetenschappen in West-Europa, de Psychologie en de Ge schiedenis, de Biologie en zelfs de Natuurwetenschap doen aan het verzet mee en protesteeren tegen de consequenties van de Aufklarung, zij komen op voor de machten van den oorsprong. Zij doen voorzichtig, wat de levensphilosophie van Nietzsche en Guyau en Bergson met groote kracht heeft ondernomen. En nu breken de massa's los, roepen luide om geestdrift en levensélan, die aan de andere zijde van het rationalisme liggen. Maar de machine, het meest geslaagde kind van de Aufklarung, zet zich door. Zij leeft haar eigen daemonisch leven. Het is als in het gedicht ,,Der Zauberlehrling" van Goethe: het mechanische mannetje gaat door met zijn werk en is niet te beteugelen. De krachten, die ik opriep, raak ik niet meer kwijt", zegt de onthutste menschheid. De machine leeft haar eigen, daemonisch leven, bedreigt Europa met vernieling en met voortdurende werkloosheid. En met vervreemding van de machten van den oorsprong. * * * Over de beide eerste bedreigingen zal ongetwijfeld in dit weekblad door meer bevoegden worden geschreven. Door ons kunnen alleen enkele opmerkingen worden gemaakt, die vooral de vervreemding van de machten van den oorsprong betreffen. Wij gelooven, dat er een tijd zal komen, waarin het fascineerende van de machine is overwonnen, waarin de menschen het gewoon" gaan vinden, dat zij er is en haar woord meespreekt. Wij gelooven, dat er een tijd zal aanbreken, waarin de mensch niet voortdurend van haar vervuld zal zijn, zoodat de machten van den oorsprong weer aan kracht winnen. Dat beteekent allerminst, dat de machine-eeuw voorbij zal gaan. Wie haar weerstaan wil, doet als een zwaluw, die een sneltrein wil tegenhouden. Maar het beteekent wel, dat de aan dacht gevestigd zal worden op andere dingen, op zielswaarden, die thans in de verdrukking komen. Als religie in diepsten zin is: eerbied en ontzag voor het mysterium tremendum et fascinosum, het Geheimenis, dat sidderen doet en onweerstaanbaar aantrekt, zal ze eeuwig blijven en waar religieuze aandacht en stilte is, zal eeuwig een kerk zijn. Ook in moderne Russische boeken spreekt het Geheimenis weer mee en in Gladkow's roman ,,Nieuwe grond" vindt men natuur- en