12 De Groene Amsterdammer van 5 Mei 1934 No. 2970 Rhythme van een nieuwe Albert Heiman i" De techniek en de literatuur Keeds bij oppervlakkige beschouwing verwon dert men zich erover, dat iets zoo belangrijks als de moderne machine-techniek, iets dat zoozeer zijn stempel drukt op het hedendaagsche leven, in zoo relatief geringe mate tot thema strekt van de literatuur-productie van deze tijd. Natuur lijk, er valt aanstonds een heele reeks boeken te noemen, waarin ook de irachine haar rol toebe deeld krijgt, hetzij als decor, hetzij zelfs als actieve dramatische factor. Er is zelfs een weinig machineepiek, en wonder boven wonder ook lyriek die zooal de machine niet verheerlijkt, dan toch op volkomen ouderwetsche wijze steen en been klaagt over 's menschen knechting en achteruit zetting door de techniek, over de verzakelijking van het leven en het verdwijnen van de romantiek door de fabrieken. Niettemin valt het op, dat al deze werken bij elkaar slechts een gering percen tage uitmaken van de heele literatuurproductie, en dit kwantum in geenerlei verhouding staat tot het overgroote nadeel dat techniek en machine in ons leven hebben. Wat is daarvan de oorzaak? En welke gevolgen moet zulk een antinomie op den duur hebben? Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden, dient men zich tevoren een duidelijk denkbeeld te vormen van de functie die techniek en machine in het me'nschenbestaan van nu en vroeger hebben. Zijn ze speciaal hedendaagsch ? Wanneer men de literatuur der Egyptenaren bestudeert, komt men tot de merkwaardige erva ring dat alle literaire genres er bekend waren, tot de pessimistisch-gekleurde psychologische ro man incluis. Deze zelfde Egyptenaren waren ook groote technici, zooals hun pyramiden en andere bouwwerken ten duidelijkste getuigen. Dat echter bij de zeer talrijke geschriften die vandaag van len bekend zijn, nagenoeg niets over die techniek handelt, en nog veel minder die techniek verheer lijkt, zou dat louter toeval zijn? In geen historisch tijdperk heeft de mensch zonder techniek, zonder machines geleefd. Hij heeft er steeds naar getracht zijn levensinrichting gemakkelijker" en daar door tevens gecompliceerder te maken, door instrumenten uit te vinden waarmee hij zijn presta ties kon opvoeren; waardoor natuurkrachten konden worden gebruikt om brute lichamelijke ar beid te vervangen. Of de daardoor vrijgekomen menschelijke energie voor meer geestelijke doel einden werd aangewend, is echter een andere waag. ]£»De groote klassieken hebben allen het hunne gezegd over de menschelijke hartstochten en over de conflicten van de geest. Zij hebben dit alles aoo diep weten te peilen, dat tot op de dag van lieden hun inzicht ons verbijstert en hun woorden ons boeien. Maar tevergeefs zoekt men naar een belangrijk klassiek werk, dat het conflict van de mensch met zijn mechanische famulus indringend behandelt. Het conflict van menschen en materie ?wordt geïdealiseerd, wij kennen Prometheus en Pygmalion, maar een aviateursdrama als dat ?van Icarus schijnt niet bepaald uitgedacht om aan , te toonan dat de mensch beter of slechter wordt door zijn mechanische hulpmiddelen. Ook toen had men, om een gevaarlijk woord te gebruiken, slechts een romantische" visie op het geval. Er zyn in de loop van de geschiedenis slechts ?weinig kunstenaars geweest, die de beteekenis der ?combinatie mensch en techniek" werkelijk ten volle hebben begrepen. Zso volledig en diep als «en Leonardo da Vinci, die welbeschouwd ook volstrekt geen literator was. i NOORD WIJK | * HUIS TER DUIN * Pinkstertarief f. 22.50, f. 26.- en f. 30.kinderen: f. 15.- en f. 20.* HUIS TER DUIN * Z o 0 70 O c. Waarom is dit belangrijke thema een zoo veel zijdig genie als Shakespeare ontgaan? En Ooethe? Het spreekt vanzelf dat er uit het oeuvre van deze laatste tallooze citaten zijn op te diepen met een min of meer duidelijke uitspraak in deze materie. Maar ze schijnen slechts terloops gedaan, en komen slechts sporadisch voor in de groote menigte van andere uitspraken. Tot een uitgebreide of belang rijke scheppingsdaad zijn ze bij Goethe nooit aanlei ding geweest. En ook in latere tij d zoekt men tever geefs naar een meesterwerk dat deze stof behandelt. Om een verklaring van dit ontbreken te vinden, moet men een korte vergelijking maken met de andere kunsten. Geen enkele is zoo weinig aan de materie gebonden als de literatuur; geen enkele ook ontbeert bij de creatieve daad in zoo hooge mate elke strijd met het stoffelijke. De geschiedenis der plastische kunsten is voor een belangrijk deel de geschiedenis van de strijd met hun materie, de geschiedenis van technische veroveringen. Marmer is een ander materiaal geworden, met nieuwe mogelijkheden, zoodra men gewone beitels gaat vervangen door electrisch werkende gudsen en vijlen. De schilderkunst verandert volkomen van aspect en wezen als de eiwitverf wordt vervangen door olieverf; moderne preparaten hebben weer een nieuwe techniek mogelijk gemaakt, die reeds bezig is de geheele aard der picturale kunst te beïnvloeden. In de muziek, die voor velen als de meest immaterieele kunst geldt, omdat haar conceptie niet aan plastische voorstellingen ge bonden is maar slechts aan acoustische of abstractformeele, is de invloed van techniek en machine juist het allergrootst. Van de Afrikaansche marimba tot het moderne monster-orgel is de weg heel lang . geweest, even lang als van het bamboe fluitje tot de saxofoon en van het ratelt je der medicijn mannen tot de eveneens verdoovendéradio en grammofoon. Maar ook de muziek-zelve heeft daarbij een even groote verandering doorgemaakt. Honegger begon in het gedreun van transcontinen tale locomotieven muziek te hoorcn, en in enkele jaren hebbon tallooze componisten hem nagevolgd. Machine-rhythmen zijn haast een soort van stijl kenmerk geworden, sinds Strawinsky de uitspraak heeft gedaan dat naar zijn smaak een muziekstuk als een naaimachine moest loopeii. En zijn de fuga's van Bach niet in de eerste plaats meester lijke mathematische constructies; en heeft niet elke muzikale stijl de neiging machinaal" te worden? Zoo bezien is de muziek stsllig de meest technische en machinale kunst; onbestaanbaar zonder niin of meer ingewikkelde i nst t'urne riten. In de literatuur niets van dat al. Bezie de hurkbeelden van de oude Egyptische schrijvers. Ook zij hadden genoeg aan een klein blaadje papyrus en een penseel. En niemand zal durven beweren dat de overgang van ganzepennen tot stalen pennen ook maar de geringste verandering in de literatuur heeft teweeggebracht, of dat de uit vinding van vulpennen en schrijfmachines oorzaak is geworden dat er ook maar 'n iota moderner geschreven is. Schrijver en dichter voeren de strijd met hun stof op een geheel ander plan. Er is niets materieels dat zich stelt tusschen hen en hun schepping, tusschen hun conceptie en het verwerkelijken daarvan. Alles speelt zich af op een zuiver geestelijk gebied, en daardoor ontgaat hun meestal ook het groote conflict tusschen mensch en materie, dat wij tragisch of komisch, alnaar men het wil bezien, trachten op te lossen door de machine en de techniek. Onder alle kunstenaars is de lite rator de uiteraard blindste en ontoegankelijkste hiervoor. Slechts in zeer bepaalde condities zal hij een open oog hebben voor dit onderdeel, dat voor zoovele anderen juist de brandendste kwestie van het moderne leven uitmaakt. Houdt men hiermee rekening, dan wordt het zeer begrijpelijk dat het juist de moderne Russische schrijvers moesten zijn, die het meest van allen aandacht hebben geschonken aan de moderne techniek, en deze menigmaal tot een indrukHuis DUIN EN DAAL" - Bloemendaal RUSTIGE LIGGING ** MODERN COMFORT *» Speciale arrangementen voor langer verblijf wekkend literair gegeven hebben weten te maken. In de eerste plaats is de technische belangstelling daar grooter dan elders, en wordt geheel het open bare leven er beheerscht door de strijd om technisöh-materieele veroveringen. Maar in de tweede en voornaamste plaats is daar veel meer dan elders de nieuwe mentaliteit ontstaan welke noodig is om zonder vooroordeelen of sentimentaliteit de driehoeksverhouding mensch-materie-machine te zien, en er onbevangen over te spreken. Terwijl in een oudere wereld de literator zich steeds geheel heeft geïdentificeerd met zijn kunst, en daardoor als het ware buiten dit driehoeks conflict is komen te staan, heeft de bolsjewistische, historisch-materialistisch geschoolde kunstenaar vrijwillig deze oude tooverban verbroken, en zich teruggeplaatst in de massa, die dit conflict wel degelijk aan lijf en ziel ondergaat. Hij is behalve schrijver ook fabrieksarbeider bijvoorbeeld; en behalve kunstenaar ook proletariër. Terwijl in de oude wereld de kunstenaar dit nooit was, en er veeleer prat op ging tot een elite te behooren, hetgeen, natuurlijk de onvruchtbare aestheterij niet weinig in de hand gewerkt heeft. Zoo gauw techniek en machine voor den literator levende en volwaardig belangrijke dingen worden, gaat hij de literatuur-zelve ook als een technisch probleem zien, en het verloop van allerlei literaire ontwikkelingen als vol- of half-machinale proces sen. Hij zal meer dan anderen, dat blijkt ook in Rusland, er op bedacht zijn een nieuwe literaire techniek te zoeken, waar de oude hem ondeugdelijk voorkomt, en gebruik te maken van al datgene wat de techniek elders hem leert. Een ontzaglijk en nog schier onontgonnen gebied opent zich voor hem. Over de mensch en de machine valt evenveel en evenveel diepzinnigs te zeggen als, laten we zeggen, over de mensch en de sexualiteit. En wat is dit onderwerp niet aan alle kanten uitgebiord; en wat is het andere niet nog in ieder opzicht onbesproken, nieuw. Het is bij den literator een kwestie van instelling, van veranderde' mentaliteit. En deze verandering is hoog noodig. Men behoeft werkelijk geen pessi mist te zijn. om te merken dat het groote publiek de meeste ..ernstige" literatuur van deze tijd niet meer verstaat. En men heeft mooi schelden op dit publiek, dat zeker niet schuldeloos is hierin. Maar het feit blijft evengoed bestaan, dat al deze lite ratuur weltfremd" is, omdat ze handelt over andere onderwerpen dan die de hedendaagsche mensch boven alle andere interesseeren. Hun gering contact met de materie en de techniek heeft de schrijvers in dit opzicht achterlijk gemaakt. En het is zaak deze achterstand zoo spoedig mogelijk in te halen. Wat er gedaan moet worden om de verandering van mentaliteit in de hand te werken, kan hier niet besproken worden. Het zou thuishooren in een sociaal-politiek manifest, dat onder de compe tentie van anderen valt. Maar het is voorloopig genoeg dat er reeds voorbeelden zijn waarnaar wij ons kunnen richten. Ook voorbeelden van hoe het niet moet. De blijde incomste van de moderne techniek in de literatuur zal nog heel wat om het lijf hebben, en heel wat tijd vergen. Als men echter bedenkt hoeveel er noodig is geweest, voordat bijvoorbeeld de psychologie der vrouw haar volle maat van aandacht in de literatuur kreeg toebe deeld, dan leert ook de vurigste ijveraar voor ver nieuwing geduld beoefenen. Bovendien, de machine heeft de tijd, meer dan de mensch; zij kan wachten, en zal ook de onwillig ste literatoren op de duur wel Weten te dwingen tot aandacht en reverentie. En tot de liefde die voor elke kunst volle herschepping noodig is. NV.ARNHEMSCHE HYPOTHEEKBANK HYR KAPITAAL BESCHIKBAAR DIRECTIE M? S.J.VANZlJST-M?J.F.VERSTEEVEN