Tooneel?" «-j t;1''» 'i-' .r. i 't Bloscopy] Paul'Muni en MargorcQlndsoy In Bordertown' Het geheim van de stilte PAUL MUNI: TOONEELSPELER VOOR DE^FILM L J. Jordaan Archle Mayo: Bordertown" (Tuschinsky, Amsterdam) OPNIEUW heeft Paul Muni in de knappe Warner-film Bordertown" een opmerke lijke prestatie geleverd en opnieuw kom ik met gemengde gevoelens ten opzichte van dezen filmspeler terug. Het is niet makkelijk te zeggen, waar hem de schoen eigenlijk wringt maar nee.. toch is Muni, op den duur beschouwd, mijn man niet l Voorop ga, dat zich op de virtuositeit en vak kundigheid van dit spel niets laat afdingen. De Joodsche Oostenrijker, Muni Weisenfreund, heeft het métier, dankzij een jarenlange scholing bij het uitstekende Yiddish Art Theatre, in de perfectie geleerd. Hij toonde daarbij genoeg intelligentie om de speciale eischen van het filmspel nimmer te forceeren, hetgeen hem als Paul Muni" de deur tot de studio opende. Bij dit alles komt. nog een curieuse elasticiteit in zijn wezen, die het hem mogelijk maakt rollen van de meest uiteenloopende leeftijden te vertolken, zonder hinderlijke grimee ring. Om kort te gaan: ziehier de geboren eersteplanspeler feilloos van techniek, breed van allure, intelligent van opvatting. Een rol van Paul Muni is altijd af beschaafd en gekund. Niets mislukt hem nergens grijpt hij mis.'... en toch ... .1 Ik heb mij langen ttfd afgevraagd, waar het manco in dit superieure werk kon schuilen, dat ten slotte toch de warme, groote ontroering buitensluit.^ Dat dit volmaakte spel tenslotte toch.... spel" deed blijven. Dat nimmer het vibreeren der waarachtige, doorleefde emotie toelaat. Met al de aarzelingen van den twijfel, zou ik nochtans de oorzaak hierin willen zoeken, dat deze man het groote en kostbare geheim van de film: esiilte, niet kent. HO heeft den instüictieven angst voor de stilte dat typische horror vacui van den tooneelspeler -- meegenomen naar de studio. Het onuitroeibare atavisme in direct contact te staan met een zaal-vol menschen en verantwoordelijk te zijn voor hiaten en pauzes, heeft hem" voor de camera niet verlaten. Het bewustzijn in het f Urnatelier deze verantwoordelijkheid aan den regisseur over te laten en in de nederigste, meest gespannen concentratie te beleven wat hem van gevergd wordt .., .dit aanpassingsvermogen heeft zelfs zijn bui tengewone intelligentie niet begrepen. Hij is altijd doende" hij is steeds bedacht op het effect van woord en gebaar hij is zonder onderbreking de virtuose speler., Het is knap, overtuigend, raak.... al wat gij wilt maar hij wét dat het dit is l De extase, die boven de ijzeren zelf-controle uitstijgt, kent deze perfecte vakman niet.... het ademloos passieve opgaan in de gespannen stilte der studio i» deze autonome figuur vreemd. Dit maakt zijn verschij ning, ondanks de bestudeerde passie, koud en luid en ondanks de virtuoze veelzijdigheid van zijn spel, op den duur monotoon. De film is nu eenmaal een wonderlijke en eigen zinnige meesteres, die geen andere goden nevens zich duldt... het minst misschien wel die van h(»t tooneel! ZQ tolereert de qualiteiten van den histrio zoolang het haar goeddunkt dan toont zij ze genadeloos voor wat ze zijn: Bühnenspiel. Het is een eigenaardig verschijnsel, dat een Chaplin, een Garbu, een Dietrich. die eigenlijk de variatie van het tot». neelspel niet kennen die altijd zichzelf zijn.... nimmer monotoon worden en steeds bÜjven boeien. Terwijl de knappe tooneelspeler Muni voor mij persoonlijk reeds een goed deel van zijn fralcheur heeft ingeboet. Het ondefinieerbare In de film TOEN de film Muni ontdekte en hem in het weergalooze Scarface" (zijn beste rolt) presenteerde, gaf zij met dit koude, sluwe, berekenende personage een karakter, dat misschien het best zijn methode van reproductie verdroeg. Er was in deze film althans een zekere harmonie een samenvloeiing van temperament en speelrol," welke Muni mee sleepte en hem het ijzeren keurs van zijn bewuste techniek deed vergeten. In I am a fugitive" was het naar mijn meening niet de speler, doch de superieure en geïnspireerde regie van Mervyn Leroy die dit werk tot zulk een phenomenaal succes maakte. Maar in de latere films werd het steeds duidelijker: Muni was in de studio's gewend ge raakt en langzamerhand-tob dat gevoel van supe rioriteit gekomen hetwelk zoo menig speler reeds noodlottig werd. Tevens wilde hij blijkbaar ztfu virtuositeit uitleven, het fatale misverstand, dat de filmspeler evenals zijn tooneel-collega, op eigen houtje karakters kan scheppen" maakte zich van hem meester. En nu zien wjj dan in dit oveaigens zoo voortreffelijke Bordertown" den bazigen, zelfbewusten, zich-breed-makenden tooneelspeler terug, dien het theater accepteert omdat het hem noodig heeft, doch dien de film op den duur ver werpt omdat zij baan wil blijven in eigen huis. IN Bordertown" komt een merkwaardige actrice voor, Bette Davis, misschien een der onsympathiekste, vreemdste creaturen die her projectiescherm ooit heeft vertoond.... maar een filmfiguur bij uitnemendheidJ Daar is een kort" scène, waarin zij de garagedeur achter zich laat dichtvallen, in het bewustzijn dat de gehate echt genoot, dronken achtergebleven, door de giftige uitlaatgassen van den draaienden motor om het leven moet komen. Daar is een episode van enkel» minuten, waarin zij rusteloos het leege vertrek op-en-neer loopt, bezeten door den angst voor de schim van haar man. Daar is tenslotte die onver getelijke scène van haar getuigenis voor de recht bank, waar zij in een dozijn woorden toont waan zinnig te zijn. Zie dit alles staat mijlen-ver af van het bewuste, knappe spel dat Muni de heelo film door exposeert. Het is aarzelend, onbeheeracht, RECITEERFILM Mlchael Curtiz: British Agent" (Royal, A'dam) WAT de films van Warner Bros een bijzonder karakter en geheel eigen waarde ver leent, is hun onmiddellijk contact met heb on vertroebelde Amerikaan sche leven mot Yankee-land zooals heb reilt en zout. Er zib iets van Sinolair LewisV visie in dit hardnekkige terugkeeren tob heb eigen volk in dit ongegeneerde blootleggen eener nationale psyche. Er valt voor ons, Europeanen dikwijls veel in te ver werken» wab ons nu niet direct ligt wij maken kennis meb een ver-. wonderlijk harde en onrustbarend vitale mentaliteit, die onze oude verbruikte zenuwen pijnlijk kan be roeren. Maar wij voelen ook al is de sbory maar al te vaak banaal. of eelfs stuitend toch altijd heb documentaire on levende fond in Llfa". Persoonlijk betreur ik bob altijd, 'wanneer de enorme productie der Warner Studio's van dezen regel een enkele keer afwijkt. Ik heb dan steeds heb gevoel, iets te missen wab mij aan haar films doot bochten: een waarde en een documentatie quand même 'die ver boven de story als zoodanig uitgaat, omdat zij de onge looflijk interessante openbaring is van een nog altijd slecht gekend en booordeeld ras. En zoo zie ik een film als British Agent" als een afwijking van den gulden regel haar onbe twistbare kwaliteiten ten spijt. Hier gaab heb om een duidelijk spel" ? een maskerade meb behulp van acteurs en decors, Welke een ander ras en een vreemde wereld moeb voorstellen. In .dib ge val is heb de historie van een Britsohen' consul (Leslie Howard) belast meb de moeilijke en delicate opdracht om de Bussen (wij schrijven de rste dagen der revolutie) af te houden van een afzonderlijke vrede meb Duitschland. Dank zij een iet wat lamentabel slot, Waarin de biejeskaüp" zich Iaat gelde*, komt ' in deze bewogen en dikwijls span nende geschiedenis toch nog op zijn pootjes terecht; Heb is merkwaardig te zien hoe in zulk een on-Amerikaansche film heb geheele karakter der werkwijze en opvattingen verandert. De Warnertroep wordt dan een voortreffelijk tooneel-ensemble, dab meb weergaJooze virtuositeit zulk een drama eruit gooit. Alles is met verve en volkomen beheerschmg gedaan ' iedere scène, ieder beeld slaagt en. is verantwoord. Heb enorme appa raat wordt dan (evenals bij de Metro-Groldwyn) een feilloos wer kende machine, waarin men een manuscript gooit, dab er als een superbe speelfilm uibkomb. Als stuk" .... als pakkend melodrama is -er niets op aan te merken: de groote scènes worden door eerste-rangs krach ten gedragen de regie heeft de personages volkomen in haar hand de dialoog is puntig en raak en wordt (epeoiaal door den acteur Léalie .Howard) admirabel gezegd ~* de ity Wamfcfe* nïeh. vrede heeft met den prachtlieyenden zin der Amerikanen, effectvol.... kort om heb product is glanzend en soliede . als een splinternieuwe Chevrolet. Maar toch men mist er iets hi: de brute, sobere, hartstochtelijke waar achtigheid der zuiver Amerikaansche onderwerpen..... de passie, zooal niet van het getuigen, dan toch van het zich uitleven. Neem ik weet niet welke figuur uit I am a fugi tive", Waar zijn ónze kinderen?" af mijnentwege uit n klucht als Get your.number" ~ en gij hebt oog nblikkeiyk net gevoel; het leven-zèU te raken. Als filmoprf moet bet meerendeel dezer werken waarschijn lijk onderdoen voor dit geacheveenio British Agent" als film behooren ?/ij tot een andere (en betere!) Wereld. De stem die eruit opklinkt/ davert en schrijnt en vloekt die van British Agent" reciteert! Intusschen blijft deze film A\B volmaakt entertainment" ? het zien . waard, dank zij haar spanning en ' gave constructie en de opmerkelijk goode rol van LeBÜHo.Watd< ?&. J» Jvreemd.... maar hol L van een wurgende echt heid. Heb toont een naakte ziel raadselachtig, angstwekkend.... maar brillend van een verbor gen leven. Hier wordt ons niets voor-gespeeld bier opent zich het mysterie.... heb bodemlooze, wnarin wij eindeloos kunnen staren. Hier plukb de film vreemde bloemen, waarnaast de artificieele flora van heb virtuozendom hard en koud aandoet. Heb is misschien een ijdele poging om dit on overbrugbare verschil in woorden uib te drukken. Wij weten tenslotte nog te weinig van de wetten d ;r film om heb ondefinieerbare, dab zoo sterk turn ons onderbewustzijn appelleert, in concrete vormen te kunnen vastleggen. Maar n duig staat voor mU boven alle discussie: hier llgb de sterkste barrière tegen de altijd dreigende verwarring meb andere kunsten. In dib grijpen van de directe emotie in dib aarzelende, tastende spel meb du pure gevoels-essentie schuilt de groote, geheime charme van de film. Intusschen ligt daar Mayo's werk voor ons: belangwekkend van opzeb, voortreffelijk van uit voering. Een keuze en een hanteering der typen, die de meeaterhand verraadt en een bouw, welke even doeltreffend als schoon mag heeten. En te* midden van dib alles staat Paul Muni knap, feilloos, luid en koud. Een acteur die hard bezig is don kringloop te volbrengen welke terugvoert naar h«t theater, dat hem voortbracht. Tenzij heb lob hem evenals dien anderen gvoote, Emil Jannings den brotschen nek doet b ligen. En hem leert te ondergaan instede van te doen te zijn instede van te spelen. Maar bovenal hom eerbied bijbrengt voor de Stilte, die altijd grooter en indrukwekkender zal blijven dan het schoonste woord. PAG. 6 DE 'ba'ÖENg No. 3030 Prof. P. N. van Eyck I .N de benoeming van Dr. P. N. van Eyck tot hoogleeraar in de Nederlandsche taal en letter kunde zijn twee beginselen bij de letterkundige f -culteit der Leidache Universiteit bevestigd. Het c. rate beginsel is dat van den voorrang van den )i erator boven den filoloog voor den leerstoel der ittteren. Over dien voorrang valt te twisten. Men km van oordeel zijn, dat de ambachtelijke be drevenheid in de grondvakken der faculteit vere'schte is voor de richtige vervulling eener acaden.ische functie. Men kan óók meenen, dat de n-sthetische opleiding der Neerlandici niet mag worden verfilologiseerd. Het laatste gevaar dreigde vroeger, het eerste gevaar dreigt thans. Indien n: en de benoeming te Leiden niet beschouwt van d"n gezichtshoek .uit der algemeene cultuur waarden, maar van den gezichtshoek uit der academie, dan stelt men vast, dat er bekwame opvolgers van Verwey waren te vinden geweest onder hen die n filologisch n letterkundig de beste geloofsbrieven kunnen vertoonen. . Bevredigender wordt deze benoeming, indien D-en déleeropdracht op filosofische en niet zoozeer op filologische basis construeert. De hoer Van Eyck is een voortreffelijk Plato-kenner, en, hoewel hij uiterst spaarzaam was met zijn publicatie», schijnt er voor een algemeen-aeathetUche baseering der literatuur ongetwijfeld iets van hom te verwachten. Maar ook ten opzichte van dit belangrijke onderd« el zijner functie treedt Van Eyck meer al» viijgeest dan als man van stelselmatig-wetenscliappelijke beoefening zijn profesauur tegemoet. Men wordt, indien men de algemeene cultuurwjiarde laat gelden, meer gesteund in zijn appre ciatie der gevallen benoeming, dan wanneer men zich blijft bevinden binnen de perken der acade mische kritiek. De heer Van Eyck heeft in zijn uitgave van Suster Berbken, m zijn historischesthetische studie over heb Wilhelmus werkstukkon gegeven van beteekenia, zoodat-hij. niet met ledige handen schrijdt naar den professoralen' katheder. De voornaamste rechtsgrond zijner benoeming zal echter, gelegen zijn, in de behoefte de richting, die .zijn voorganger heeft aangevangen en die den leerstoel het karakter geeft eener beoefening en verdediging 'der poëzie, voort te zetten. 'Als ver tegenwoordiger van heb in Verwey wortelend en op Verwey volgend dichtergeslacht, kwam- Van Eyck Wél heb meest in aanmerking. Te schaarsch i» bij onze universitaire benoemingen heb inachbnemen' van dergelijke gevoelens van piëtelt, dan dab men zich over heb principieele in deze benoeming niet zou verheugen. In zekeren zin is deze professuur een belofte-professuur en men mag hopen dab heb hpogleeraarschap op dp begaafde en verdienstelijke figuur van Van Eyck dezen invloed'zal hebben, dat zij' hem dezelfde klaarheid en stelligheid zal doen bereiken, die zijn voorganger eigen is. Gespenstersonate voor draaiorgel HENRIK SCHOLTE Het JiddUch Theater van New York WESTWAARTS, met de zon mee.... dat was tot dusverre ook de groote trek van het tooneel. Werd een ballet- of een tooneeltroep, in het bijzonder een troep met een uit gesproken eigen karakter en eigen cultuur, lang zamerhand bekend, beroemd, dan doemde Amerika in het verschiet. Het behoorde eertijds tot onze gangbare vooroordeelen tegen de nieuwe wereld om te zeggen, dat zij den oceaan overstaken om materieel gewin, of op zijn hoogst om een snobis tisch succes. Het tooneel in Amerika, de iudividueele zoowel als de collectieve prestatie, de critiek, ja zelfs de tooneelschrijfkunst staan echter op een zeer hoog niveau, beantwoorden aan veel strengere eischen dan wat wij hier voor lief nemen en met eenig recht mag men thans de Vereenigde Staten zelfs het laatste bolwerk van het tooneel noemen. Niet het minst geldt dit juist voor de afzonderlijk gedetermineerde tooneelculturen: naast de ,?theatre guilds" en de Ibsenen 8haw-gezelschappen, naast de experimenteele groepen van leeke-spelers en studententroepen vooral ook het negertooneel (waarvan n troep vier jaar avond aan avond Green Pastures" opvoerde!) en het Joodsche tooneel. Van de jonge, Oostjoodsche troepen hebben wij hier in den loop der laatste vijftien jaren betrek kelijk veel te zien gekregen, wij hebben hun pres taties soms in het geheel niet, soms maar zeer gedeeltelijk kunnen verstaan en niettemin uit den grond van ons hart bewonderd. Thans komt vopr de eerste maal een Joodsche troep van west naar oost, voor de eerste maal misschien dat berhaupt een Amerikaansche troep zijn bestendig werkgebied een wereld deel! verlaat om den oceaan in omgekeerde richting over te steken. Als thans de Amerikanen de oude beschuldiging op hun beurt tegen de goudlanden van Europa lanceerden, zouden wij met evenveel verontwaardiging 'kunnen antwoorden, dat dit Jiddische theater op een oogenblik, dat er hoogere belangen aan de orde zijn: in de vrije landen van West-Europa twijfelt niemand aan het recht van een 'getuigenis ten behoeve van een zuiver Joodsche cultuur-uiting. Maar het ergste is, dat het Jiddische theater, dat thans in ons land gasteelt, die niet gebracht heeft en daar door zijn eigen zaak schaadt. Het is voldoende den inhoud van de achtentwintig tafereelen van Yosche Kalb" te lezen: grootere bloemlezing van onverantwoorde en innerlijk door niets gemoti veerde ethiek, van melodramatisch draaiorgelgejengcl, heeft men zelden bijeen gezien. Het is een anecdotische aaneenschakeling van huwelijksmakelarij, overspel, brandstichting, dood, vechten en kijven, bigamie en wat al meer. Als een vol gepropte worst geserveerd in Yosche Kalb" lijkt het verhaal van alles wat onedel, onwaarschijnlijk en allerminst noodzakelijk is, ons een kwalijk filmscenario, dat tot niets dient, noch ter illu stratie van het menschelijk kwaad, noch als spiegel der wereld". Nu geef ik graag toe, dat in Yosche Kalb" het een en ander tusschen de regels door gezegd kan zijn, dat ik niet verstond. Maar van den Dybuk" verstond ik nog minder. Bovendien ware dan de uitvoerige analyse in het programma, die alles zonder een woord van critiek of motiveering koudweg opsomt, ten eenen male misleidend. En in elk geval blijft dan het bezwaar van een aesthetische mislukking bestaan. Want zonder dat men zelf eenig dogma ten aanzien van het tooneel aanhangt mag men toch wel constateeren, dat deze revue van gebeurtenissen met tooneel niets gemeen heeft en tot eenig tooneelspelen dan ook geen gelegenheid geeft. De Yosche Kalb was een dwaas extatische, houdinglooze eu volkomen onmannelijke held, van wien men niet begrijpen kon waarom alle vrouwen om hem moesten vechten tot moord en doodslag toe. Lazare Freed speelde hem zonder twijfel met een fraaie, duldzame plastiek, maar zulk een jongen, bleek-gevasten Talmoedgeleerde van Alexander Asro (weliswaar in een gesloten rol!) ia toch nog heel wat anders en zijn scherp in zwart-wit geëtste figuur van tien of twaalf jaar geleden zal nog blijven voortleven als deze Yosche Kalb al lang weer een vaag plaatje van den scblemiel geworden is. De leider en regisseur Maurice Schwartz speelde weliswaar den ouden, sensueelen en niet zeer waardigen Rebbe Melech met behoorlijk poids en een fraai zingen der Joodsche gebeden, maar zoo kan tenslotte elke acteur die den ouden Letimaun speelt, het ook. En de vrouwelijke hoofdrol, Charlotte Goldstein mocht dan op de heerlijke Ghana Rowina van de Habima" lijken, tot een waarlijk karakter ander» dan in wat stil spel" gaf haar dwaze rol haar helaas geen aanleiding. Blyft als eenige winst de ensceneering, niet de regie, der schilderachtige groepen, onder een belichting, die helaas onvoldoende gerepeteerd was. Hier althans zag men de bedoeling, een aan de film verwante en op zichzelf niet als hoogste tooneelkunst te prijzen bedoeling om telkens weer arran gementen, volksgroepen te scheppen, die dan weer uiteenvielen als een feestpartij na volbrachte blitzlicht-opname. Een moment van plastische schoonheid, maar geen rhythmische verbeelding. Alleen even, bij de Chassidische bruiloftsdanseu, mannen en vrouwen tegen den verlichten achter grond van een vaardig geschilderd decor..., maar voor die twee minuten uit Amerika over te komen is, gevoegd bij de alzijdlge teleurstelling van dit oppervlakkige en smakelooze melodrama, toch wei wat veel. En tenslotte kan een Chaja Goldstain een dergelijke plastische evocatie van ghettovreugde en ghetto-leed in haar eentje evengoed en beter aan! TIJDGENOOTEN: Het oog der Pers l l Ttttahlng voor D« Groent" ven Ch. Rotlofsz PAG, 7 DE GROENE No.JOJO