8 * P A « m r 11 ??:*; ] t -fci.'-i E is. -./-u! H;J'HI ! ?l!' >;»***>*».*''S " H *? v v ?%s "?il. '^iïS***3* .-.**-????- ~* .?*JE:."y_i*'? j> BIJ het heengaan van een groots figuur hebben wij behoefte, in diepe erkentelijk heid te herdenken, wat deze geest voor Nederland is geweest. Berlage's beteekenisligt niet uitsluitend op het gebied der bouwkunst, maar veel meer op het terrein van het algemeene cultuurleven. Hij wa.*t een der begaafden, der overtuigden en der invloedrijken uit de periode van het eerste kwart der 20ste eeuw in ons vaderland. Sterk geloovend in een humanitaire ontwikkeling der menschheid. medevoelend het sociale onrecht van dien tijd en ver trouwend op de intellectueele krachten van den mensch, heeft hij heel zijn wezen, zijn wil, zijne begaafdheden en de oneindige goedheid van zijn hart. in dienst van zijn ideaal gesteld: de Nederlandsche cultuur dieper en waarachtiger te maken. Hij was geen eigenlijke schrijver of filosoof, hoewel hij in verschillende geschriften zijn denk beelden heeft verdedigd; nog minder was hij een politicus. Hij was een bouwmeester, een beeldende kunstenaar, en in de kunst kon hij het bezielende. vruchtbare voorbeeld geven. Hij beschouwde de bouwkunst niet als een gewoon vak, maar als een maatschappelijk werk van de hoogste orde. De bouwkunst was voor hem de Moeder aller Kunsten, de monumentale uiting bij uitnemendheid, een kunst, die het wezen van een volk het meest indruk wekkend en het meest alge m een weergeeft, gelijk de boxiwkunst in de groote cultuur-perioden. Tot het laatst van zijn Ie ven heef t deze gedachte hem vervuld met een sterk idealisme en een onverwoestbaar vertrouwen: hij heeft in alle opzicht-en de bouwkunst tot het hoogste plan geheven. Berlage vond, als jong architect, de Nederlandsche bouwkunst in verval. De historische stijlnamaak werd met meer of minder talent beoefend, maar een scheppende kracht ontbrak. Wel was Dr. Cuypers een talent \an beteekenis, en wel zouden diens, aan de Middeleeuwen ont leende en door Vióllet Duc beleden constructieinzichten van grooten invloed worden op Berlage* maar de vormgeving van Cuypers, de geest van zijn kunst, was vrijwel ook geheel Middeleeuwsch of vroeg-Renaissancistisch gebleven. Berlage werd opgenomen n de sfeer van het ontwakend Nederland uit het begin van deze eeuw, den tijd van critiek op het cultureele, politie k« en economische leven, den tijd van de nieuwe in zichten in letterkunde, in schilderkunst, -en in de sociale verhoi dingen, met zijn sterken drang naar een betere, meer redelijke samenleving. Men was bezield door een verlangen naar waarheid en op rechtheid, naar zakelijkheid en rechtvaardigheid. Men bond den strijd aan tegen alle verouderde, levenloos geworden leuzen. Men wilde niet meer uit de traditie putten, men wilde zichzelf zijn;1 men verlangde vurig een nieuwe en betere wereld op te bouwen. De macht hierbij was het intcllectueele inzicht. gevoed door het zielsverlangen naar gerechtigheid: [-. Alle vroegere gevoel gaf men zich over aan het positieve. De eeuw delempirische wetenschap deed zich gelden. Het realisme trad op. Berlage, met zijn diep ernstigen wil. zijn volledige toewijding, zijn vaste overtuiging, werd de groote realist in ons vaderland: met woord en daad beleed hij de rationaliteit in het bouwen: d.w.z.. de functie van het gebouw werd.hot beginsel der bouwkunst. Met het primair stellen van de doelmatigheid gaf Berlage de bouwkunst weer haar eeuwige. gezond3 basis terug. Het gebouw als ruimt eom.sluiting: het eerlijk toonen der materialen t>n constructie"»; doel. constructie en vorm in har monie; een zakelijke logische opbouw, ziedaar hoofdeisehen van Berlage. Q Dus niet een met meer of minder smaak navolgen van oude vormen, te, pas en te.onpas, maar een scheppend-ontwerpen vanuit een overtuiging of een beginsel. Daarmede was de moderne bouw kunst in Nederland geboren. De belangrijkste uiting van Berlage's kunst is de Beurs te Amsterdam, een monumentale Illustraties: De Berlagebrug over den Amstel te Amsterdam. Rechts in het midden een van de vroegste bouwwerken van Berlage, pand Kalverstraat hoek Spui. Onder: De Amsterdamsche Beurs bijna Godsdienstigen zin. Berlage heeft dit zelf, geloof ik. niet bewust gevoeld: hij heeft argeloos dit schoone geheim in het bouwwerk neergelegd. tv Dit diepere is een gevolg van Berlage's enorm ontzag voor de idee der .doelmatigheid. Hieraan voelde hij alles, wat waarde aan het leven geeft, verwant: eerlijkheid; grootheid; ondergeschiktheid van het individu aan een beginsel; het grootere belang van het algemeene tegenover het bijzondere, van het boven-natuurlijt noodzakelijke tegenover het persoonlijke. Meer dan eens heeft hij een ge bouw minder harmonisch gelaten, omdat de doel matigheid z.i. dit wilde; en dat, terwijl hij zelf een fijn kunstenaar was, zeer gevoelig voor het sohoone. In het werk van Berlage is iets van het Bijbelwoord, dat zegt: God ia een groote bouw meester, die in opperste harmonie het heelal heeft geschapen, en waarin alles naar zijn aard en naar zijn doel functioneert. De schoonheid der schepping zetelt in haar volkomen, d.w.z. Goddelijke doel treffendheid. BOUWMEESTER BERlKCE manifestatie van eerlijkheid en zakelijkheid en van den ernst van deztn revolutionnairen tijd. Zelfbewust lipt het stoero gebouw daar met zijn machtige flanken, zijn sterk silhouet, zijn ingehou den kracht, onwrikbaar overtuigd van zijn be ginselen. Het vraagt niet in de eerste plaats om schoonheid; het is kracht, wil, en energieke daad. Het is gqboren uit den geest van de beste krachten uit dien onstuimigen tijd, waarin wij zoowel een Domela Nieuwenhuis als een Treub herkennen. Daarom is het het indrukwekkend monument van liet moderne Nederland geworden. Nu, na 30 jaar, heeft-het gebouw niets van zijn beteekenis verlortn; niet alleen dat het, bessonkener van kleur geworden, opgenomen is in het mysterie van den Tijd, waardoor het historie geworden, en met een aureool van eerwaardigheid omgeven is; ook zijn bezieling is min of meer gemeen goed geworden, is door ons verwerkt. 1 Vandaar dat het gebouw een zoo vrachtbaren invloed kon uitoefenen op de Nederlandsche Bouwkunst. Het Beursgebouw is al geheel opgenomen in de Amsterdamsche sfeer; het harmonieert daar goed. Van vele andere moderne gebouwen kan men dit niet zeggen. Dit komt omdat de Beurs een echt Nederlandsen gebouw isi zijn ingetogenheid, een voud, waarachtigheid en diepe ernst zijn typische Hollandsche eigenschappen. Deze schepping is verwant aan het beste van onszelf. Ondanks zijn ovtirheerschende doelmatige zakelijkheid, die bij den eersten indruk nuchter aandoet (een echte Hol landsche eigenschap) heeft de Beurs een dieperen, Berlage is hier verwant aan den grootsten Neder lander: Rem brandt, wiens werk v. Deyssel terecht niystisch-rèalistisch heeft genoemd. ^ - *** . ' ?'?? Het zal niet noodig zijn de vele werken en werl zaamheden van Berlage in zijn arbeidzaam levi te vermelden. Eenmaal tot erkenning gekomen, heeft hij het voorrecht gehad in tallooze opdrachten practisch van zijn denkbeelden te kunnen getuigen. Op het geheele bouwkunstige en aanverwant'; gebied heeft hy toonaangevend werk verricht: kantoorbouw, woningbouw, utiliteitsbouw, stads- /> aanleg, interieurkunst, meubelen, decoratieve kunst, enz. ? Niet alleen door voorbeelden, ook in geschriften heeft hij zijn ideeën beleden, en ook hierdoor héft «, hij een grooten invloed verkregen. Men kan zeggen dat hij tot ± 1920 vrijwel de geheele Ned i1landsche bouwkunst beïnvloedde. In het buitenland had hij wel veel bewonderaars. maar niet veel volgelingen. Terecht, want hij wa?. hoezeer ook intelleetueel-intemationaal, toch ii« wezen echt-Nederlandsch. Evenzoo heett onz>beroemde 17de eeuwsche Schilderschool weinij.' volgelingen in het buitenland gevonden. Het nationale is bij uitstek de bron van iedere waai achtijjre kunst. In internationale jury's had Berlage altijd zitting. Tweemaal is hij tot Dr. honoris causa benoemd, namelijk te Groningen en téDelft : en van het conservatieve Kon. Inst. van Britsch» Architecten heeft hij de groote onderscheiding van de Koninklijke trouden Medaille gekregen; dit was de eerste keer dat deze aan een modern architect gegeven werd, Hoe verhoudt Berlage zich nu tot de jongeren ? Wat Berlage hoopte is niet in vervulling gegaan; een algemeene cultuur met een algemeenen stijl is niet ontstaan. Integendeel, de wereld werd steeds meer verscheurd; tallooze stroomingen ontstond er in de beeldende kunsten na den oorlog: expressio nisme, futurisme, cubisme en nieuwe zakelijkheid, waarvan vooral de laatste wel de doelmatigheid doorvoerde, maar niet de mystische bezieling, overnam. Hoe betreurde Berlage dit afdwalen, deze internationale, niet aan het Nederlandsche volk verwante stroomingen, wier doodloopen hij voorzag. Wel is er een groep jongeren, welke voor namelijk als Jong-Katholieken zich organiseeren. die het voorbeeld van Berlage zoo zuiver mogelijk volgen, maar die zijn ideeën weinig verder ont wikkelen. . , Bewonderenswaardig is de karaktervastheid van Berlage in zijn laatsten tijd. Ik heb hierover het vol gende geschreven in het boek over Berlage, in 11125 door Brusse uitge geven : Berlage blijft zichzelf: hij is een .persoonlijkheid,een karakter. Steeds door bereid zijn diep-gefundeerd bouwkunst-inzicht in de drie-ëenheid: doel-constructie-vorm, te toetsen aandeverlokkelijkfrisschenieuwereinzichten,steeds door als het ware er op uit, eerlijk na te gaan, of zijn inzichten wel de ware blijven, dus nergens ver starrend maar steeds wijs en mild, wegend en neg eens wegend, met een open oog en een fijne intellectualiteit voor b*t b«»langryk« in een nieuw pogen van anderen, begrijpt Berlage heel goed de fundamenteele waarde van .het futurisme, cubisme en expressionisme, en bewondert hij gul wég de soms sterke talenten, die zich in andere richtingen uiten. Ja, hij, de ernstige werker niet zijn vaak stroeve architectuur - oplossing, staat soms verslagen voor de speelsche, levendige, rijke talenten van anderen, talenten zoo geheel verschil- ,-?' lend van de anderen, talenten zoo geheel verschillend van de zijne, talenten met den glans van de echte, natxiurlijke be gaafdheid, talenten, die {pak kende, meesleepende of gedurfdo werken scheppen. Maar na het mo ment van kleinvoelen komt spoe dig de rustin hem terug; in den volledigen'en diepen trn^t. waarin h ij tegenover d e bouw kunst staat, ziet hij. als wijs man. liet te-énzij dige, het betrekkelijke, ja het mode-acht ige van bijna alle nieuwe &troomingf»n. Hij doorziet ze spoedig.'' En nog een aanhaling: ..Ondanks zijn vaste, bijna Godsdienstige over tuiging van het rationalisme, ja juist op deze basis, blijft Berlage een zoeker, lid is. alsof hij wel voelt, dat aan dit in wezen toch zoo edel en diep beginsel nog iets ontbreekt om tot volledige basis der bouwkunst te dienen. Hij verwacht voortdurend let aanvullende." Ongetwijfeld is de toekomst aan datgene. wat Berlage heeft voor gestaan ; d.w.z. na vele hevige, doch weinig vruchtbare moderne pogingen, gevolgen van den ontredderden tijd. zal men steeds terug komen tot het eeuwige begin van alle bouw kunst. de doelmatigheid en waarachtigheid, met het geheime* verlangen naar het diepere leven. Hierin ligt de groot e beteekenis van*Btirlagu' v«or de Nuderlandsche ?Bouwkunst. oo is' dan^een groot ? Nederlander h een gegaan, gesneden uit het beste, hout, een zacht 4 beminnelijk en wijs mensch, maar tegelijk een ernstig zoeker, een sterk strijder, een veelxJjdig-gevende met een diep geloof in de ont wikkeling der cultuur. JAN GRATAMA **?? , ^ C' ?» 4.. >? -'r