De Groene Amsterdammer van 6 Januari 1934 No. 2953 f. i Jacob Wassermann Dr. G. R. van Paassen s* Na zijn eerste romans:,.Die Juden . VonZirndorf'7,, DieGeschichtederjungen Rentfbe Fuchs" en Moloch" heeft Wassermann in 1904 een geschrift gepubliceerd die Kunst der Erzahhmg", dat als program kan gelden voor de nieuwe richting die in. de litteratuur reeds voor 1900 een aanVang had genomen: de vernieuwing van de romantiek, zooals die werd in geluid door Ricarda Huch's Blütezeit der Romantik". De onvruchtbaarheid en het gebrek aan ontwikkelingsmoge lijkheden van het naturalisme had al spoedig een reactie te voorschijn geroepen, zooals ook vroeger op de Aufklarung" de Romantiek was gevolgd. Beide, zoowel de Aufkla rung" als het naturalisme, werden gekenschetst door nuchtere verstandeüjkheid en het oppervlakkige opti misme van het geloof aan den vooruit gang, door de blindheid voor alles wat niet aan de oppervlakte van het leven ligt en voor onmiddellijke waar neming in aanmerking komt. Men oordeelde dat alles in beginsel be rekend kon worden en zoo is het nood lot tot het moeilijk te calculeeren toeval geworden. Tegen dit rationalisme nu komt de zoogenaamde Neuromantik in opstand. Ich will nicht die Verknüpfung auszerer Erlebnisse geben", zegtWassermannin die Kunst der Erzahlung", sondern die Wirrnis der Inneren, ich setze keinen Ehrgeiz darin, Faden zu knüpfen und zu lösen". De geheim zinnige en onverklaarbare ondergrond van het leven kan slechts in symbool en mythe tot vorm worden gebracht, doch nimmer in een begrijpelijken samenhang worden ontvouwd. In den psycholoog die ontleedt en verklaart ziet Wassermann niet den dichter maar den litteraat, den ontwortelden van droom en mythe afgesnoerden mensch. Psychologie behoort tot het werk van den naturalist; zij geeft woorden in plaats van beelden, alle gorieën iiiplaats van symbolen, zij duidt niet aan, zij duidt niet, maar stelt alles schaamteloos in het ont nuchterend daglicht van het waak zame phantasielooze verstand. Men ziet hoe Wassermann terug wil naar de gedachtewereld der roman tiek, bijna zou men kunnen zeggen: ondanks zichzelf, want het is alsof hij in zijn' uitdrukkelijke verwerping van een alle geheimen ontrafelend en ont wijdend psychologisme tegen eigen tekortkomingen opkomt. In zijn werk is duidelijk de invloed te bespeuren van E. T. A. Hoffmann, van wien men wel zeggen kan dat hij toenmaals opnieuw werd ontdekt en die daardoor een des te sterker Werking heeft uitgeoefend. Er bestaat tusschen Hoffmann en Wassermann een zekere verwantschap: beiden zijn uitstekende vertellers, beiden bezitten in hooge mate die Kunst des Fabuliereus". Het magische, scurriele en bijzondere van Hoffmann komt in menige n trek van Wassermann's figuren terug. Beiden hebben oog voor de duistere machten van het noodlot en voor de onverklaarbare verwikkelingen der individueele lotsbeschikkingen, voor de kaleidoscopische wisseling der beel den en gestalten, -die, in hun menig vuldige verscheidenheid, nauwelijks tot een groot compositorisch geheel zijn te brengen. Zoo stemt de korte vertelling beter met het wezen van de romantiek overeen dan de uitvoerige roman en beide schrijvers zijn op hun best in een bonte afwisseling van korte novellen. Niet de bekende Elixiere des Teufels", maar de prachtige Kreisleriana" behooren tot Hoffmann's beste werk, en de geheele romantiek heeft geen enkelen roman nagelaten, die het tegen de verhalen van Hoffmann of Eichendorff kan opnemen. Wassermann, wiens weinig genoemde Rahmen-Erzahlung" Der Goldene Spiegel" tot zijn meest geslaagde werk blijft behooren, heeft zich, tot zijn schade; telkens weer aan getrokken gevoeld tot omvangrijke romanconcepties die, zooals b.v. het veel gelezen Oliristian Wahnschaffe", als minder gelukt moeten gelden. Het voorbeeld van Dostojewsky. een van de geestelijke vaders van de nieuwromantische beweging alsmede dat van Balzac heeft hier nadeelig gewerkt. De cyclus Der Wendekreis" wordt meer door een uiterlijk merkteeken bijeengehouden dan dat hier een innerlijke, waarlijk symbolische, een heid aanwezig is. Maar waar een werkelijk groote compositie tot stand komt, geschiedt dit, zooals ook ter nauwernood anders mogelijk is, ten koste van het leven zelf, doordat de concrete gestalten tot abstracte ideeën verbleeken. Als de eenige groote roman wellicht, die hierop een uitzondering vormt en een gewichtige plaats inneemt in Wassermann's oeuvre, zou men kun nen noemen Gaspar Hauser oder die Tragheit des Herzen". Ook in dezen roman ziet men weer Wassermann's voorliefde voor het bijzondere, inte ressante en. van het normale afwij kende geval. Gaspar Hauser is de geheimzinnige figuur die plotseling in het jaar 1828 in Neurenberg verscheen en enkele jaren later vermoord werd. Een vondeling zonder eenig contact met medemensch en maatschappij opgegroeid, is hij voor Wassermann de zuivere stem van de natuur en de zondelooze mensch, in wien een mythe tot feit is geworden. Maar Gaspar Hauser gaat te gronde aan de traagheid des harten van allen, die met hem in aanraking komen. Het boek is een aanklacht tegen de onvromen, die geen eerbied en bewon dering meer kennen, tegen de menschen met vaste beginselen en leer stellingen voor wie bij voorbaat alle problemen opgelost zijn, tegen hen voor wie het leven eenvoudig en Gaspar Hauser een bedrieger is. Deze zelfde tweespalt tusschen hoofd en hart, tusschen de spontane teit van het gevoel en de koele bere kening van het verstand, tusschen het natuurlijke elementaire leven en het normatieve rijk van de rede, tusschen cultuur en civilisatie, keert in allerlei vormen bij Wassermann terug. In Der Fall Maurizius" als antithese van de natuurlijke gelijkgerechtigd heid zooals die weleer in de symbio tische gemeenschappen bestond en in de velerlei vormen van den dienst der Magna Mater en in het Chineesche Taoïsme werd gecultiveerd eenerzijds en de abstracte rechtsnorm van de beschaafde maatschappij, die in haar mechanische toepassing juist alle we zenlijke rechtvaardigheid opheft an derzijds. Dit thema, het summum jus, summa injuria", de tegenstelling tus schen de levende rechtvaardigheid en het abstracte recht is door Wasser mann met voorliefde behandeld. Reeds in den jeugdroman Moloch" komt het motief van de dwaling der justitie voor en ook in de novellen keert het terug. Men meent hier den invloed te ontwaren van dien anderen, door duistere machten gedrevenen, roman ticus: den demonischen Kleist, wiens bekende novelle Michael Kohlhaas" hetzelfde probleem behandelt. In zijn Columbus-roman brengt Wassermann ons in aanraking met een oorspronkelijke symbiotische sa menleving, die weerloos is prijsgegeven in haar argeloosheid aan het verra derlijke en door priesters gesanctionneerde geweld van de beschaafde" veroveraars, bloedhonden en uitbui ters, die zich door geen misdaad van hun welbegrepen voordeel laten af schrikken. Toch laat ook deze roman, zooals veel ander werk van Wasser mann dat bij lezing boeit, geen welomlijnd beeld van een levende gestalte in ons achter eii men kan geheel het oordeel onderschrijven van Richard Specht, die in zijn boek over Werfel van Wassermann een korte karakte ristiek geeft. Zoolang de schrijver tot ons spreekt weet hij ons te grijpen en te overtuigen, maar wanneer het boek is dichtgeslagen vervloeit alles weer als een wonderlijke verschijning. Niets wat eenmaal voorbij en verloren is kan men kunstmatig weer oproepen. Terwijl bij Hoffmann alles echt en natuurlijk blijft en zelfs het meest bizarre ons nog realistisch aandoet, is Wassermann vaak gewild en gekun steld. Evenmin als gelukken kan wat men thans in Duitschland beproeft: het kunstmatig herstel van een sym biotische volksgemeenschap, even ge forceerd is de Schollenkunst", die in den aanvang dezer eeuw tnet den krijgsroep los von Berlin" tegenover de Asphaltkunst" geplaatst werd. Wassermann heeft steeds krampachtig gepoogd den weg naar de aarde terug te vinden; zelf gederacineerd heeft hij voor een verdwaalde en ontwortelde jeugd een leider en wegwijzer willen zijn, waardoor de overspannen atmospheer en de gewilde diepzinnigheid vooral in Etzel Andergast" verklaard worden. Wassermann wordt bedenkelijk, zegt Specht, wanneer hij om diep te schijnen het water opzettelijk troebel maakt. Hij is eigenlijk nergens ge komen tot heldere probleemstelling en maar al te vaak zien wij, volgens zijn eigen definiëering, den dichter door den litteraat en het beeld door het woord verdrongen. M , De prijs van de melk van OUD-BUSSEM is verlaagd tot 20 et. per Va Liter-flesch. Zie den bon op pagina 4 van het omslag