} . f l DICTATUUR IN DE OUDHEID ff N OOIT weer iemand dictator." Antonius, Caesar's collega als consul in 44 v. Chr., stelde na diens verProf. Dr moording een wet voor, dat nimmer iemand weer dictator worden mocht, op straf van vervloeking en dood en confiscatie van vermogen voor ieder, die het zou wagen dit ambt weer in te voeren of te aan vaarden. Caesar, de vermoorde, was dictator geweest. Hij had orde gebracht in den staat en maatregelen genomen of plannen gemaakt, die, uitgevoerd en verwezenlijkt, twee eeuwen lang de wereld zouden beheerschen en tot welvaart leiden. Hij had met genialen blik de ziekten, \ aaraan het Romeinsche rijk leed, doorschouwd en met ongehoorde energie de middelen tot verbetering doorgezet. Hij was een der weinige waarlijk historische figuren, die voor langen tijd den gang der gebeurtenissen in de gansche wereld bepalen; een genie, dat door zijn naam Caesar voor duizenden jaren den keizer als hoogsten drager van het gezag zou kenmerken. En toch, na den dood zelfs van dezen grootste der grootcn juichte Cicero, die waarlijk wel zijn vaderland liefhad en diens bloei wenschte. ,,()ver het voorstel tot opheffing der dictatuur hebben wij niet eens gestemd" roept hij uit. ..Antonius behoefde het ontwerp-senaatsbesluit maar voor te lezen, of wij hebben het met gretigheid aanvaard en zelfs in schitterende bewoordingen den voorsteller officieel dank gebracht." Zoozeer was de dictatuur gehaat. Ja, als eenige jaren daarna het volk, dat honger lijdt, Octavianus, den lateren Augustus, de dictatuur aanbiedt ondanks het besluit tot afschaffing dan werpt de nog jonge man zijn toga af, en staat daar met ontbloote borst, en valt op de knieën, en smeekt het volk hem daarvoor te vrijwaren. Waarom? Was dan het Romeinsche keizerschap, waarvan die zelfde Augustus de grondlegger worden zou, niet in wezen aan de dictatuur gelijk? Hebben niet vele van zijn dragers?Caligula, Nero en anderen gespeeld met het leven en vermogen hunner mede burgers, en zelfs den staat in financieel opzicht welhaast te gronde gericht? Waarom was dan juist de dictatuur zóó gehaat, dat zelfs deze keizers haar naam vermeden hebben, en zich met andere, geringer macht aanduidende titels tevreden hebben gesteld? Staatsvorm en staatsbelang |""\K oude theoretici onderscheidden drie staatsvormen: de ^*? monarchie, de oligarchie en de democratie; zij twistten veel over de voorkeur van een van deze boven den andere. Sommigen van hen achtten een combinatie der drie de ideale oplossing; de Crrieksche schrijver Polybius beschouwde haar zelfs als oorzaak van de groptheid der Romeinsche republiek, waarin, volgens hem, de souvereiniteit van het volk terecht werd getemperd door de macht der twee opperste magistraten, de consuls, en deze voor willekeur werden behoed door den invloed van het oligarchisch lichaam, den senaat. Deze opvatting was een ztiiver-theoretische gebleken: het volk had zijn macht misbruikt, de consuls waren ter zijde geduwd, en de senatoren ha'dden zich onmachtig getoond om het wereldrijk te besturen. De Romeinen, die altijd het leven stelden boven het beginsel, hadden begrepen, dat het evenwicht was verbroken, en maat regelen tot verbetering gezocht. Zij hadden de bevoegdheid der consuls vergroot, en zelfs door een machtigingswet vrijwel onbeperkte heer schappij aan n man verleend, volkomen ingaande tegen het principe van den staat en de traditie. Zij hadden zich zelfs niet verzet, toen een ruw krachtmensch, Sulla, het dictatorschap, dat vroeger beperkt was tot een half jaar (opdat maar niemand alleenheerscher worden zou) X'oor onbeperkten tijd op zich nam. Maar Sulla was afgetreden, vrijwillig, naar men zeide, gedwongen, naar wij gelooven. Toen kwam, ruim dertig jaar later, Caesar. Hij werd wér dictator, eerst voor ven jaar, toen voor langer, daarna voor liet leven. Nu wroet aldoor tegen hem de stille' wrok. Eindelijk breekt deze los. Hij wordt vermoord. Waarom werd Caesar vermoord? VA/AA ROM? Caesar was niet wreed. Hij liet niemand dooden * ? zonder rechtspraak. Hij vergreep zich niet onrechtmatig aan bezittingen. Hij schonk vergiffenis zelfs aan zijn vroegere tegen standers. En toch heen, juist zijn zachtmoedigheid kostte hem het leven. , Waarom ? Zelfs in onze dagen is de stemming van het volk onder een dictatuur moeilijk te peilen. Want geen durft vrijuit te spreken. Hoeveel minder moeten wij dan wel weten uit de Oudheid, die immers niet langs omwegen een gesproken woord tot ons kan laten doordringen. En inderdaad: de stemming onder het eigenlijke volk in Caesar's tijd kennen wij niet voldoende. Wij hebben echter reden om aan te nemen, dat het zijn dictatuur niet slecht gezind was. Maar men kan naar deze stemming die van Rome niet beoordeelen. Want het souvereine volk van Rorne was, als niet een demagoog het leidde of de nood het dwong tot verzet, onderdanig aan de oude regen tenfamilies, die den senaat vormden en stad en staat bestuurden. De wil en wensch van deze geeft Rorne's eigenlijke stemming weer. Zij nu waren, bijna alle, anti-Caesarianen. De dictatuur van Sulla, die aan hun zijde stond en hun macht versterkte, hadden zij geduld. Die van Caesar, die hun heerschappij beknotte en voor zich een koningschap scheen te willen scheppen, schaften zij af, voor eeuwig. En dit, terwijl zij zelf mjg altijd onbekwaam zouden blijken het rijk te leiden. Waarom? De drang naar vrijheid K l U eerst herkrijgen wij onzen geest." Anderhalve eeuw na dit " alles zou de Romeinsche historicus Tacitus deze woorden schrij ven, als de tyran Domitianus is gestorven, en de vrijheid en de oude regeer i ngs vorm zich weer schijnen te verheffen. ,,De geest." Het zijn woorden van Cicero, die ons tijdens Caesar's dictatuur het gemis van den geest aan vrijheid van handelen, aan vrijheid van spreken voor oogen stellen. Hij durft ze nauwelijks te uiten; want hij houdt tegen zijn gewoonte in -'bijna' onmiddellijk op, als hij begonnen is. Ons zijn ze kostbare aanwijzingen van de stemming in die tijden, ,,'s Mor.gens vroeg", schrijft hij, begroet ik in mijn huis mijn vrienden, senatoren, in grooten getale, maar bedroefd. En ik zelf.?ik heb om mijn vaderland nu geweend tot ik geen tranen meer heb; zwaarder en langer dan een moeder om haar eenigen zoon. Nu werp ik mijn zorg om den staat van mij af en mijn denken over de stem, die ik in den senaat moet uitbrengen; ik begeef mij in het kamp van mijn tegenstander Epicurus, die het genot aanprijst als levensdoel." Ja, dit is het: de onmogelijkheid, om het vaderland naar eigen wensch te dienen, de onzekerheid van leven en recht, het gemis van vrijheid in woorden en daden. Zelfs de grootheid van den dictator Caesar kon zijn dictatuur niet aannemelijk maken, om den druk, dien hij legde op menschelijke vrijheid. Meer dan zijn maatregelen, meer dan zijn smadelijke bejegening van de senatoren, meer dan de ont eigening zelfs van hun bezit ter wille van het volk, moet deze de stemming hebben beheerscht en zijn val hebben verhaast. Het zou eenige jaren duren vóór, na de afschaffing der dictatuur, het keizerschap zich zou verheffen en de heerschappij van den enkeling voor langen tijd bevestigen. Augustus' wijsheid heeft het geschapen; de twee eeuwen, die hij heeft ingeleid, zijn gouden tijden geworden, voorbeeld voor vele menschengeslachten. Zijn talent heeft de grenzen der macht getrokken, die het genie niet vermocht te aanvaarden. De keizer was als princeps niet anders dan de hoogste magistraat in den staat, in zijn ambt bevestigd door den senaat en afzetbaar, zoo zijn gedragingen het eisrhten. De goede keizers zijn nimmer dictatoren geweest, niet in naam, niet in wezen. Zij waren de primi inter pares, die den geest de vrije ontwikkeling lieten en de vrije uiting, de energie de vrije daad. Zij leidden, zonder te overheerschên. Niet zonder reden is een van hen het licht der wereld genoemd, en Augustus zelf bejubeld als hersteller van den vrede." Maar niet ware deze oplossing gekomen, als de wereld haar niet 'had aanvaard. Doch daarvoor was de worsteling der burgeroorlogen, het dragen der dictatuur van noode. Uit den oorlog was de roep, neen de wil tot vrede geboren; uit de dictatuur het verlangen naar vrijheid. Zonder deze beide ware de bloei van nieuwe eeuwen niet gekomen. Ziekte eischt soms harde middelen tot genezing, ook bij de menschheid. Maar haar. kracht ligt in het streven, uit de duisternis naar het licht. En haar troost in het bewustzijn dat soms zelfs in tijden, die duister schijnen, als in Caesar's dagen de kiem tot herstel wordt- geboren. Dictatuur in Europa Teékening voor de Groene" door L. J. Jordaan Waar de aarde bloedt PAG. 10 WINTERNUMMER No. 3003 v..»»????; PAG. u WINTERNUMMER No. 3003.