Tooneel K. S. Stanislawski: WAARHEIDSGEVOEL EN GELOOF Fragmenten uit een nieuw boek van den leider van den Moskouschen Kunstenaarsschouwburg, De Arbeid van den Tooneelspeler aan zichzelf, dat binnenkort te Moskou verschijnt als een vervolg op Mijn Leven in de Kunst. De vertaling is van mr. _?. Huijts. O' P het tooneel is niet belangrijk of de dolk van Othello van karton of metaal is, maar of het innerlijke gevoel van den tooneelspeler zelf den zelfmoord van Othello rechtvaardigt, waar, oprecht en echt. Van belang is, hoe de menschacteur zelf zou optreden, indien de levensvoor waarden en -omstandigheden van Othello aanwezig waren en de dolk, waarmee hij zich doorsteekt, echt. Maakt slechts uit, wat voor u interessanter en belangwekkender is, waarin ge wilt gelooven: dat op het tooneel en in het stuk een reëele waarheid van feiten, gebeurtenissen, van de materieele wereld aanwezig is, of dat het in de ziel van den tooneelspeler ontkiemende gevoel, ongeroepen door een in werkelijkheid niet aanwezig scenisch ver dichtsel, echt en waar is? Dat is de waarheid van het gevoel, waarvan wij op het tooneel spreken. Dat is de scenische waarheid, welke de auteur op het oogenblik van zijn schepping behoeft. Er is geen echte kunst zonder zulk een waarheid en zulk een geloof! En des te rèeler de uiterlijke gesteldheid op het tooneel is, des te nader moet de tooneelspeler in de beleving van zijn rol de organische natuur staan. Maar dikwijls zien wij op het tooneel iets heel anders. Men schept daar een realistische gesteld heid van decors, van dingen, waarin alles naar waarheid is, maar daarbij vergeet men de echtheid van het gevoel en de beleving van de uitvoerders van de rollen zelf." ARKADIJ Nikolajewitsj zeide: Ik heb u in zeer algemeene trekken de beteekenis en de rol van de waarheid in het scheppings proces verklaard. Thans zullen we spreken over de onwaarheid, de leugen op het tooneel. Het is goed het waarheidsgevoel meester te worden, maar men moet ook gevoel voor de leugen hebben. Het verbaast u, dat ik deze twee begrippen scheid en tegenover elkander stel. Ik doe dat omdat het leven zelf het eischt. Onder de tooneelleiders, de tooneelspelers, de toeschouwers en de critici zijn er velen, die op het tooneel slechts van abstractie, tooneelmatigheid, leugen houden. Bij sommigen valt dat te verklaren door een slechten, ontaarden smaak, bij anderen door oververzadiging. De laatsten vragen, net als de gastronomen, op het tooneel het scherpe, pikante: zij houden van specerijen in de ensceneering en het spel der acteurs. Zij hebben het bijzondere" noodig, dat in het leven niet voorkomt. De reëele werkelijk heid is hun gaan vervelen en zij wenschen haar niet op de planken te ontmoeten. Vooral niet zooals in het leven", zeggen zij en om daar aan te ontkomen, zoeken zij op het tooneel meer breukvlakken. Dat alles wordt gerechtvaardigd met geleerde woorden, artikelen, lezingen en bedachte mode theorieën, die zg. het resultaat zijn van hun uit gelezen begrip voor de finesses van de kunst Op het tooneel behoort het schoone !" zeggen zij. Of: Wij willen uitrusten, vroolijk zijn, lachen over het schouwspel. Wij willen daar niet lijden en weenen." Er is al genoeg ellende in het- leven". In tegenstelling met deze rhenschen zijn er vele tooneelleiders, tooneelspelers, toeschouwers en cri tici, die op het tooneel slechts levensvatbaarheid, natuurlijkheid, realisme, kortom waarheid willen en erkennen. Deze menschen willen normaal en gezond voedsel, goed vleesch", zonder pikante en schadelijke sausen". Zij zijn op het tooneel niet bang voor krachtige, zielzuiverende indrukken; zij willen daar weenen> lachen, beleven, zijdelings deelhebben aan het leven van het stuk. Zij willen op het tooneel de afspiegeling van het echte leven ?van den menschelijken geest." Voegt aan het gezegde toe, dat zoowel in het eene als in het andere geval overdrijvingen yqorkomen, waardoor déscherpte en de breukvlakken tot de grenzen van het wanstaltige worden opge voerd en de eenvoud en natuurlijkheid de grens van het ultranaturalisménaderen. Zoowel het eene als het andere uiterste grenzen aan het slechtst overspelen. Al het gezegde noopt mij om waarheid van leugen te scheiden en afzonderlijk over ze te Spreken/' ARKADIJ Nikolajewitsj zeide: Weet ge, dat kleine physieke .handelingerj, kleine physièke waarheden en de geloofsmomenten 'daarin op het tooneel groote beteekenis krijgen niet alleen op de eenvoudige plaatsen van een rol, maar ook op de sterkste culminatiepunten bij de beleving van tragedie of drama. Wat doet bijv. een intieme vriend of de vrouw van een stervende ? Voor de rust van den zieke waken, de voorschriften van den arts opvolgen, de temperatuur opnemen, compressen, mosterdpleisters aanleggen. Al deze kleine handelingen krijgen beslissende beteekenis in het leven van den zieke en worden daarom als plechtige handelingen verricht, de geheele ziel'wordt erin gelegd. En dat is niet te verwonderen: in den strijd met den dood is achteloosheid misdadig, zij kan den zieke dooden. Een ander voorbeeld: Waarmee is Lady Macbeth bezig op het hoogte punt van de tragedie? Met een eenvoudige physieke handeling: het afwisschen van een bloedvlek van haar hand." Pardon", aldus haastte Goworkow zich voor Shakespeare op te komen. Heeft de groote schrijver zijn kunstwerken dan soms geschapen om zijn helden zich de handen te laten wasschen of andere naturalistische handelingen te verrichten?" Nietwaar, wat een ontgoocheling!" beironiseerde Tortsow. Niet aan het tragische" te denken, het te stellen zonder de door u geliefde ingespannen acteursweeën, zonder het overspelen, zonder het pathos" en de bezieling" tusschen aanhalingsteekens i Den toeschouwer en den óp hem gemaakten indruk te vergeten:en inplaats van al dergelijke acteursverrukkingen zich te beperken tot kleine physieke, realistische handelingen, tot kleine phy sieke waarheden en oprecht geloof in hun echtheid ! Tegelijkertijd begrijpt ge, dat dit niet noodig is voor het naturalisme, maar voor de waarheid van het gevoel, voor het geloof in zijn echtheid, dat ook in het leven zelf verheven belevingen zich niet zelden uiten in de gewoonste kleine naturalistische handelingen. Wij tooneelspelers moeten er ruim gebruik van maken, dat deze physieke handelingen, gesteld tusschen belangrijke geboden omstandigheden, een groote kracht verwerven. Onder deze voorwaarden ontstaat een wisselwer king van lichaam en ziel, van handeling en gevoel, waardoor het uiterlijk het innerlijke helpt en het innerlijke het uiterlijke verwekt: het afwisschen van een bloedvlek helpt bij de uitvoering van de eerzuchtige- fantazieën van Lady Macbeth en haar eerzuchtige fantazieën dwingen haar de bloedvlek weg te wasschen. Niet voor niets wisselt in den monoloog van Lady Macbeth de bezorgdheid over de vlek voortdurend af met de herinnering aan bepaalde momenten van den moord op Banco. De kleine, reëele, physieke handeling van het afwis schen van de vlek krijgt groote beteekenis in het verdere leven van Lady Macbeth en een groot innerlijk streven (de eerzuchtige fantazieën) be hoeft de hulp van een kleine physieke handeling. MAAR er is nog een eenvoudiger en practischer reden, waarom de waarheid van physieke handelingen een belangrijke beteekenis krijgt op oogenblikken van tragische verheffing. De zaak is dat in een sterke tragedie de tooneelspeler zich tot het hoogtepunt van scheppende spanning moet opwerken. Dat is moeilijk. Inderdaad, welk een ver krachting om in zichzelf extase op te wekken zonder natuurlijken wilsdrang ! Valt het gemakkelijk om tegen .den wil in die verhoogde beleving te ver krijgen, welke slechts uit scheppingsdrift ontstaat ? Bij een dergelijke tegennatuurlijke manier van doen raakt men gemakkelijk van de wijs en inplaats van een echt gevoel .worden een eenvoudig, am bachtelijk overspelen van den acteur en spierkramp te voorschijn geroepen; Het overspelen is gemakke lijk, bekeridt tot een mechanisch aanwendsel gewor den. Dat is de weg van den geringsten weerstand. Oni: zich voor een dergelijke fout te hoeden, moet men zich aan iets reeels, stevigs, organisch, tast baars vastklampen. Hier is het dat wij de klare, duidelijke, opgewonden, maar gemakkelijk uit voerbare physieke! 'handeling noodig hebben, die typisch is voor het doorleefde moment. Zij is na tuurlijk,' richt ons mechanisch langs den juisten weg en laat ons op voor het scheppen moeilijke : oogenblikken niet het .pad van den leugen inslaan. Juist op die oogenblikken van verhoogde bele vingen van tragedie en drama krijgen eenvoudige, waarachtige physieke handelingen, waaraan men gemakkelijk houvast heeft, een door hun belang rijkheid volstrekt bijzondere beteekenis. Hoe een voudiger, toegankelijker en uitvoerbaarder zij zijn, des te gemakkelijker kan men er zich op moeilijke oogenblikken aan vast grijpen. Een ware taak leidt naar een waar doel. Dat behoedt den tooneelspeler voor den weg van den geringsten weerstand, d. w. z. voor de schablone, voor het ambacht. WIJ houden van physieke handelingen omdat zij ons gemakkelijk en ongemerkt in het eigenlijke leven van onze rol, in de aanvoeling daarvan brengen. Wij houden ook daarom van phy sieke handelingen, omdat zij ons behulpzaam zijn om de aandacht van den tooneelspeler binnen het gebied van tooneel, stuk en rol te houden en zijn aandacht richten langs de vaste, krachtig en waar achtig gestelde lijn van de rol. Aldus is niet iedere waarheid, welke wij in het leven kennen, goed voor het tooneel. De scenische waarheid moet echt zijn, niet over schilderd, maar gezuiverd van overtollige levensbijzonderheden. Zij moet reëel waarachtig zijn, maar gepoëtiseerd door de scheppende verdichting. De waarheid op het tooneel zij realistisch, rnaar zij zij ook artistiek en zij verheffe ons. Ik zal het artistieke in de kunst niet in woorden trachten te definieeren. Ik ben een man van de practijk en ik kan u niet met woorden, maar metter daad helpen beseffen, d. w. z. aanvoelen, wat de artistieke waarheid is. Maar daarvoor moet ge u van groot geduld voorzien, omdat ik dat slechts in het verloop van den geheelen cursus kan of, beter gezegd, het wordt u vanzelf duidelijk, wanneer ge het geheele systeem" doorloopt, om dienover eenkomstig in u zelf den weg te gaan van het ver wekken, zuiveren en kristalliseeren van de een voudige levens-, menschelijke waarheid in de artis tieke waarheid. Dat gebeurt niet ineens, maar in verloop van het geheele proces van formatie, groei van een rol. In zichzelf het hoofdzakelijke wezen opnemend, daaraan den overeenkomstigen, schoonen, scenischen vorm en uitdrukking gevend, het overtollige afstootend, maken wij met behulp van het onderbewustzijn, artisticiteit, talent, aanvoelingsvermogen, smaak, een rol poëtisch, schoon, harmonisch, eenvoudig, begrijpelijk, de toeschou wers veredelend en zuiverend. Al deze eigenschappen werken ertoe mee dat de tooneelschepping niet alleen waar en vervuld van waarheid is, maar ook artistiek. Maar deze buitengewoon belangrijke aanvoelingen van het schoone en artistieke kan men niet in een droge formule definieeren. Zij vereischen gevoel, practijk, ervaring, eigen weetgierigheid en tijd." (Ingezonden mededeeling) JAN HAVICKSZ STEEN 1626?1679 HET GEBED VOOR DEN MAALTIJD. Tentoongesteld Zomertentoonstelling FIRMA D. KATZ - DIEREN TOTEN MET 15 SEPTEMBER. PAG. II DEGROENE No. 319,