ze waarneemt, anders uit dan met het oog van den tijdgenoot bekeken. Napoleon heeft in den loop van honderd jaar een aureool verkregen, dut hij in het tijdperk, dat hij leefde, niet in die mate bezat en dat misschien Goethe alleen heeft waargenomen. Daar Goethe geen I-'ranschman was, maar het geluk had vreemdeling te zijn, zij het dan ook burger van een overwonnen land, was hij vrijer in zijn oordeel dan de onmiddellijke onderdaan. Ieder van ons is heden ten dage in dezelfde positie, als hij het verschijnsel van den krachtigen regeerder, van den dictator, van buitenaf gadeslaat en hem van zijn veilig standpunt uit, buiten de grens, naar zijn waarde tracht te schatten. Alleen de eeuwig objectieve historicus, die zich verbeeldt, dat men uit de geschiedenis mathematisch juiste gevolgtrekkingen kan maken, klaagt over deze dubbelzinnigheid, die van nature aanwezig is en richt tot degenen, die van deze dubbelgestalten getuigen, onrecht vaardige verwijten; hij is zoo objectief, dat hij slechts het geraamte ziet en de kleuren niet meer kan onderscheiden. De duur van een dictatuur LJET tweede probleem, de duur van een dictatuur, brengt ons naar ? * het onderscheid tusschen klassieke en moderne vormen terug. De tegenwoordige dictatoren zouden lachen, als men hen slechts voor een half jaar met de. leiding der regeeringszaken belastte, en toch vertelde Masaryk mij, dat hij op het einde van den Wereldoorlog, toen hij dacht,'dat Foch naar Herlijn zou optrekken, het plan had om zich met zijn troepen bij hem aan te sluiten, als dictator Praag binnen te trekken, snel de'noodzakelijke maatregelen te treffen en na eenige maanden, bij het bijeenroepen van de nationale vergadering, af te treden. Toen Mussolini j of 4 jaar geregeerd had, antwoordde mij KEMAL PASCHA zijn destijds bekendste medewerker op mijn vraag: Als hij nog een tiental jaren don tijd hooft, is zijn systeem veiliger dan wanneer hij morgen sterft." Hij bedoelde: in hot geval dat hij morgen ver moord wordt. Nu na verloop van jaren duidelijk blijkt, dat Mussolini niet vermoord zal worden, is hot hooi wat kalmer in hemzelf on om hom hoon geworden on hij begint zelfs langzamerhand op een landsvador van don ouden-stempel te gelijken, on hij is dit reeds moor dan hij /elf on zeker moor dan zijn tegenstanders zonden willen toegeven. Do lengte van do dictatuur hangt ook van do omstandigheden af, die haar doden ontstaan. In de opmerkingen bij den West-Östlirhen Diwan" schrijft Goethe deze belangrijke uitspraak: In de republiek vormen zich do groote, gelukkige, rustig voortbouwende karakters. (iaat zij over tot een aristocratische regeering, dan ontstaan waardige. consequente, flinke, in bevolen zoowol als in gehoorzamen bewonde renswaardige mannon. Wordt hot bewind anarchistisch, dan treft men onmiddellijk vermetele, moedige, de gangbare zeden verachtende menschen aan. Hot despotisme daarentegen schept groote karakters; verstandig en klaar doorzicht, gedisciplineerde werkzaamheid, zeker heid in besluiten on kracht in het handhaven van den bestaanden toestand; al cle eigenschappen, die men noodig heeft om alleenheerschor te worden, ontwikkelen zich in den hiertoe bekwainon persoon en verschaffen hom de eerste plaats in don staat, waar hij zich tot despoot bekwaamt." Do woorden despotisme, anarchie, aristocratie zijn hier in do klas sieke beteekenis gebruikt, en schrikken dus niet af, irunr bobben oen constructieve" beteekenis. Alles hangt van do persoonlijkheid af. Doch men moot niet gelooven, dat alleen de daarvoor geboren man hot tot dictator brengt ! Kr bevinden zich onder hen neurasthenici, die door hun redenaarstalent of andere suggestieve middelen tot oen hoogte zijn geklommen, waar zij hun eigen macht vreezen en van schrik daden van gewold ver richten, waar hun zenuwen niet tegen opgewassen zijn. In do eerste plaats hangt hot probleem dor dictatuur heden nog moor dan vroeger af van de omstandigheid, of do dictator zijn per soonlijkheid in denzelfden grootschon stijl vorder ontwikkelt, nadat hij do macht hoeft veroverd, Mussolini zijn gezicht en zijn woorden in een persoonlijk gesprek tooneii hot meer dan zijn redevoeringen in het publiek -?- is tijdens zijn alleenheerschappij in geestelijk opzicht in belangrijke mate gegroeid, ovenzoo Lonin on Kemal Pascha. Het schijnt, dat ook Roosevelt met don groei van zijn problemen in bekwaamheid toeneemt.. Bij Bismarek's gedeeltelijke dictatuur, die >S jaar duurde, moet men, niettegenstaande enkele inzinkingen, oven eens een groei dor persoonlijkheid constateeren. Daarentegen zijn Lloyd George en Ludendorff in den tijd, dat zij dictator waren, ver armd. Anderen toonen. de wereld hot beeld van een teerhartig man mot een knots, zoo hing zij regeeren; men treft hen steeds in gezelschap van sterkoren aan, die.zfj dan als dekmantel gebruiken. De verschillende vormen van een groepsdictatuur zijn steeds 'de gevaarlijkste, maar ook de kortste geweest. Wij spreken hier niet over de zuivere dictatuur van een partij, die bijvoorbeeld in Rusland o]) veel hechtere basis rust dan welke persoonlijke, dictatuur ook, waar wij getuige van zijn. Een'groep: dat is een half dozijn avontu Duitsche jeugd breng: BENITO MUSSOLINI riers, die noodzakelijkerwijze elkaar moeten bestrijden, als zij niet aan een soevereinen wil gehoorzamen. Het gebrek aan persoonlijkheid verkort zulke gewelddadige heerschappijen. Eén ding hebben allo dictaturen gemeen, in oude zoowel als in moderne tijden: de menschen willen eerst voor zichzelf on dan voor den staat zorgen; zoodoende hebben zij ook eerst zichzelf on daarna oen theorie ontdekt, die zij volgons hun zoggen in practijk willen bren gen. Hiermee is niets gezegd togen do eerzucht als drijfveer van groote daden; integendeel: oen van do redenen, waarom do Duitsche demo cratie zoo snel ineenstortte ligt 'bepaald in hot gebrek aan eerzucht van do leiders. Maar eerzucht kan verschillend zijn van kleur. Die van do dictatuur van heden is rood, niet van dorst naar bloed, maar als symbcol van hevig kloppend bloed. Haat, trots, eenzekere somberheid, die aan elke dictatuur don humor ontneemt, zijn haar kontookonen. Menschen en machten l IIT do eerste stemmingen van eiken modernen dictator kunnen ^?^ zich, als hij blijft, als do hevige liefde tusschen monsch on macht in kalmer banen geleid wordt, als hot ware echtelijke gevoelens ontwikkelen: dan wordt het avontuur oen levensgemeenschap, hot verwekt kindoren, draagt gevolgen. In dozo tweede periode, \\aarin volgens mijn meening 'op hot oogenblik Mussolini on Kemal Pascha vorkeeren, groeit de wil tot opbouw on do almachtige man begint bevrediging te vinden inliet ontworpen on doorzetten van werkelijke constructieve plannen, terwijl hij zich eertijds vergenoegde mot de voldoening gevende gedachte: over millioonon menschen to hoorsclieu. Want, en dit kunnen wij niet duidelijk genoeg verklaren: geen ern stige stelling on geen dwaze uitspraak zullen ons ooit hot feit kunnen verbloemen, dat oen alloonhoorschor er uitsluitend op uit is zich in grootschen stijl uit to loven. Figuren als Marcus Aurelius zijn groote uitzonderingen on heden ton dage ontmoet men hen nauwelijks moor. Hot echte gevoel oen zonding to moeten vervullen, het prophetischo, is zeer zelden in oen man. waarin wilskracht domineert, aan wezig, misschien is zij zelfs bij Mohammed eerst later den persoon toegedicht. Op hot oogenblik zou ik niemand kunnen noemen, die door hot geloof aan oen zonding tot daden gedreven wordt, want Gandlii is juist hot tegendeel van een dictator. Natuurlijk wonscht Roosevelt zijn volk hot boste, maar met den wil alleen kan weinig uitgericht worden. Ken dictator zonder een-diep.gevoel voor do beteekenis van roem is ondenkbaar. Napoleon zou nooit zooveel bereikt hebben, als hij niet een leerling van Plutarchus. was geweest, on allo tegenwoordige dic tatoren zijn leerlingen va'n Napoleon. Alleen vindt men ook onder hen begaafde en talentlooze1 navolgers en de wereld heelt oen zeer ge voelig instinct voor deze|varianten. Daarom past bij don echten dictator eerder scepsis dan geestdrift. In het begin brengt hij don wil tot de overwinning over in oen idealis tische sfeer; later is slechts hot cynisme in staat hom do teleurstellin gen van do vervulling zijner wonschon to doen dragen; op het einde kan hij, wijzer geworden on mot den blik ingespannen gericht op het onbereikbare, weer een zuivere jetigdstemming deelachtig worden en zijn schepptngsdrang tot bevrediging leiden, ('ronmell hooit dit op zijn manier geprobeerd, doch door do somberheid, van zijn wezen den dictator een groet ' , niet bereikt; hij is, in twijfel verk'eerend , gestorven. 'Bismarck is door do ontzetting uit zijn ambt voor de wijze ommicliteriiii:. den ouder dom' eigen, gespaard gebleven., want hij was noch philosophisch noch geloovig. Toch schijnt hot mij toe -. on ik nieon bewijzen hiervoor in handen te hebben -- dat iedere dictator door verwijzing naar het nageslacht tot nadenken te stemmen is, als de geschiedenis hem hiertoe don tijd laat. In het algemeen is' zijn val voor den dictator .bijna oen eerezaak. Zooals oen getrouwde wandelende Jood of vliedende Hollander be lachelijk is. zoo stelt do dictator de1 wereld teleur, als hij na lange jaren van alleenheerschappij als een uitgeput oud heertje op zijn bod sterft. De wereld, die hij op dramatische wijze in beroering gebracht heeft, eischt oen dramatisch einde. Bi>marck's einde word verduis terd door gevoelens van wrok togen de Pygmeeën, die hom doden vallen: ('romwell door de nooit wijkende gedachten aan don koning, dien hij had laten onthoofden ; Lenin's einde door het lijden on de gedachten van een overwerkt man, wieji hot slechts gegeven was zijn arbeid ton halve to verrichten, en Napoleon had, ware hij als keizer in Parijs aan maagkanker gestorven, do helft van zijn glans voor hot nageslacht verloren. De werelcl houdt van strijdbare mannen, die voortdurend hun leven op liet spel zetten* on vergeeft hun vele wandaden, als zij 'aan het slot in grootschen stijl betalen. Want de dictator vormt steeds oen anoma lie, evenals hot genie, en al heeft hij niets anders achter gelaten dan een legende, dan heeft hij toch nog evenveel bereikt als een kunstcr naar, die in zijn werken' voortleeft, ' ? ? ,: 12 Dcccinhcr PAG. 6 WINTERNUMMER No. 3003 PAG. 7 WINTERNUMMER No.i.3003