*' » . i » /r Vrouwen van Nederland! Op Vrijzinnig Democratisch initia tief verkreegt gij het stemrecht! Thans zijn er, die U dit recht weer willen ontnemen. Steunt ons in onze strijd vóór het behoud van Uw bur gerrechten en vóór de erkenning van de vrouw als gelijkwaardige staatsburgeres! Het Vrijzinnig-Demo cratische beginsel is gericht op het scheppen van meerdere gelijkheid in de .ontwikkelingsvoorwaarden voor allen. Voor allen; óók voor de vrouw! .Ziet, hoe in nationaal-socialistische landen de vrouw wordt teruggedron gen en slechts als moeder van toekom stige soldaten wordt gewaardeerd. Als gij vrede en verdraagzaamheid, """""^ T T l -».ï^M. .J ^.M^»** De wakkere strijdster voor de vrouwenbelangen, Mevr. Mr. B. BakkerNort neemt op de Vrijzinnig Demo cratische lijst een hoge plaats in. VROUWEN, VERSTERKT DE VRIJZINNIG DEMOCRATEN! Aan VRIJZ. DEM. BOND - Wilhelminastr 49 Haarlem. Zendt mij kosteloos brochures over de VRIJZINNIG DEMOCRATISCHE BOND Naam ,? ? '?'" Adres ' "' Dit formulier in open envel. gefrank. m. l'/a et. postz. verzenden. OUD M r. R J. N°l VAN LIJST V R IJ ZINNIG DEMOCRATISCHE BOND (Aurlcbeeren beter dan stoomcn) '?* . B1UI > UM& CHEM.WASSCHERIJAVEBVEBIJ FAF. SINEMUS 20 Ltldschtttrait 22 AMSTERDAM C GEKL OVERHEMDEN NAAR MAAT R O 50 .0. PRIMA COUPE EN AFWERKING EIQEN ATELIER OOSTENRIJK: WEENEN HOTEL BRISTOL ======= Prijzen naar de tijden Karntnerring 1^7 Ie RANGS HOTEL, alle comfort Tel. Adres: Bristolhotel GRAND HOTEL 1e Rangs Hotel 360 kamers 200 Privébaden RESTAURANT VAN INTERNATIONALE BEKENDHEID MATIGE PRIJZEN HOTEL IMPERIAL Karntnerring 16 Ie Rangs Hotel, grootste comfort PRIJZEN NAAR PE TIJDEN ? TEL ADRES; IMPERIALHOTEL HET NIEUWE BOUWEN Ir. J. B. van Loghem HET is geen nieuw geluid, wan neer van architectuur" van bruggen, viaducten, fabrieken, silo's enz. wordt gesproken. Wij zijn er reeds lang aan gewend het begrip architectuur" niet uitsluitend te kop pelen aan monumentale bouwwerken. Algemeen wordt begrepen, dat een eenvoudige woning soms meer archi tectonische waarde kan bezitten dan menig imposant bouwwerk. De oorzaak van die verruiming van het begrip , architectuur moet o.a. gezocht worden ) in een gewijzigd inzicht, waardoor de , waardebepaling meer gelegd is op het rjimtelijke, de zuivere samenstelling van materiaal en kleur, de verhouding tasschen het harmonische en het dis harmonische, kortom op factoren, die weliswaar altijd min of meer gegolden hebben, maar die grootendeels ver laren zijn geraakt en vervangen werden door een waardebepaling, die bijna uitsluitend op uiterlijken vorm was ge baseerd. Vormbepaling is natuurlijk niet zonder waarde, maar de vorm moet een onverbrekelijk verband bezitten met den aard van de materie, met de maatschappelijk-económische verhou dingen en de gebruikswaarde van het bouwwerk. Zoo zal een vorm min of meer inhaerent moeten behooren bij een be paalde categorie bouwwerken, terwijl die vorm bij een andere categorie niet thuis behoort. Hieruit volgt, dat, om de waarde van een bouwwerk te bepalen, een zekere mate van fundamenteele kennis noodig is. Ten opzichte van andere kunsten heerscht daaromtrent minder verwar ring. Vrij algemeen wordt erkend, dat voor beoordeeling van muziek of schil derkunst behalve kunstgevoeligheid ook kennis noodig is. Bij beoordeeling van bouwkunst wordt dit laatste helaas te veel vergeten. Behalve een zeer groot gebrek aan belangstelling voor archi tectuur, en stedenbouw, woekert een groote mate van ongefundeerde kritiek bij het Nederlandsche publiek ten op zichte van de architectuur. Het oordeel van het publiek is gespeend van be scheidenheid, als het een bouwwerk geldt, Terstond klinkt het oordeel afschuwelijk", idioot", in het eene geval en prachtig", schitterend" in het andere geval. Dit is heel jammer, omdat echte grondige belangstelling onvoorwaar delijk gebonden is aan een langzaam en gematigd oordeel. Hoe dikwijls hooren we niet zeggen bij bespreking van een nieuw muziekwerk ik moet het nog een paar maal hooren, voordat ik mijn opinie kan zeggen". Hoe weinig hoort men ten opzichte van architec tuur ik moet er nog eens bij verschil lende weersgesteldheden naar gaan kijken, en mij er eens geheel in trachten te verplaatsen". Nieuwe architectuur laat zich niet zonder dieper schouwen beoordeelen. HET nieuwe Rotterdamschestadion, hoewel nog wat onwennig te midden van de onontgonnen omgeving, is thans lang genoeg gereed, om een poging te wagen, het te beoordeelen. We kunnen dus aannemen, dat de diverse spontane oordeelvellingen als prachtig, afschuwelijk, kolossaal" enz. iets verloren hebben van hun primair/ waarde. 'V We kunnen ons gaan bezinnen t ' opzichte van dit bouwwerk. We vragen ons thans af of de archi tecten geslaagd zijn het wezen" va-i dit bouwwerk te benaderen. Als w: i onder het wezen van een stadion ver staan de gunstige, snelle menschen verdeeling, waardoor zoowel het toestroomend als wegstroomend publiek ordelijk zijn weg kan vinden, waardoor zonder gedrang of stagnatie in zeer korten tijd ieder krijgt, waarop hij recht heeft, dan is in dit stadion het wezen goed benaderd. Buiten beschou wing moet hierbij natuurlijk blijven de volkomen onvoldoende distributie buiten het gebouw, aan welker verbete ring met grooten spoed gewerkt moet worden, maar die toch pas volledig zal zijn, wanneer de tunnel gereed is, en dus het ceintuürverkeer volledig zal zijn. Tot het wezen" van een modern stadion moet zeker ook beschouwd worden de vorm en het verloop van de t.ibunes ten opzichte van speelveld en sintelbanen. Dit onderdeel, als men daarbij van een onderdeel mag spreken, i: buitengewoon geslaagd. Voor zoover ik kan nagaan is, n door de juiste tribunehelling, n door de tuiste af standen tot het speelveld, n door het volkomen ontbreken van uitzicht be lemmerende steunpunten een toestand geschapen, die de zuiverheid van de architectonische conceptie volledig tot uiting brengt. Men ziet op nul meter hoogte even goed als op 21 meter hoogte. Maar hiermee is het wezen" van een stadion nog niet geheel bepaald. Het is zeer belangrijk, wanneer 60.000 menschen enkele spannende uren te* zamen doorbrengen in zoodanig gun stige zitverhoudingen, dat zoowel de arme als de rijke zoo goed als zonder onderscheid deel heeft aan het span nende feest. Maar dit is niet alles. Waar ter wereld hebben we een beter gelegenheid, zoo groote scharen bijeen te brengen, en hen argeloos, zonder op zet, iets bij te brengen van schoonheid? Zeker die schoonheid is aanwezig in de groote lijnen, de vrije 28 meter overkragende luifel boven de hooge tribune is zelfs zeer mooi, maar het groote publiek is aan de waardeering van dergelijke waarden niet toe. Het heeft behoefte aan tintelende zuivere kleuren, aan kleine verzorgde onderdeelen, aan bloemen. De tintelende vlaggen, die als een krans het geheel aangeven, zijn een aanwijzing hoe het geheel zal moeten zijn, als beseft zal zijn, dat men tegenover die duizenden bezoekers verplicht is meer te geven dan alleen de vreugde om den strijd. Men zal moeten begrijpen, dat er een gegronde reden is, Waarom het rijk en de open bare lichamen niet alle bruggen en viaducten laten ontluisteren door barbaarsche reclameborden. De eigenaars van het stadion zullen moeten be seffen, dat zij niet straffeloos tot het uiterste kunnen gaan. Er is een grens, waar de zuinigheid déwijsheid gaat. bedriegen. En deze grens is rijkelijk overschreden in dit stadion. Voor zoover mij bekend is er geen tweede bouwwerk, waarin de armelijk heid der onderdeden zoo duidelijk spreekt. Nooit zag ik architecten zoo tot het uiterste gedwongen door hun opdrachtgevers om toch nog meer te bezuinigen. Ik bedoel hiermee niet, dat slechts aan n zijde de groote tribuneluifél werd aangebracht die completeering kan later nog geschie den , ik bedoel de troosteloos poovere ingangen, deuren, afscheidingen en de armelijke kalkzandsteenmuurtjes. Hoe kan men architecten forceeren tot zoo sterke bezuinigingen, die slechts bij barakkenbouw geoorloofd zijn ? Ziet men werkelijk niet, dat de forsche, groote omlijningen, de ba lustrades, die zonder uitgesproken constructief te zijn juist de beeldende werking aan het geheel geven, vol komen vernietigd worden, doordat de n slimmer de andere glimmer wil zijn, een derde meer turmac en een vierde meer anthraciet wil verkoopen? Dat een publiek van 60.000 men schen zoo iets tolereert is een bewijs van de onmacht van onzen tijd, maar dat de finantieel geïnteresseerden niet zooveel koopmanschap bezitten, dat zij beseffen, dat de ware koopman niet het onderste uit de kan wil hebben, dit is voor een koopstad als Rotterdam geen gelukkig teeken. En als dan de reclame een levend element van onze samenleving is, wat ik allerminst ontken, dan zou het toch een bewijs van kracht zijn, wan neer n kunstenaar werd aangezocht om al die potpourri tot een vroolijk en klaterend geheel samen te vatten, zoodat de architectuur zou versterkt worden in plaats van totaal verrafeld. Waar een wil is, is een weg, en hier bij dezen grooten opzet, zou de hegemonie der adverteerders op grondige wijze kunnen gewijzigd worden. Terug komend op het bouwwerk, ben ik tot de conclusie gekomen, dat constructiewerk in ijzer dan alleen tot schoonheid kan voeren, wanneer die constructie of door de ijle werking tegen de lucht zooals bij bruggen, of door repetitie van groote constructieve lijnen, zooals die in grcote zalen of stations, zich vertoont. In dit bouwwerk, waar deze beide factoren door den aard van het bouw werk niet of bijna niet konden gelden, is gebleken, dat "het ijzerconstructiewerk op zichzelf geen schoonheid kan brengen. Alleen in die deelen, waar de ijzerconstructies omringd zijn door glas, is een bevredigend resultaat, soms zelfs schoonheid, ontstaan. Als ooit de waarde van glas tot uiting is gekomen, dan is hetin ditbouwwerk. Door dit ijle, onwezenlijke materiaal wordt plots het harde materieele van de ijzerconstruc ties getemperd. Het geheel wordt dan een licht- en kleurenspel, en dit zal Interieur van het nieuwe Feijenoord j Stodion (Arch.: Brinkman en van j der Wugt j toch altijd noodzaak voor schoonheid zijn, dat de materie geimmaterialiseerd wordt, dat de zwaarte voor oog en gevoel eraan wordt ontnomen, dat iets van het spel in het werk gelegd wordt. Het is daarom te hopen, dat op den duur het geheele bouwwerk door glas zal ommanteld worden, zooals thans alleen de ingangspartijen, en dat ook binnen het glas de onoogelijke deuren van gegolfd ijzer en de wandjes van kalksteen zal vervangen, zoodat het geheele bouwwerk als een werkelijk bouwwerk van dezen tijd vol licht en glans zal worden. De kern is gezond, maar hét totale gemis aan blijheid moet opgeheven worden. Een-stadion behoort een eenheid te zijn met het prachtige grasveld, dat er de ziel van is. Klassieke schoonheid en modern comfort Griekse Handgeknoopte karpetten. Deze zeer aparte karpetten mef hun warme kameelkleurige tin ten en zware qual Heit maken leder interieur voornaam en. .. gezellig' REENS SHOWROOMS Heiligeweg 47-49-51, A'dam. Passage 76-78. Den Haag. Bruton Street 31, London (W.). Geïll. prospectus op aanvraag. PAO. 10 EN II Dt GROENE No, 3127 Exterieur van het Feijenoord Stadion ; ijzerconstructies en toegangstrappen I-AI. u ut IjKUtNt