f. i l . Victor E. van Vriesland 60 JAAR LITTERATUUR IN een apergu dat door het gestelde bestek zoo alge meen moet zijn als dit, zou het noemen van meer dan slechts enkele namen alleen maar be perkend en verwarrend werken. De afweging van begrippen, die aldus voor de concrete feiten komt te staan, moet daardoor noodzakelijk wat abstract blijven. Zoodoende zal een duizendvoudig ge schakeerde, veelszins rijker, onregelmatiger en l vender litteraire werkelijkheid geschematiseerd worden. En dus slechts zeer eenzijdig en onvolkomen be naderd. Maar een andere keuze heb ik niet: de compacte opsomming van eenige tientallen namen, facta en data, welke men overigens in elk hand boekje kan vinden, zou ons niet verder brengen. Ik kan dan ook alleen uitkomsten van beschou wing geven, niet de overwegingen die ertoe hebben geleid. .Alleen inzichten, gevolgtrekkingen, niet de verklaring, de motiveering en het materiaal waarop zij berusten. ONS overzicht begint enkele jaren voor 1880, in een tijd dat diep ingrijpende veranderingen in de Nederlandsche letterkunde werden voorbereid en alreeds tot stand kwamen : in 1876. Men was in 1876, in vele opzichten gelijk thans, midden in een kentering; een kort oogenblik, schommelend op de breuk der tijden. Gedeeltelijk was de romantiek bezig af te sterven, gedeeltelijk zichzelf te vernieuwen. In den nobelen Potgieter, die een jaar eerder gestorven was, had zij zich van de eigen vooze, doode bestanddeelen gezuiverd. In anderen, die nog leefden en werkten, een Huet, een Multatuli, had zij zich vernietigend tegen zich zelve gekeerd. Perk schreef in dat jaar zijn eerste jongens verzen, enkele voorloopers als Emants en Winkler Prins waren reeds volop productief, alles groeide en gistte in den bodem, waaruit in 1885 De Nieuwe Gids zou opschieten. Als een immens voorspel was in de jaren van '70 de bloei van de Haagsche School voorafgegaan. Mevrouw Romein-Verschoor maakt in andere woorden de opmerking dat de schilderkunst, die in haar romantische-periode bij uitstek litterair was geweest, de litteratuur los liet juist toen deze laatste, in haar streven naar eerlijker plastische uitbeelding, schilderlijk zou gaan worden. Het betreft hier n zelfde verschuiving, want in beide gevallen is zij terug te brengen tot den terugkeer van een verhoog den werkelijkheidszin. Zij zou, in de jaren van tachtig, een innig contact teweegbrengen tusschen schrijvers en schilders. Romantiek, berustend op nationale en collectieve conventie, bestaat waar de eigenheid der visie ster ker is dan de zinsindrukken en waarnemingen. Verliest die conventie haar oorspronkelijke aan driften, dan behoudt zij nog lang de uiterlijkheid van haar leege, doode vormen. Het zijn de niet langer doorleefde stijlfiguren, de verstarde cliché's, de ondoorvoelde taal en beeldspraak. In geen land was daardoor de litteratuur zoozeer in een moeras van stilstand doodgeloopen als bij ons op het eind der vorige eeuw. Het is de onsterfelijke verdienste van de beweging van Tachtig geweest, dat zij de romantische con ventie van een decadenten tijd doorbroken heeft met een nieuwe aandacht voor het werkelijke. Men heeft-gezegd dat die vernieuwing, vooral in de poëzie, in wezen zelf weer romantisch was, en zich dus slechts in schijn en in theorie tegen de romanVan links naar rechts Conrod Busken Huet Willem Kloos Afbert Verwey H. Morsman MAURICE GILLIAMS Ing. f2.90 ELIAS Geb. f3.90 Eenzaamheid, schoonheid en verdieping z|]n het wezen van dit prachtig», bitterzoete boek. VICTOR E. VAN VRIESLAND Ellas, een der schoonste boeken die Ik, de laatste Jaren heb gelezen. Mr. E. ELIAS van een ongemeen indringende bekoring. DE GROENE" Vraagt Uwan boekhandelaar tiek keerde, waarvan zij zelf een soort nageboorte mocht heeten. Die opvatting is alleen juist zoo men het begrip Romantiek opvat als den psychologischen en gevoels-inhoud van een historische school in een historisch tijdvak der Europeesche letteren, gelijk Prinsen, Donkersloot en vele anderen doen. Fout is echter die opvatting, indien men de romantiek (en thans met een kleine letter geschreven!) als een algemeener, steeds terugkeerend verschijnsel ziet. Als een, in technischen en functioneelen zin in zeer verschillende litteraire perioden optredende, conventie, wortelend in de collectieve elementen der gevoelens, en gevoed door het gemeenschappelijke in de menschen. Ook al heeft zij, gelijk in de" his torische Romantiek, veelal ik-afzondering tot in houd, ik-verheerlijking tot stof, tot gegeven motief. Maatschappelijk had men zich, op het einde der vorige eeuw, ook in ons land uit een verband van con ventie tot grooter persoonlijke vrijheid los gemaakt. De Nieuwe Gids reageerde tegen een doode roman tiek door een nieuw, individueel ervaren van de zin tuiglijke realiteit. Het uitte zich in het realisme der visueele uitbeelding; in het naturalisme, dat den zelfden waarheidsdrang op de psychologische weer geving toepaste. Het positivisme en de ontdek kingen der natuurwetenschap deden zooveel ontraadselbaar schijnen, dat weleer verborgen leek, dat de roman zich, naar Fransen voorbeeld, op het documentaire vastlegde en steeds meer het ratio nalistisch element van milieu en afstamming (Taine) liet meespreken. Waarbij, voor sommigen mede onder invloed van Schopenhauer's pessimisme, de leegte en alleenheid, volgend op den individualistischen, van elke wereldbeschouwing en elk maat schappij-verband losgeslagen zinnenroes der aanvangsjaren van de beweging, al spoedig niet meer dan angst en wanhoop nalieten. Met de treffende aperceptie van den kunstenaar zijn de aesthetici van Tachtig intuïtief, zonder wijsgeerige fundeering, eenige waarheden op het spoor gekomen voor welker blijvende geldigheid zij, hoe ook door lateren gesmaad, den dank van het nage slacht verdienen. Een van hun diepzinnigste ont dekkingen is de eenheid van vorm en inhoud. Niet de meegedeelde inhoud is Voor het wezen van het kunstwerk van belang, noch op zichzelf de vorm die hem uitdrukt, maar de wijze, waarop de vorm van den inhoud gestalte is geworden; niet psychologisch doch creatief. Aldus beschouwd zal men de ,,woordkunstige" taal en de overladen detailschildering, welke Tachtig zoo verweten zijn, als een verruiming van de visueele uitdrukkings mogelijkheden moeten zien, die later, van excessen ontdaan, voorgoed bevrijdend heeft gewerkt op de Nederlandsche litteratuur, ook toen de directe invloed der beweging al lang niet meer zichtbaar was. K kan hier slechts de belangrijkste momenten belichten en mag daarom niet stilstaan bij de langzame ontwikkeling van het sentiment daartusschen". Aan het gestadige verval van De Nieuwe Gids, welks oorspronkelijke groep reeds in '93 geheel was uiteengespat, moét ik dus stil zwijgend voorbijgaan. De uiterlijke aanleiding was ongetwijfeld de incompatibiliteit der zoozeer ver schillende persoonlijkheden, die zich om Kloos ge schaard hadden. De oorzaken intusschen lagen dieper. Het vooral op individualistisch uitbeelden der waarneming, niet op een de heele persoonlijk heid doortrekkende, gemeenzame levensbeschou wing gebaseerde, samengaan van deze kunstenaars bood geen blij venden grondslag van verstandhou ding. Het kon daarom op den duur geen waarlijke samenwerking teweegbrengen. Bovendien: reeds van den aanvang af was dit gezelschap heterogeen geweest. De letterkunde ver toont een aanhoudende schommeling, tegenstroom volgt op stroom, reactie op beweging, gelijk ook in de wisselwerking der maatschappelijke krachten. Wij zagen dat de beweging van Tachtig een zich afwenden beteekende van het, doodgeloopen, collec tieve dat voorafging. Maar vernieuwers van dat collectieve, dragers van een nieuwe, hernieuwde romantische conventie vona men ai naer ue Nieuwe Gidsers. Het waren de socialisten en neokatholieken, zij die de humaniteit boven de recep tieve aandacht stelden. Albert Verwey was vrij van een stelselmatig. wereldbeschouwing en kon daardoor met des v grooter werfkracht hen vereenigen, die zich va u het individualisme, dat uitgebloeid was en zich?»lf min of meer ad absurdum had gevoerd, begonnen af te wenden. Reeds in 1889 was hij uit de redactie van De Nieuwe Gids getreden en had in 1894 met Van Deyssel Het Tweemaandelijksch Tijdschrift opgericht. In 1905 stichtte hij De Beweging, die 14 jaar bestaan heeft. Tucht, verbeelding, idee, de strijdbaarheid van een dichterschap dat der gemeenschap tot leids'er strekt, dit waren de elementen die Verwey ver dedigde en die hem bewogen. Hem en de jongeren die zich onder zijn aanvoering nauw om Verwey en zijn tijdschrift heen groepeerden. Een litteraire richting, die zich programmatisch bewust wu^dt van haar vormstreven, wordt een litteraire school. In dien zin heeft Verwey stellig school gemaaKt. Een nieuwe gebondenheid, stijl en geest richtten zich zoowel tegen de excessieve copieerlust" van het naturalistisch proza als tegen het bandelooze individualisme van Tachtig, met zijn onconventioneele woordschikking. De Beweging was, ook afgezien van haar theo retische leuzen, in wezen neo-romantisch. Hiar denkbeelden drongen niet tot een ruimer publiek door; toch is historisch gezien haar letterkund'ge invloed van uitnemend belang geweest. Het was voornamelijk haar vormkarakter, waarin de tucht van een nieuwe conventie zich voorbereidde; van beteekenis was in dit opzicht een discussie ever bezielde rhetoriek. Het is trouwens een algen: ren verschijnsel, dat, in de litteratuur, een technische vernieuwing aan de innerlijke, psychologische om-. wenteling voorafgaat. De geestelijke doorleving der oorspronkelijke vormvondsten wordt eerst gemeen goed bij de epigonen, want de emotioneele span ning van de eerste experimenteele stijlvondsten blijft in het onbewuste sluimeren. De latere inhoud" van wat door de Beweging-mannen technisch is voorbereid: het collectieve affect dat voor ineivi- ", dualistische verbizondering geen aandacht meer had, werd eerst universeel toen het tijdschrift reeds tien jaargangen en daarmee zijn bloeitijd aciiter den rug had. In en door den wereldoorlog. 'A* CA A U C* A . ifc UCIin den meest traditieloozen tijd wot-ien aard en verschijning der letterkunde in hooge mate door de maatschappelijke constellatie bepaHd. Maar de periode der samenleving, aangevangen met den wereldoorlog, en den daarop gevolgden oeconomischen oorlog, en depressie, heeft wel uitzonder lijk duidelijk en onmiddellijk haar karakter, of liever karakterloosheid, aan deletteren opgedrongen. Ook middellijk trouwens, vanwege den invloed r'.er mede door haar bepaalde buiten-litteraire tij-lsfenomenen. Die van de film reikte het verst De film is van veel beteekenis geweest v or tempo, rhythme en beeld-associatie onzer hed ndaagsche litteratuur. In haar zwijgenden vorm ver armde zij de geoefendheid van het gehoor voor uen taaiklank, welke eenzijdige visueele ontwikkel ing echter weer door de geluidsfilm werd gecorrigeerd. Een ander voorbeeld van een buiten de letterku .de gelegen factor, welke op de litteratuur sterker rueft ingewerkt dan menige oorzaak van zuiver-litterairen aard, was de opkomst der diepte-psycholoyie, die niet alleen in het surrealisme maar in zoo vele richtingen haar sporen heeft achtergelaten. Ik kan, door de beperktheid van mijn plaats ruimte, deze en andere richtingen der laatste t//ee decenniën maar zeer terloops aanstippen. Het expressionisme met zijn ? gespannen, verhevigde, massale uitdrukkingskracht, een typische na-oorogs vorm der romantiek. De vlucht uït de harde werselijkheid in den vernieuwden historischen roman en de geromanceerdébiografie, alsmede in den exotischen avonturenroman. Het vage humanitaire ethicisme van De Stem, teruggrijpend, in anderen. vorm, naar het oude postulaat van gemeenschaps kunst". De litteraire reportage met zijn socialen inslag. De z.g. nieuwe tucht" van Het Getij en, later, De Vrije Bladen, die in hun begintijd t esp. bij de Fransche symbolisten en de Duitsche (of Vlaamsche) expressionisten aanleunden. Het aan invloed rijke, maar kortstondige vitalistische" leiderschap van den dichter Marsman. Het, in onze letterkunde vertraagd opgetreden, simultaneïsme. Heel deze gistende, chaotische wemeling van collectief gerichte romantische vernieuwing verchampagne kruq <T^r\ * ~~~3. ^ /~" ? ^* ll LM nes en zxxm- v^romngen ging tot het experimenteele verbreken van de be staande vormen. Gelijk steeds geschiedt riep ook zij al aanstonds een reactie in het leven. Nijhoff b.v. stelde met klem den eisch tot herstel van den ge bonden vorm. De edelste, doch bij vele jongere na volgers reeds tot rhetorische conventie verworden traditie van dien vorm werd gedragen en in stand gehouden door de dichters der z.g. generatie van 2910. Zij bleven het geraffineerd formalisme van den neo-platonischen Boutens, de overwegend mu zikale suggestie van Leopold en bovenal de verstilde uïjtgeerige bezinning der Beweging-poëzie voort zetten, gelijk een Aart van der Leeuw en vooral Van Schendel de structuur van het Beweging-proza in ;ijn schier klassieken staat bleven vertoonen. Achteraf dus, te midden van alle litteraire ontbin ding van na den oorlog, leek zoo De Beweging nog een bijna aesthetische nawerking uit te oefenen, hoewel het tijdschrift toch uit verzet tegen het l'art ou. Tart" ontstaan was. In het voorbijgaan zij dan ook op het maandblad Forum gewezen, dat den strijd jan'iond tegen de aesthetische conventionaliteit welke tegen 1930 de ouwelijk geworden jongeren groep der Vrije Bladen beheerschte, kleine navolgers ran de groote voorgangers der generatie van '10. Forum was intusschen op zijn manier ook weer romantisch door zijn eenzijdige hero-worship van de oppositioneele,,persoonlijkheid", welke het als eenig tfgeagif tegen de geijkte aesthetische expressie be schouwde. D-_' belangrijkste en consequentste reactie tegen de vormverbrekende tendenties van na den oorlog is dV nieuwe zakelijkheid geweest, die het uitdruk kingsmiddel verstevigde en vereenvoudigde door het te h» rstellen in zijn eigenlijkste functie en dienstbaar te n aken aan de zoo nuttig en nuchter mogelijke wee.-geving van de feiten der realiteit. Een soort gezuiverd realisme dus, en waarin eveneens wedero.n de teruggekeerde collectivistische geneigd heid tot uiting kwam, in een verhoogde sociale belang.-telling. Het germanisme ,,daad-zaken" drukt goed zijn voornaamste preoccupatie uit, waarbij dan e romantische spanning, en versnelling, ontstaan door de weglating van alle sfeer" en stemming" Ier bijzakelijke, onessentieele details, het wezenlijke verschil met het realisme van Tachtig uitmaakt. De r -edr, vermelde, buiten de letteren gelegen oor zaak, da verbreiding der verworvenheden van de diepie-psychologie, heeft in dezen mede bijgedragen tot d.- reactie tegen het ontledend descriptief psycho logie ne van het postnaturalistisch proza. De meer dere en nuchterder zielkundige kennis kwam de zielkun. ige uitbeelding naar haar eigen, wetenschappe lijk gebied terugwijzen en stelde de in velerlei sub tiele uitersten doodgeloopen romankunst weer open voo; wat zich in samenleving en tijdsaspect voordeed. Ir, de litteratuur der nieuwe zakelijkheid zijn ovei 'gens duidelijk aanwijsbare bestanddeelen overgebl-ven van het barok dynamische expressionisme, waarmede het zoozeer in tegenspraak geleek. Ook zij immers wilde, zij het met andere technische mid leien, met klem een visie uitdrukken. Op haar ant:-traditioneele wijze zoekt de nieuwe zakelijkei( zonder subjectief commentaar weer te geven: «nheid en causaliteit; het als stijl verwezenlijkte visueele beeld; de veelheid der bewustzijnslagen; totaliteit van bedrijf of tijdvak; versterking van het ruimtegevoel; de ruimtelijke uitbreiding van het tijdsbegrip. Al deze strevingen zijn uiting van em op het collectieve gericht romantisme. Zij overheei >chen de zintuiglijkheid der impressie. RN hiermede zijn wij aan het heden gekomen. Wat de naaste toekomst kan brengen valt niet te voorzien. Maar wel is het gevoel levendig, dat wij p een keerpunt staan, gelijk zestig jaar geleden. De l ring is gesloten: in de litteratuur van thans ziet men een wederopleving van het nationalisme en popi'iisme, een verhoogde aandacht voor hetcollectievf Aard en vorm daarvan verschillen uiteraard van de conventioneel romantische collectieve ge voel., ns der litteratuur, waarvan Tachtig, in zijn intenationaal georiënteerd individualisme, zich met weer-in afwendde: het necrotisch bezinksel der iye ,euw. Maar in den grond is het wezen der Jorrifintiek in alle tijden hetzelfde. Hetzelfde door den menschelijken geest, die een «lernvnt van onveranderlijke wetmatigheid vertoont. En toch anders door de veranderde sociale, politieke, oïconomische factoren. Het element van herhaling beho.-ft geen beperking in te houden, want aan haar "tter.iire verschijningsvormen zijn geen andere Eren, en dan die geest en ziel zichzelf moeten stellen. Minachting voor het voorafgaande was steeds een tymr.'toom, dat een vernieuwing werd voorbereid. Er is geen reden om aan te nemen dat de bedreiging <«r persoonlijkheid, die dat nieuwe in de goedkoope genbliksleuzen van den dag inhoudt, niet weer , gelijk destijds Tachtig van excessen gezuiverd, worden gevolgd door een cultuur, waarin de Baarde van het individu in eere is hersteld. PAG. 20 DE GROENE No. 3107 ? 'AG. ai DE GROENE No. 3107 ARTHUR VAN SCHENDEL DE RIJKE MAN Prijs ingen. F. 2.9O ROMAN Prijs Geb. F. 3.9O Dit boek van de weldaad en de naastenliefde hoort tot den nobelsten bloei onzer letteren, en is daarbij uiterst kenschetsend voor haar nationaal karakter." N. R. C. De rijke Man" ,,is wederom een klassieke, gave vrucht van het rijpe talent van onzen grooten schrijver." Boekenschouw Vraagt Uwen boekhandelaar K. H. R. DE JOSSELIN DE JONG WENDING Prijs ingen. F. 0.76 ROMAN Prijs Geb. F. 1.25 Onze bewondering is groot vanwege die echt heid der bekentenissen van een ziel, die men tegelijk verdoemd en zalig weet. johan Koning Ziehier het werk van een jongere", die met haar natuurlijk, echt talent een zeer goede plaats inneemt in de rij der moderne schrijfsters." De Nieuwe Gids Vraagt Uwen boekhandelaar brengen geluk, doch ook wel kleine verwondingen! JGwsaplast elastisch' is het i snelverband (blo*dstill«nd . Iciemdodcnd - hygiënisch) r'.. Cadeautjes? Bij mij staat Graven "A" altijd bovenaan op de lijst! n Ik " DOOS VAN 50 STUKS 871/, CENT Geef Uw vrienden en kennissen dit jaar weer Graven "A"... zij zullen U er dankbaar voor zijn! In de vroolijk rood-met-zilveren verpakking, klaar om te posten, bieden zij U een gemakkelijke, weinig kostbare oplossing van het cadeau-probleem. En U weet: iedereen geniet van Graven "A", de zuivere Virginia sigaret met den kurken tip. Zacht op de lip! foto iooni U d» mehimrtljdm van dm 50-ttukt vtrpikklng. Z»t In dm uttgnpurdm ruimt* Uwn«am ?n... klêtr i$ Uw cmdmtul